Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесінің жалпы сипаттамасы

Салықтардың және салықтық сипаттағы алымдар мен  төлемдердің тізімі Қазақстан Республикасының Салық кодексімен бекітіледі және 9 салық түрлерін қамтиды:

1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;

4-1) Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын ренталық салық;

5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері;
6. Әлеуметтік салық;
7. Жер салығы;
8. Көлік құралдары салығы;
9. Мүлік салығы.

Негізгі салық  түрлерімен қоса Қазақстан Республикасының  салық жүйесі алымдардың 12 түрін  және төлемдердің 9 түрін, сонымен қатар мемлекеттік баждарды және кедендік төлемдерді қамтиды. /8/

Салық жүйесін  зерттеудің себептерінің бірі – қазіргі  кезде Қазақстандағы кәсіпорындардың  көпшілігі диверсификацияланған, яғни бірнеше салаларда қызмет етеді  және көп кәсіпті бола отырып, жалпы ортақ белгілерге ие, яғни оларды бір уақытта өңдеуші, сауда, қызметтер саласына немесе ауыл шаруашылығы саласына жатқызуға болады. Бұл салық төлемінің субъектісінің қызмет түріне және салық объектілерін байланысты түрлі ұйымдар үшін салық салу ерекшеліктерін білуді қажет етеді. Мұндай жағдайдың өзектілігі сондай-ақ, тиісті салалық нормативтік құжаттардың жоқтығымен де негізделеді, өйткені әрбір саланың өзіне тән спецификалық ерекшеліктері бар. /9/

Жоғарыда  айтылғандарды қорытындылай келе айта кету керек, жалпы ғылыми принциптердің, республикамыздың экономикалық даму ерекшеліктерін сипаттайтын салық жүйесін құрудың ережелерінің және принциптерінің талаптарына сәйкесі құрылған салық жүйесі нарықтық қатынастарды қозғаушы және дамытушы күш болып табылады.

 

 

 

 

 

1.2. Салықтарды төлеуден жалтарудың ұғымы, алғы шарттары және түрлері

 

Баршаға белгілі, салық жалпыға  міндетті сипатқа ие. Кез-келген қоғаның  әлеуметтік-экономикалық дамуы салықтардың мынадай қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуімен байланысты:

• халықты әлеуметтік қамтамасыз ету;
• мемлекеттік қауіпсіздік қабілетін қамтамасыз ету;
• ірі ауқымдағы ғылыми зерттеулерді жүргізу;
• төтенше, күтпеген оқиғалар үшін жалпы мемлекеттік резервтер құру;
• Қазақстан-2030 және басқа да стратегиялық бағдарламалардың орындалуын қамтамасыз ету.

Мұндай мемлекеттік шаралар  үшін азаматтардың төлеуге дайын болуын қамтамасыз ету үшін мемлекеттің түрлі бағдарламаларын және әрекеттерін жүзеге асыруға кеткен ресурстар туралы ақпараттарға еркін қол жеткізу құқығын енгізу қажет. Сонымен қатар бұл халықта салықтық мәдениетті оятуға септігін тигізеді. /10/

Қазақстанның  салық жүйесі кәсіпкерлікті дамытуға қабілеті жететіндей тиімді ұйымдастырылуы тиіс. Кәсіпкерлік мемлекеттің стратегиялық бағыттарын жүзеге асырудың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Кәсіпкерлікті қолдау елімізде мемлекеттің дамуының өзекті бағыттарының бірі ретінде анықталған.

Салық жүйесі тұрақты болуы тиіс. Салықтық заңнамаға  үнемі өзгерістер мен толықтырулар енгізу, салықтық қатынастардың субъектілерінің  «реніштері», бюджеттік жетіспеушілік мәселелері қазіргі салық жүйесінің қоғамымыздың экономикалық және саяси дамуын және қоғам санасының деңгейін толық көлемде көрсете алмайды.

Демек, салық  салудың қолайлы нәтижелерін  қамтамасыз ету – күрделі мәселе, оның шешілуі негізінен объективті және субъективті факторларға байланысты. Осыдан келіп шығатын салықтық заңнаманы бұзушылықтардың және салықтан жалтару әрекеттерінің де объективті және субъективті себептері бар. Сонымен қатар, мемлекет үшін субъективті болып табылатын себептер кәсіпкерлер үшін мейлінше объективті болып табылады. Салық салу кәсіперлер мен халықтың экономикалық және саяси санасының шынайы бейнесі болып табылады.

Еліміздің экономикасында белсенді жүргізіліп жатқан өзгерістері  кезінде салық жүйесіні өзіндік үлгісі қалыптасып үлгерді. Сонда-да, қазіргі салықтық реттеуден тек мемлекет пен бюджеттің мүдделерін ғана емес, сонымен қатар салық төлеушілердің де мүдделерін ескеретін көзқарас талап етілуде. Дәл осы кәсіпкерлік қызметтің субъектілер салықтық қатынастардың жеткіліксіз реттелгендігімен байланысты мәселелердің ауыртпалығын өз мойнымен көтереді. Экономиканың даму деңгейіне сәйкес салық жүйесінің жаңа, осы даму кезеңдеріне сәйкес мәселелері қалыптасып келеді. /11/

Салық жүйесінің  және салықтық заңнаманың көзге көрінетін жетістіктеріне қарамастан, бірқатар сұрақтар әлі де болса жан-жақты, мемлекет деңгейінде қарастыруды қажет етеді. Атап айтар болсақ, салық салу базасын анықтау үшін шығындарды анықтау, табыстар мен шығындардың есебін жүргізу секілді сұрақтар әлі күнге дейін өз шешімін таба алмай келе жатыр.

Салықтан жалтару әдетте салық объектісін жасыру, салық базасын төмендету секілді басқа да жолдармен салық органдарына табыстардың немесе мүліктің бір бөлігі туралы мәлімет беруден бас тартуға келіп тіреледі. Қазақстан билік органдары тарапынан жіберілген кемшілік пе әлде қателік пе, алайда олар мұндай жағдайларды айтарлықтай қылмыс деп танымай, жәй ғана әкімшілік заң бұзушылық ретінде қарастырады. Салық төлеуден жасырыну әрекеттерімен салық органдары айналысады, олар, әдетте, сот процесінде қарастырылмайды. Мұндай әкімшілік заң бұзушылықтар үшін жәй айыппұлдармен немесе салықтарды өндіріп алумен ғана жазалайды.

Салықтан жалтару жағдайларында  мемлекет салық органдары арқылы келесідей шараларды қолданады: /12/

• оперативті жауап қайтару шаралары: банктік шоттар бойынша операцияларды тоқтатып қою, қаржылық-несилік ұйымдардағы қаржы қаражаттарын тұтқындау;
• қаржылық-құқықтық санкциялар: төленбеген салық сомасын толық өндіріп алу, табысты жасырғаны үшін айыппұл, қаржылық және салықтық құжаттаманы ұсынбағаны үшін айыппұл, салықтық төлемнің мерзімін кешіктіргені үшін өсімпұлдар, сондай-ақ жасырылған бүкіл мүлікті тәркілеу мүмкіндігі;
• әкімшілік жауапкершілік шаралары: салықтық заңнаманы бұзғаны үшін кәсіпорындардың лауазымды тұлғаларына және азаматтарға айыппұлдар салу;
• қылмыстық жауапкершілік шаралары: заңмен бекітілген мөлшерде айыппұлдар салу, бас бостандығынан айыру, түзету жұмыстары, мүлікті тәркәлеу және т.с.с.

Сонымен қатар, Қазақстанның Салық кодексінде «Салықтық міндеттемені мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары» деп аталатын №49 бабы жалпы салық салу практикасына сәйкес салықтық міндеттемені өндіріп алудың мынадай тәртібін қарастырады:

• банктік шоттардағы ақша қаражаттарының есебінен;
• қолма-қол ақшалардың көмегімен;
• дебиторлардың қарыздары есебінен;
• салық төлеушінің қарамағындағы мүліктерді сату есебінен;
• мәжбүрлі ациялар эмиссиясы есебінен. /13/

Сондай-ақ, қалыптасқан салық жүйесіне қарсылық білдіру әкімшілік заң  бұзушылық деп саналады. Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамаларында мұндай заңға қарсы әрекеттер үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершіліктер қарастырылады. Жауапкершілік жүктелетін әкімшілік заң бұзушылықтардың тізімі 1 кестеде берілген.

 

1 кесте – Қазақстандағы әкімшілік  салықтық заң бұзушылықтар

 

№	Заң бұзушылық түрлері
	Салықтық есепке тұру мерзімін бұзу
	Салық салу объектісінің есебін жүргізбеу  немесе оның есебін заң бұзу арқылы жүргізу
	Салық салу объектілерін жасыру
	Салықтық декларацияны уақытында  немесе мүлдем ұсынбау немесе салықтық декларацияға бұрмаланған мәліметтерді енгізу
	Салықтарды және басқа да міндетті төлемдерді дұрыс есептемеу
	Заңды және жеке тұлғалардың табыстарынан табыс салығын дұрыс ұстамау
	Салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің бюджетке уақтылы немесе толық төленбеуі
	Салық қызметі органдарының жұмысшыларын салықтарды есептеу және төлеу бойынша  құжаттарды тексеруге жібермеу немесе басқа да әрекеттер қолдану
	Салық органдары мен олардың  жұмысшыларының заңды талаптарын орындамау
	Салық төлеушінің ашқан есеп және басқа да шоттары туралы салық  органдарына хабарламау
	Салық төлеушіден салықтардың, айыппұлдардың, өсімпұлдардың сомасын өндіріп  алу жөніндегі салық органдарының инкассолық талаптарын орындамау;
	Заңды тұлғаны, оның филиалын немесе өкілеттілігін заңды мемлекеттік тіркеуден өткізбей қызмет ету
	Кәсіпкерлік қызметті лицензиялық  және инвестицилық ережелерді бұза арқылы жүргізу
	Салық органдарының ережелерін қадағаламау
	Салық органдарының жұмысшыларын жүргізілген  операцияларды тексеруге жіберуден бас тарту
Ақпарат көзі: Сейдахметова Ф.С. «Налоги в Казахстане», Алматы – 2002, 22-бет

 

Салықтық заң бұзушылықтар туралы айта отырып, олардың белгілі бір  кері нәтижелермен байланысты екенін ескерген жөн. Мұндай заң бұзушылықтар көп жағдайда салық төлеушінің бухгалтерлік және салықтық есеп жүйесіне тікелей байланысты болып келеді. Сол себепті теориялық және практикалық жетістіктерге сүйене отырып, бухгалтерлік және салықтық есепті жүргізу тәртібіне түзетулер енгізу қажет.

Айта кету керек, әлемнің көптеген мемлекеттерінде әр уақытта салық  төлеуден жалтару мәселесі көптеп кездеседі. Бұл туралы бұқаралық ақпарат  құралдарының мәліметтері дәлел  бола алады. Атап айтар болсақ, шет  елдерде салықтан бас тарту мынадай  үш түрге бөлінеді:

• заңды – мұндай салықтан жалтарудың мәні заңның әлсіз жерлерін қолдана отырып салықтық міндеттемелерді барынша азайту құралдары мен әдістерін қолдану мүмкіндігінің болуына келіп тіреледі;
• заңсыз – бұл салықтық міндеттемелерді заңсыз жолдармен төмендету болып табылады: салық төлеудің мерзімін кешіктіру; салықтық жеңілдіктерді және преференцияларды заңсыз қолдану; табыстарды жасыру; салық объектісінің есебін жүргізбеу.

Осыған байланысты дамыған шет  елдерде салықтық заңнаманы жетілдіруге  бағытталған шараларға басты көңіл бөлінеді, өйткені дәл осы жағдай салық төлеушінің салықтан жалтару ықтималдығы мен мүмкіндігіні төмендетеді. Осыдан келе, біздің жағдайымызда да шет елдердің оң нәтижелі тәжірибесін қолдану, салық жүйесінің фискалдық сипатын барынша төмендету қажет. Бұл мәселеде тек мемлекет тарапынан шараларға ғана көңіл бөлмей, қоғамымыздағы салықтық мәдениетті және этиканы көтеру мәселесін де ескеру керек. /14/

 

 

1.3. Салықтық әкімшілік салықтан жалтаруды реттеудің құралы ретінде

 

Салықтық тексерулер, салықтық бақылаудың негізгі формасы ретінде, есептік мәліметтердің нақтылығын анықтау, салықтар мен басқа да міндетті төлемдерді есептеудің, уақтылы және толық төленуін қамтамасыз ету үшін қолданылады. Салықтық тексерулерді жүргізумен қатар салық төлеушілердің салықтық мәдениетін көтеру мақсаты да жүзеге асырылады.

Әрбір салық комитетінде құжаттық тексерулерді жүргізу жөніндегі  жоспар болады және оның тәртібі ҚР Салық кодексімен анықталады.

Салық органдары тексерулер барысында дұрыс шешімдер қабылдау үшін (соның ішінде салық төлеушілер үшін қолайлы шешімдерді де) үшін қажетті барлық маңызды жағдайларды анықтаулары тиіс. Салық төлеушілерден іске қатысы бар барлық құжаттарды қабылдауы, барлық түсініктемелер мен мәліметтерді жинауы тиіс. Салық төлеуші тексеру барысында іске қатысы бар деген қандай-да бір құжаттарды тексеру туралы талап қоя алады. Тексеруден кейінгі құжаттар мен түсініктемелер есепке алынбайды.

Мұндай мәселелердің себебі, әдетте, кәсіпорындардың материалдық  жауапты тұлғаларының және басшыларының жауапкерсіздігі, Қазақстан Республикасының салықтық заңнамасын төмен деңгейде білуі болып табылады. /15/

Салық органдарының жұмысында салық төлеушінің көрсетілген  мекен-жай бойынша орналаспауы  да үлкен мәселелер туындатады. Бұл, ең алдымен, бір күндік фирмалар пайда болып, аталған мекен-жайда салықтық есепке тұру үшін ғана орналасады.

 Қазіргі кездегі салық органдарының және салық төлеушілердің арасында салықтық бақылауды жүзеге асыру барысында пайда болатын негізгі мәселелердің бірі – салықтық тексерулерді жүргізудің тәртібін заң жүзінде жеткіліксіз регламенттеу болып табылады.

Қазақстан Республикасының  Салық кодексіне сәйкес салықтық тексерулер құжаттық және рейдтік болып  бөлінеді. Өз кезегінде, құжаттық тексерулер кешенді, тақырыптық және қарсы тексерулер болып бөлінеді (ішкі түрлер).

Кешенді тексеру  деп салықтардың және басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлері  бойынша салықтық міндеттемелердің орындалуын тексеруді айтады. /16/

Кешенді тексерумен салыстырғанда, тақырыптық тексерулер жекелеген салықтардың түрлеріне немесе басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне қатысты, мысалға, қосылған құн салығына қатысты, жүргізіледі.

Қарсы тексерулер, егер де салық органы тексеру жүргізген кезде салық төлеушінің салықтық есебіндегі операциялардың дұрыстығын анықтау үшін осы салық төлеушімен байланысты үшінші тұлғалардан қосымша ақпараттар алудың қажеттілілігі туындаған жағдайда жүргізіледі. Қарапайым тілмен айтар болсақ, егер тексеру барысында бір компания қандай-да бір тауарларды екінші бір компаниядан сатып алғанын айтса, онда салық органдары аталған екінші компанияда осы операциялардың есепке алынғанын тексеруге құқығы бар. Бұл жағдайда мәміленің мерзімі, сатып алынған тауарлардың бағасы мен көлемі, мәміленің жалпы сомасы тексеруге алынады.

Рейдтік тексерулерге келетін болсақ, онда мұндай тексерулерді салық органдары жекелеген салық төлеушілердің салықтық заңнаманың талаптарын қадағалауы жөніндегі сұрақтар бойынша жүргізеді, атап айтар болсақ: салық төлеушінің салық органдарында салықтық тіркеу есебіне тұруы; фискалды жады бар бақылау-кассалық машиналарды қолданудың дұрыстығын, лицензияның немесе басқа да рұқсат беруші құжаттардың бар болуын; акциздік тауарларды өндіру, сақтау және сату ережелерінің қадағалануын; хронометраждық зерттеулерді жүргізу тәртібін. /17/

Құжаттық тексерулер қандай-да бір  жекелеген кәсіпкердің қызметін тексерумен байланысты болса, рейдтік  тексерулер бір мезгілде бірнеше  шаруашылық субъектілеріне қатысты  жүргізіледі (мысалға, бір мезгілде бір көшеде, бір мөлтекауданда орналасқан салық төлеушілерді тексеру, немесе бірден бірнеше түнгі клубтарды тексеру секілді).