Қазақстан Республикасының Конституциясының даму кезеңдері

1978 жылғы  Конституцияда республиканың ұлттық  мемлекеттік және әкімшілік-территориялық  құрылымы, жергілікті билік және  басқару органдарының құзіреті (78-83, 97-139 баптар), сайлау жүйесінің қағидаттары, халық депутаттарының құқықтық мәртебесі, экономикалық және әлеуметтік дамытуды мемлекеттік жоспарлау институттары, мемлекеттік бюджет, сот төрелігі, арбитраж, прокурорлық қадағалау және т.б. анықталған болатын.

1990 жылдардың  басында Қазақ ССР-інде, содан  кейін тәуелсіз Қазақстанда бірнеше  заң қабылданды, онда 1978 жылғы Конституцияға  елеулі өзгертулер енгізілді. 1990 жылғы «Мемлекеттік билік құрылымын  жетілдіру туралы» заңға сәйкес  Конституцияға Президенттің атқарушы  және орындаушы биліктің басшысы  екені туралы өзгеріс енгізілді,  Министрлер кеңесі Министрлер  Кабинеті болып қайта құрылды.  Басқа да заңдардың арасында 1991 жылғы 15 ақпандағы «Жергілікті  өзін-өзі басқару және Қазақ  ССР халық депутаттарының жергілікті  Кеңесі туралы» Заң, 1991 жылғы 10 желтоқсандағы «Қазақ Кеңестік  Социалистік Республикасының атауын  өзгеру туралы» Заңы, 1991 жылғы  20 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының  азаматтығы туралы» конституциялық  заңы және тағы басқалар бар. 

Тәуелсіз  Қазақстанның алғашқы Конституциясы  Қазақстанның Жоғары Кеңесінің IX сессиясында 1993 жылғы 28 қаңтардағы XII шақырылымында  қабылданды. Құрылымы преамбуладан, 4 бөлім, 21 тарау және 131 баптан тұрады. Конституция  мемлекеттік тәуелсіздік алған  күнінен бастап көптеген құқықтық нормаларды қамтыды: халық тәуелсіздігі, мемлекеттің  тәуелсіздігі, билікті бөлу қағидаттары, қазақ тілін мемлекеттік тіл  ретінде мойындау, Президентті мемлекет басшысы ретінде мойындау, сот  органдары -Жоғары, Конституциялық және Жоғары Арбитраждық соттар және басқалар. 1993 жылғы Конституцияның негізіне парламенттік республика моделі жатады.

Қазіргі Ата  Заңға 1998, 2007 және 2010 жылдары Президенттің өкілдігін кеңейтетін елеулі өзгерістер енгізілді.

Алайда Қазақстан  Республикасының Конституция тарихына қарасақ, осы Ата заңды қабылдаумен  мемлекетімізге жаңа жағдай туғызылып, осы заманға сәйкес демократиялық  институтымен демократияның негізгі  принциптерін іске асырды: билікті  тармағын үшке бөлу арқылы - заң шығарушы, атқарушы және соттық өз ара нақты  тетігімен ұстауы және қарсы алысатын.

Қазақстан Республикасы - Президенттік басқару  нысанындағы біртұтас мемлекет (2 бап).

Президенттік  институт екі палаталы Парламентпен, Мемлекетпен және Конституциялық кеңеспен іске асырылады. Осы мемлекеттік  модельде, қазір бейбітті және аман-есен қазақстандықтар, Конституцияда бекітілгендей  мемлекетімізде өмір сүруде.

Конституция - ол қай-бір мемлекеттің болмасын тұрақты жотасы, заң шығаратын  базаның фундаменті. Барлық заңдар тек қана Ата Заңға сүйеніп  қабылданады. Бүгінгі күндік өміріміз осы Конституцияның қазақстандықтар  қоғамының менталитетіне сәйкес, болашақтарға және біздің еліміздің  мақсаттарына жауап беретін заң. Алда толық жетілдірулер енгізілуі  мүмкін, бірақ бүгінгі күні Конституция - қоғамда туындайтын талаптарға сай және болашаққа бағдарланған Ата заң.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстанның Конституциясының даму кезеңдері

 

Тәуелсіз  Қазақстан Республикасы құрылғаннан  кейін, Қазақстанның барлық азаматтары жаңа мемлекетті таныды. Сөйтіп, олар өткен кезеңдегі тағдырларының тарихи бірлігін іс жүзінде дәлелдей отырып, бірауыздан жаңа мемлекетті бірлесе құруға әзір екендіктерін білдірді.

Қазақстан Республикасының Конституциясының идеяларын, принциптерін және нормаларын саяси, құқықтық жағынан талдау еліміздің  экономикалық-әлеуметтік, рухани тұрғыда  өсуіне серпіліс пен қуат беретінін көрсетеді.

Қазақстан Республикасының Конституциясы  адамның құқығы мен бостандығын  іске асыру, материалдық әл-ауқатты  жақсарту, саяси тұрақтылық пен қоғамдық келісімді бекітудің, құқық тәртібі  мен заңдылықты орнықтырудың сөзсіз шарты болып табылады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда қабылданған. 1991 ж. желтоқсанның 16-да Қазақстан өз мемлекеттік тәуелсіздігін жариялаған, 1992 жылдың соңына дейін бұл шешімді іске асыру кезеңдерін бастады. Біртұтас Қазақстан азаматтығы, тәуелсіз экономикалық жүйе, қаржы-несие, салық және кеден мәселелері, Қазақстан республикасының мемлекеттік рәміздері белгіленді. 1992 ж.4 маусымдаҚазақстан елтаңбасы,11 желтоқсанда Қазақстан әнұранның жаңа мәтіні бекітілген. 1992 ж. Қазақстан БҰҰ мүше болып қабылданды. 29 қыркүйекте Қазақтардың Дүниежүзілік құрылтайы ашылды.

1993 ж. қаңтарда  тәуелсіз Қазақстанның бірінші  конституциясы қабылданды. Осыдан  кейін Қазақстанның сыртқы елдермен  қатынасы (республиканы 100-ден аса  ел таныды) күшейді. 

1995 ж. наурызынан бастап  егемендіктің тағы бір белесі  басталды. Ол республиканың Конституциялық  Сотын танумен, Жоғары Кеңес  депутаттарының өкілеттілігіне қол сұғылмайтындығымен, Қазақстан халықтарының Ассамблеясы ашылуымен байланысты.

1995 жылы 30 тамызда  республикада бүкілхалықтық референдум  өтті, нәтижесінде Қазақстанның  жаңа Конституциясы қабылданды. Дауыс беру еліміздің қалалары  мен ауылдарындағы 10253 сайлау  учаскелерінде жүрді. Бұл Конституцияның 1993 жылғы Конституциядан айырмашылығы  оның мазмұнының сапасында еді.  Жаңа Конституцияға алғаш рет  азаматтың құқына қатысты ғана  емес, адам дүниеге келген сәттен  одан ажырамас құқықтарына да  қатысты нормалар енді. Ол бойынша  Қазақстан Республикасының Президенті  саяси жүйенің басты тұлғасы  болып табылады, билік тармақтарынан  жоғары тұрады. Бұл президенттік  басқару жүйесіндегі мемлекетке  сай келеді. Парламент туралы  конституциялық бөлім өзгерістерге  ұшырады. 

1995 ж. желтоқсанда  екі палаталы (жоғарғы палаталы  — Сенат, төменгі палаталы  —Мәжіліс) Парламентке сайлау өткізілді. 

Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы мемл. билiктiң  қайнар көзi — өзiнiң егемендiк  құқығын баянды еттi. Ата заң қабылданған  күн демалыс — мемлекеттік  мереке — Қазақстан Республикасының  Конституциясының күнi деп жарияланды. Бұл жаңа Конституция Қазақстанның төртiншi Ата заңы (1937, 1978, 1993, 1995). Оның құрылымы кiрiспеден, 9 бөлiмнен, 98 баптан, көптеген тармақтар мен тармақшалардан тұрады. Жаңа Конституцияның ең жоғары заңдық күшi бар және ол ҚР-ның бүкiл  аумағында тiкелей қолданылады. Мұның  өзi Конституциялық нормалар мен заңдардың  басқа нормативтiк құқықтық актiлердiң  нормаларынан үстем екендiгiн көрсетедi. Кейiнгi екi Конституцияның алдыңғы  екеуiнен елеулi айырмашылығы сол  — бұлар тұңғыш рет мемлекеттік  тәуелсiздiктi, егемендiктi және Қазақстан  халқының толық билiгiн бекiтiп, одан әрi орнықтырды. Жаңа Ата заңда құқықтық мемлекеттiң қалыптастырылу бағыттары, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, соның iшiнде жеке адамның жан-жақты  еркiндiгi, идеолологиялық және саяси  әр алуандығы (сөз және шығарм бостандығы, саяси партиялар мен бұқаралық  партиялар, сондай-ақ бұқаралық қозғалыстар  бiрлестiгiн құру еркiндiгi), халық  билiгiн жүзеге асыратын демократиялық  амалдар, экономикалық қатынастардың  қызмет етуi әлемдiк талаптарға сәйкестендiрiлген. Оның нормалары тұрақты, жалпы мәнде  ұзақ жылдарға бейiмделiп тұжырымдалған.

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Конституция тек мемлекеттің ғана емес, қоғамның да Ата заңы болып табылады. Осы  идеяның меншікке, азаматтардың құқықтары  мен бостандықтарына, қоғамдық бірлестіктерге, отбасына және тағы басқаларға қатысы бар екендігін ұмытпауымыз керек.

Конституцияны қабылдай отырып, Қазақстан халқы  мемлекеттік биліктің бірден-бір  қайнар көзі-өзінің егемен құқығын  іске асырды. Сөйтіп, біз Конституцияда  қаланған құқықтық мемлекетті және азаматтық  қоғамды қалыптастыру жолын таңдап алдық.

Әрине, Қазақстан  халқының егемен құқығы тек Конституция  қабылдаумен тиянақталып қалмайды. Ол мемлекеттің аса маңызды мәселелерін  шешу үшін халықтың бойындағы барлық конституциялық-құқықтық мүмкіндіктерді де жинақтайды.

Мемлекет өмірінің аса  маңызды мәселелерін талқылау және шешу кезінде әрбір құқықтық санасы жоғары азамат Конституцияда бейнеленген  жауапкершілікті сезінуі қажет. Қоғамның бүгіні мен болашағы үшін, жалпы алғанда өз Конституциямызды құрметтеп, қорғап және маңыздылығын жоғалтпай  сақтауымыз біздің, яғни әрбір Қазақстан  Респулбликасындағы азаматтың міндеті  мен парызы. Себебі, бұл Конституция - Қазақстан Республикасының Ата Заңы.

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

 

1. Қазақстан   мемлекеті  мен   құқығының   негіздері   Хрестоматия  Алматы,  «Атамұра» 1996 жыл.

 

2. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығы. Алматы: Жеті жарғы, 2008

 

3. Қазақстан Республикасының Конституциясы