Ұлы Отан соғысының ңарсаңы мен алғашңы кезеңіндегі Қазақстан

 

 

1947 ж. Бүкіл Одақтық Коммунистік  партияның ақпан пленумы Тоғыстан  кейінгі көзенде ауыл шаруашылығын  көтеру шараларьГ туралы екінші бір қаулы қабылдады. Қаулыға сай ауыл шаруашылығының материалдық- техникалық базасын жақсартуға қосымша қаржы бөлініп, ауыл шаруашылығына қажетті техниканы шығару, кадрларды даярлау едвуір арттырылды. 1949 жылдан Орталық басшылық майда шаруашылықтарды біріктіруге бағыт алып, Қазақстанда колхоздар саны 1945 ж. 6737-ден 1950 ж. аяғына қарай 3696-ға дейін, ал 1952 ж. 2047-ге дейін азайды.

 

Осы шараларға қарамастан 1950 ж. врбір  гектардан 5-6 ц. ғана астық жиналды. Колхозшылардың еңбекгегі белсенділігінің төмендігі сонша, 1951 жвне 1952 жылдары республикада қажетті ең төменгі еңбек күні жасалынбады. Совхоздардағы жағдай одан да ауыр болды. Жылдан-жылға елді астықпен қамтамасыз ету қиындай түсті. 1952 ж. жоспарланған 3 млрд. пүт орнына 5,6 млрд пүт қана астық жиналды. Мал басы саны 1952 жылдың соңына қарай влі 1923 ж. деңгейіне жетпеді.

 

Ауыл шаруашылығының нашар дамуын бірқатар себептермен түсіндіруге  болады. 1-ден соғысқа дейінгі  бесжылдықтарда Кеңес өкіметі халықтың бар күш-жігерін ауыр өнерквсіпті дамытуға жүмылдырды. 2-ден соғыстың алдындағы күшпен жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру, отырықшылдыққа кешіру ауыл шаруашылық өндірісін одан врі бүрмалауға, ондағы үжымдардың өзін-өзі басқаруының қарапайым демократиялық нормаларының сақталмауына алып келді. 3-ден осы жағдайларға байланысты ауыл еңбеккерлерінің материалдық ынталылығы ете темен болғандықтан, ауыл шаруашылығының өнімділігі өспеді.

 

1953-1964 жж. Н.С. Хрущев түсында  ауыл шаруашылығының қатаң басшылығын, орталық жоспарлауды колхоздар  мен совхоздардың шаруашылық твуелсіздігімен ұштастыруға бағытталған талпынушылық байқалды. Оның негізі 1953 ж. Кеңестер Одағының Коммунистік партиясының қыркүйек Пленумының шешімдері болып табылады. Осы пленумның шешіміне сай ұлттық табыс ауылдық жерлердің пайдасына бөліне бастады, салық саясаты өзгерді, ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алу жвне дайындау бағалары кетерілді.

 

Осы шаралардың нәтижесінде ауыл шаруашылығы  еңбеккерлерінің материалдық ынталылығын  кетеру, ауыл шаруашылығын білікті  маман кадрлармен нығайту, ауыл шаруашылығы еңбегін механикаландыру шаралары жузеге асырыла бастады. Осы түста көптеген қала турғындары, кезінде ер түрлі себептермен енерквсіпке, қүрылысқа жүмысқа ауысқан мамандар мен механизаторлар селоға, ауылға қайта орала бастады. Аграрлық саясаттағы алғашқы түзетулерге жауап ретінде колхозшы шаруалар ауыл шаруашылық өндірісін елеулі түрде есірді.

 

Бірақта, осы тұста Кеңес екіметінің аграрлық саясаты аяғына дейін тұрақты  болмады. Алғашқы сеттерде қол жеткен жетістіктерге қарамастаң Н.С. Хрущее және оның теңірегіндегілер қабылдаған шешімдерді толығынан жузеге асыра алмады. 1954 жылдан бастап, тез арада ауыл шаруашылығының тарихта болмаған дамуын қамтамасыз ету үмітімең жаңа шаралар жузеге асырыла бастады. Ол шаралардың ең негізгілерінің бірі - 1954 ж. ақпан- наурыз Пленумынан кейін жузеге асырыла бастаған, Қазақстанға тікелей қатысты, тың және тыңайған жерлерді игеру саясаты болып табылады.

 

Қазақстан басшылығы тың жерлерді игеру саясатын қолдай қоймады. Сол  кездегі Қазақстан Коммунистік  партиясының 1-ші хатшысы Ж. Шаяхметое: "Егерде Солтустік Қазақстанда астық ендіруден пайда тусетін болса, ол тек қана мал шаруашылығы есебінен" - деп ескертті. Н.С. Хрущее республика басшылығының пікірімен санаспады, осының нәтижесінде 1954 ж. ақпанда болып өткен Қазақстан Коммунистік партиясының Пленумында, Москваның нүсқауымен, Қазақстан Коммунистік партиясының 1-ші хатшысы Ж. Шаяхметое, 2-ші хатшысы Л.И. Афоное босатылып, олардың орнына орталықтан жіберілген Р.К. Пономаренко және Л.И. Брежнее сайланды. Жергілікті жердің қазақ басшылары сынға үшырап, үш айдың ішінде тың елкесіндегі алты обылыстың да 1-ші хатшылары ауыстырылды.

 

1954 ж. 24-наурызда "1954-1955 жж. тың және  тыңайған жерлерді игеру арқылы  астық өндіруді арттыру" туралы  қаулы жарияланды. Қаулыда Казақстанда, Сібірде, Оралда, Поеолжьеде жвне Солтустік Кавказдың кейбір аудандарында 13 млн. га тың жвне тыңайған жерлерді игеру жвне осы игерілген жерлерден 1100-1200 млн. пүт астық алу міндеті қойылды. Қазақстанда тың жвне тыңайған жерлерді жаппай игеру науқаны үш кезеңнен турады: 1. 1954-1955 жж.; 2. 1956-1953 жж.; 3. 1959-1965 жж.

 

Тың игерудің алғашқы жылында-ақ тың  игеру міндеті орындалып, одақ келемінде 13,4 млн. га, оның ішінде Қазақстанда 6,5 млн. га тың жер жыртылды. Осыған байланысты, енді 1956 ж. тың өлкесінде егістік көлемін 23-30 млн. га жеткізудің жаңа міндеті қойылды. Тың игерудің алғашқы жылдарында, негізінен Қазақстанның солтустік обылыстарында жүздеген поселкалар, совхоз орталықтары салынды. Тың игеруде вміршіл-вкімшіл жүйеге совхоздар тиімді болғандықтан, тың игерудің алғашқы жылында 300 жаңа совхоз үйымдастырылса, 1955 ж. аяғына қарай олардың саны 631-ге жетті. Ал 1953 ж. ақпан айынан бастап жаппай колхоздар совхоздарға, МТС- тар жөндеу станцияларына айналдырыла бастады. Бірақта бул қадам да, кейін өмір көрсеткендей, асығыс, ойланбай қабылданған шешім болды.

 

Тың игерудің алғашқы кезеңінің  өзінде-ақ (1954-1956 жж.) сырттан партия жвне комсомолдық шақырумен, жоспарлы қоныс аудару жвне вскер қатарынан  мерзімін етеп қайтқандарды вкелу арқылы 640 мың адам вкелініп, мол техника жеткізілді. Осындай шуғыл шаралар нвтижесінде 1954-1955 жж. Одақ көлемінде 29,7 млн. га, оның ішінде Қазақстанда 13 млн. га жер жыртылды. 1956 ж. Қазақстан алғаш миллиард пут астық алды.

 

1956 ж. ақпан айында өткен СОКП-ның  XX съезі енді Қазақстанға астық өндіруді 5 есе арттыру міндетін қойды. Осыған сай 1956-1953 жж. тағыда 4,3 млн. га жер жыртылса, 1959 ж. СОКП-ның XXI съезінің шешіміне сай тың игерудің 3-ші кезеңі басталып, 60-шы жылдардың ортасына қарай бүкіл тың игеру жылдарында жыртылған жер көлемі Одақта 42 млн. га, оның ішінде Қазақстанда 25 млн. га жетті.

 

Бірақта тың игерудің алғашқы жылдарындағы қол жеткен табыс одан врі үштасып  кете алмады. 60-шы жылдардың басында  орасан зор шығынмен игерілген жерлер өз мүмкіндіктерін тауыса бастады. Жер бетіндегі қүнарлы қабат шаңға айналып үшып кетті. Тыңгерлердің тұрақтамауына байланысты, кадрлар жетіспеді.

 

 

Тың игерудің нәтижелері мен салдары. Тың игерудің республика үшін әлеуметтік-экономикалық ролі күменсіз. Тың жерлерді игерудің нәтижесінде Қазақстан түрғын халықтың жан басына 2 мың кг. астам астық өндіруге қолы жетіп, мындаған соехоз орталықтары салынды.

 

 

Осы жетістіктермен қатар, тың және тыңайған жерлерді игеру  науқанының езіндік орны толмас зияны  да бар. Ең әуелі оның экономикалық тиімділігіне келер болсақ, ол ұзақ жылдар бойы бүкіл Одақты ауыр халде үстады. Бүрынғы Одақтың негізгі астықты аудандардың есебінен тың игеруші аудандарға мол қаржы бөлініп, көптеп техника, қүрылыс материалдары, ауыл шаруашылық еңбеккерлері мен қүрылысшылар т.б. жіберілді. Ол жеткіліксіз ғылыми негізсіз, шүғыл түрде жүзеге асырылды. Осының салдарынан басты міндет - астық шығаруды күрт өсіру, жүзеге аспай қалды. Жоспарланған ербір гектардан 14-15 ц. астық орнына 1954-1958 жж. аралығында орта есеппен республикада 7,4 ц. астық жиналса, 1961-1965 жж. 6,1 ц, ал 1965 ж. 3,1 ц. ғана астық алынды. Экономистердің пікірінше, тың игеруге кеткен қаржыны бүрынғы астық ендіруші аудандарға жүмсағанда одан елдеқайда кеп табысқа жетуге болар еді.

 

Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдары Қазақстанға өзге республикалардан қоныс аудару жаңа қарқынмен жалғасып, республикадағы демографиялық жағдайды одан ері күрделендіріп жіберді. Тың игеру жылдарындағы қоныс аудару саясаты бүрынғы Кеңестер Одағының ееропалық бөлігі үшін де, Қазақстан үшін де тиімсіз еолюнтаристік сипатта болды. Өйткені сол кездің езінде-ақ одақтың ееропалық белігінде жылдан- жылға селолық жерлерде түрғындар саны азайып, ал біздің республикамызда керісінше есіп отырды. Осы ерекшелікгер ескерілмей, онсызда саны кеміп отырған - ееропалық аудандардан 1954-1962 жж. Қазақстанға 2 млн. адам көшіріліп екелінді. Осының салдарынан бір жағынан Ресейдің Поеолжьенің Сібірдің Укриананың және т.б. республикалардың бір қатар аудандарында мындаған селолар бос қалды. Тек қана 1954-1959 жж. аралығында бір Ресейдің өзінде колхозшы қожалықтарының саны 1 млн. астам қысқарып кетсе, 1990 ж. басында жыл сайын Ресей картасынан шамамен 3 мындай село түсіп қалып отырды. Екінші жағынан, табиғи саны 1916 ж. көтерілісте, 1913- 1920 жж. азамат соғысында, 1921-1922 жж. және 1932-1933 жж. ашаршылықта, 1937-1933 жж. неубетте, 1939-1945 жж. екінші дүниежүзілік соғыста кеміген қазақ, енді сырттан тыңгерлердің кептеп келуіне байланысты, ез жерінде азшылыққа айналды.

 

Тың игеру  жылдарында жаппай қоныс аудару науқаны рухани, ізеттілік саласына да үлкен зиян екеліп, жергілікті салт-санаға, тілге назар аударылмай, әлеуметтік-экономикалық ортаны интернационалдандыру тікелей рухани өмірге кеңінен ене бастады. Жоғарғы оқу орындарында, техникумдарда, училищелерде қазақ тілі жоқтың қасында болды. Жергілікті жерлерде қазақ тіліндегі мекгептер саны 700-ге кеміп, қазақ тілінде шығарылатын едебиеттердің баспасездің саны күрт төмөндепі кетті. Жаппай жер-су аттары өзгертілді.

 

Бүрын болып  кермеген көлемде жерді жырту орны толмас экологиялық апаттарға алып келді. Тың және тыңайған жерлерді игеруші аудандарда егістікгің зоналық тиімді пайдалану жүйесі, тиімді техника тек 20 жылдан кейін ғана барып ендіріле бастады. Осыған байланысты тың игерудің алғашқы жылдарында жеңіл топырақты жерлерде шаң бораны туып, жердің қүнарлы бет қыртысы ауаға үшып кетті. Осының салдарынан 1965 ж. орта есеппен ер гектардан бар болғаны 3,1 ц ғана астық жиналды.

 

Жердің  есепсіз жыртылуы, оның эрозияға үшырауы  малдың табиғи жайылымын күрт қысқартып, оның санының өсуіне кері әсерін тигізді. Қазақстанда 70-ші жылдарға дейін мал басы баяу өсіп, одан кейінгі жылдарда бір қалыпты деңгейде қалып қойды. 1991 ж. қаңтарда 36,2 млн. бас қой, 9,2 млн. ірі қара мал, 1,6 млн. жылқы болды. Мал басының өспеуінің басты себебі табиғи жайылымның жем-шөптің жетіспеушілігі болды.

 

60-жылдардың  екінші жартысында, СОКП-ның Орталық  Комитетінің 1965 ж. наурыз пленумының  шешімдеріне сай, Қазақстан ауыл  шаруашылығын дамытуға қаржы  едәуір өсіп, 5,5 млрд. сомға жетті. 1970 ж. республика колхоздары мен соехоздарында 193,6 мың трактор, 94,5 мың астық жинау комбайны, 33,6 мың жүк машинасы, жүздеген мың ертүрлі егістікті өндеу қүрал-жабдықтары, егістік, астық жинау т.б. машиналары жүмыс істеді. Ауыл шаруашылығы енімі сегізінші бесжылдықта (1966-1970 жж.) 54 %-ке есіп, 1970 ж. шамамен 5,7 млрд. сомға, оның ішінде егістік көлемі 113 %-ке, мал өнімі 20 %-ке есті. Соехоздар саны 1521-ден 1625-ке дейін кебейді.

 

Бірақта ауыл шаруашылығында да 1965 ж. басталған реформа, оған жағдай жасалмағандықтан аяқталмай қалды. Іс жүзінде экономикалық әдістер екімшілік едіспен алмастырылды. Реформа кредиттік-финанстық жүйемен, материалдық-техникалық жабдықтаумен байланыстырылмады. Осының салдарынан аграрлық аймақ пен оны өндіріс қүрал-жабдықтарымен қамтамасыз ететін салалардың экономикалық алмасуында тепе-тендік сақталмады. Колхоздар мен соехоздар сельхозтехника, сельхозхимия және т.б. мекемелердің қызметін төлеу үшін мол шығындарға үшырап отырды. Осының барлығы ауыл шаруашылығын бірте-бірте тоқырауға жақындата түсті.