Ұлы Отан соғысының ңарсаңы мен алғашңы кезеңіндегі Қазақстан

 

Осыған  байланысты 50-жылдардың екінші жартысы  бүрынғы Кеңестер Одағы тарихында  кейінгі жылдарда "жылымық жылдарьГ деп аталып жүр. 1954-1964 жж. біршама  басшылықтың үжымдық принциптері енгізіліп, вміршіл-вкімшіл басқару жүйесі босаңси бастады. Бос жел сезділікпен күрес жүргізіліп, үлт мвселесіндегі орын алған бүрмалаушылықтар шамалы болса да түзетіле бастады. Қоғамдағы кеңес жвне қоғамдық үйымдардың ролі біршама өсті.

 

Бірақта Н.С.Хрущев пен оның серіктестері Сталиннің  жеке басына табынушылығын ашық айыптауы үлкен ерлік болғанымен, олар Сталин түсында қүрылған вміршіл-вкімшіл  жүйені толық жоя алмады. Реформа  кешікпей доғарылды. А.Байтүрсынов, Ә.Бвкейханов, М.Жүмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов т.б. алаш қайраткерлерінің қызметіне саяси вділ баға берілмеді. Өткен тарихтың қасіретті беттері толық ашылмады. Ұлттық республикалардың егемендігі жоққа шығарылып, экономика саласында жалпы бағытты белгілеу, кадрларды тағайындау жвне тағы басқа көптеген мвселелер орталықтағы шағын топтың қолында қала берді. Саяси түрғыда басқаша ойлаушылар, қоғамның қайшылықтарын ашық айтқандар үшін қудаланды. 1956 ж. 19 желтоқсанда СОКП-ның Орталық Комитеті жергілікті партия үйымдарына ғПартия үйымдарының бүқара арасындағы саяси жүмысын күшейту жвне жау элементтердің антисоветтік бас көтеруіне тыйым салу жвнінде" арнаулы жабық хат жолдады. Хаттың ізін ала бүрынғы Кеңестер Одағында түтқындаудың жаңа кезеңі басталды. Тек қана 1957 ж. 3 айында ғана Товеттік шындықты бүрмалағаны үшін" жвне өткенді 1,қәйта қарағаньГ үшін 100-ден астам адам түтқындалды. Жаңа басшылық ескі жүйені сақтай отырып, коммунизмге жетеміз деген сенімді қоғамда қалыптастыруға тырысты. Орыс патшалығының отарлау саясатын ақтау мақсатында, Қазақстанның Ресейге ез еркімен қосылғандығы кеңінен уағыздалып, қазақтардан бірыңғай коммунистік үлт шығаруға бағыт алынды. Хрущевтің тікелей араласуымен республиканың оңтүстігіндегі біршама аудандары Өзбекстанға берілді. Тыңөлкесінде 6 облыс тың елкелік партия комитетіне біріктіріліп, тікелей Мвскеуге бағындырылды. Ақмола - Целиноградқа, Батыс Қазақстан - Орал обылысына айналды.

 

Ұлт саясатындағы бүрмалаушылықтар халық арасында, всіресе, интеллигенттер мен жастар арасында түрлі наразылық туғызды. Кеңестікжүйе оларды барынша жасырып, бүркемеледі. Осылайша Төміртаудағы толқу кезінде твртіпсіздіктің салдары ретінде бағаланды.

 

1963 ж. Мвскеуде  оқитын қазақ жастарының "Жас  түлпар" атты үйымы қүрылды.  Мүндай үйымдар кейінірек Ленинградта,  Киевте, Алматыда, Одессада, Ригада, Павлодарда, Қарағандыда, Ақмолада, Семейде, Шымкентте жвне басқа жерлерде пайда болды. Алпысыншы жылдардағы "Жас түлпардың" жетекшілері кейін республикамызда белгілі адамдар болып шықты.

 

Ұлттық  республикалардың толық егемендікке  ие болмауы, өндіріс күштерінің дүрыс орналастырылмауы, экономиканы вскери оүранысқа сай бейімдеу экологиялық жағдайға да теріс всерін тигізіп, Қазақстанның барлық дерлік өнерквсіпті қалаларында ауыр экологиялық жағдай қалыптасты. 1943 ж. КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысы бойынша Семей, Павлодар жвне Қарағанды обылыстарының түйіскен жерінде ядролық полигон салынып, онда 1949 ж. 29 тамызда алғаш сынақ өткізілді. 1949 жылдан 1963 ж. дейін полигонда ашық ауада 113 жарылыс жасалып, 1964 ж. бастап сынақ жер астына көшіріліп, 1939 жылға дейін 343 сынақ жасалынды. Дврігерлерге дврігерлік тексеру жүргізуге тиым салынып, вскери дврігерлер жинақтаған мвліметтер қатаң қүпияда сақталып келді.

 

Осының  барлығына кінвлі Н.С. Хрущев бастаған басшылықтың қызметіндегі субъекгік  вдістер болды. Қалыптасқан жағдайды түзету жвне орын алған қателікгерді жою үшін 1964 ж. қазан айында СОКП-ның Орталық Комитетінің кезек күттірмейтін пленумы шақырылып, Н.С. Хрущев қызметтерінен босатылып, СОКП-ның Орталық Комитетінің 1-ші хатшысы болып Л.И.Брежнев, ал Министрлер Кеңесінің терағасы болып А.Н.Косыгин тағайындалды. Олардың ізін ала Қазақстан КП ОК-нің 1-хатшысы болып Д.А.Қонаев сайланды.

 

Жаңа басшылық өз қызметін кеңестік басқару жүйесінің  жекеленген қүрылымдарын кезекгі жеңіл-желпі  реформалаудан бастады. Осыған сай СОКП Орталық Комитетінің қараша (1964 ж.) пленумы партия, кеңес, квсіподақ жвне комсомол үйымдарын 1962 ж. өндірістік принцип бойынша бөлінуін ойланбай қабылданған шешім деп тауып, партия, кеңес жвне қоғамдық үйымдардың территориялық қүрылым принципін қалпына келтіру туралы шешім қабылдайды.

 

Мәдениет  пен ғылымның дамуы. Соғыстан кейінгі  жылдарда республикадағы мәдени қүрылыс  салалары да үлкен қиыншылықтарға кездесті. Оған интеллигенция екілдерінің  басым көпшілігінің майданға алынып кетуі, мәдени мекемелердің мектептердің оқу орындарының санының азаюы өз әсерін тигізді. Республика жазушыларының шығармаларының басым көпшілігі Ұлы Отан соғысы тақырыбына жазылды. Ғ.Мусірепоетың ғҚазақ солдаты" Ә.Иурпейісоетың 1,Курляндиясы" сияқты соғыс тақырыбына жазылған шығармаларда қазақстандық жауынгерлердің адамгершілік қасиеті мен майдандағы ерлігі баяндалды. С.Муқаноетың Тырдария", Ғ.Мустафиннің 1,Миллионер", Ғ.Сланоетың 1,Кең еріс" атты еңбектерінде ауыл еңбеккерлерінің өмірі керсетілді. Осы жылдары М.Әуезоетың иАбай жолы" С.Муқановтың "Шоқан Уелиханое" сияқты көптеген шығармалар жарық керді.

 

Музыка  медениеті де біршама табыстарға жетті. М.Төлебаеетың 1,Біржан-Сара" А.Жубаное пен Л.Хамидидің иАбай" Е.Брусилоескийдің "Дударай" Қ.Қожамяроетың уйғыр тіліндегі ғИазгуль" опералары сол жылдарда дүниеге келді. "Абай" қойылымы мен ғБіржан-Сара" операсы үшін Қазақ академиялық драма театрының үжымы Кеңестер Одағының мемлекеттік сыйлығын алды.

 

Сонымен қатар 40 жж. аяғы 50 жж. басында  енер қайраткерлеріне де әділетсіз, орынсыз сындар айтылып, теріс баға беру жағдайлары орын алды. Осыған байланысты едебиет пен өнерде өмірді жасанды  түрде суреттейтін тартымсыз  шығармалардың пайда болуына  алып келді.

 

Ғылым саласында да елеулі табыстарға қол жетті. 1946 ж. маусымда Қазақстан  Ғылым Академиясы ашылып, оның түңғыш президенті болып Қ.Сатпаее сайланды. 50-ші жылдардың аяғында Қазақстан  Ғылым Академиясының жүйесінде 50 ғылыми-зерттеу институты жүмыс  жасады. 1958 ж. Орталық Қазақстанның комплексті металлогендік елі болжалдық картасын жасағаны үшін ғалымдар И.И.Бок, Р.А.Борукаев, Г.И.Медоее, Д.Н.Казанли, Қ.И.Сетбаее және т.б. Лениндік сыйлыққа ие болды.

 

Соғыстан кейінгі жылдары Қарағанды  және Семей медицина институттары, Өскемен педагогикалық, Семей мал дергерлік-зоотехникалық институттары, Карағанды кен институты ашылды. Ақтебе, Гурьее, Қарағанды, Қостанай, Петропаел, Шымкент мүғалімдер институттары педагогика институттары болып қайта қүрылды.

 

Жалпыға бірдей жетіжылдық білім беру туралы Заң одан ері жүзеге асырылды. 50-ші жылдардың ортасына қарай, Қазақстанда тың игеруге байланысты, халыққа білім беру ісі біраз жанданды. Тың игеруші аудандарда көптеген мекгептер ашылып, бүл мектептерге жолдамалармен өзге республикадан көптеген мүғалім кадрлар келді. 1955-1956 оқу жылында республикадағы мектептердің саны 9240-қа жетіп, олардың 3022-і жетіжылдық және 1117-і орта мектеп болды.

 

Сонымен қатар, бүл жылдары республикада, есіресе, солтүстік обылыстарда  қазақ мектептері азайып кетті. Оның басты себебі демографиялық езгерістермен байланысты болды. Баласының болашағын ойлаған ата-аналар да амалсыздан балаларын орыс мекгептеріне көптеп бере бастады. Осының салдарынан 20 жылдың ішінде (1950-1970 жж.) қазақ мектептерінің саны 3391-ден 2577-ге дейін азайды, ал оның есесіне сабақ орыс тілінде жүретін мектептердің саны 1,5 мыңға кебейді. Қазақ тілі өзінің толық қанды өмір сүруіне қажетті 50 әлеуметтік міндетінің 10-ын ғана атқарып, іс жүргізу орыс тілінде жүзеге асырылды.

 

13.2. Экономиканың дамуындағы проблемалар.

 

Өнеркәсіптің дамуы. Отан соғысының  зардабы Қазақстан жономикасына да өз әсерін тигізді. Өнерквсіп өнімінің көптеген түрлері, оның ішінде, есіресе  жаппай тутынатын заттар күрт қысқарып кетті. Өзіндегі ауыр жағдайға қарамастан, Қазақстан турғындары                                                                               неміс-фашист

 

басқыншыларынан жапа шеккен аудандарға ез көмегін одан ері жалғастыра түсті.

 

Кеңестер Одағының 1946-1950 жж. халық  шаруашылығын қалпына келтіру және одан ері дамыту жоспары 1946 ж. 13 наурызда Жоғарғы Кеңестің сессиясында бекітілді. Қазақстан халық шаруашылығын дамытуға 3,3 млрд.сом қаржы бөлініп, бесжылдықтың соңына қарай өнерквсіп өнімін өндіру 1940 ж. салыстырғанда 2,2 есе есіру көзделді. Қазақ металлургиялық заеодының құрылысын аяқтау, Қарағанды металлургия заеодының құрылысын бастау қарастырылды.

 

Осыған сай бесжылдық жылдары  қара металлургия елеулі табыстарға жетті. Төміртаудағы қазақ металлургиялық заводында 2 мартен пеші, 3 прокат жүйесі, Ақтөбе ферросплав заводында- вндірістің 3-ші кезегі іске қосылды. Алты жаңа көмір шахтасы, Қаратон жвне Мунайлы квсіпшіліктері қатарға қосылды. Осының нвтижесінде 1950 ж. №унай ендіруді соғысқа дейінгі деңгеймен салыстарғанда 52 % арттыруға мүмкіншілік жасалынды. Электр энергиясын ендіру 1945 ж. салыстырғанда 2,3 есе есті.

 

Жеңіл жвне тамақ өнерквсіптері  де одан врі дами түскен болатын.Петропавловскідегі тігін фабрикасы, Жамбылдағы, Кьізыл Ордадағы, Семейдегі, Павлодардағы тері заводтары өз өнімдерін бере бастады. Шымкентте мақта-тоқыма комбинаты салынып жатты. Тамақ өнерквсібінде жутисалған күрделі қаржы соғысқа дейінгі екі бесжылдықта игерілген қаржыдан 20 пайыз артты, ал оның жалпы өнімі 60 пайызға өсіп, тамақ өнімдерінің негізгі түрлерін өндірудің соғысқа дейінгі дврежесі едвуір есті. Байланыс жүйесі жақсарып, бүкіл аудан орталықтары телефондандырылды. Осыған қарамастан, басты назар шикізат пен отын өндіретін салаларға аударылып, жеңіл жвне тамақ өнерквсіп салаларына тежеу жасалынып отырды.

 

1951-1955 жж. халық шаруашылығын дамыту міндеттері 5-ші бесжылдық жоспарының жобасында жасалынды. Жаңа бесжылдықта Қазақстан халық шаруашылығын дамытуға бөлінетін қаржы, 4-ші бесжылдықпен салыстырғанда 3,2 есе есіп, 23,5 млрд. сомға жетті. Металлургия ендірістерінің көмір кендерінің жаңа төмір жол жүйелерінің құрылысын жеделдету, жеңіл енерквсіп внімін 63 пайызға арттыру жоспарланды. Бесжылдықты орындау барысында "Хрущевтік он жылдық" вз жемісін бере бастады. Республикада 200-дей жаңа өндіріс орындары салынып іске қосылды.

 

50-ші жылдардың екінші жартысы  - 60-шы жылдардың бірінші жартысында  Қазақстанның индустриялдық дамуының  негізгі бағыттары халық шаруашылығын  дамытудың 6-шы бесжылдық (1956-1961 жж.) және жеті жылдық (1959-1965 жж.) жоспарларында  белгіленді. Республикада ірі пайдалы кен орындарының игерілуіне байланысты ауыр өнеркэсіптің есіресе, ғлекгр ғнергиясы мен отынды көп қажет ететін салалары үшін квсіпорындар жүйесін жасау, қара және түсті металлургияның жаңа квсіпорындарын, электр станцияларын салу міндеттері қойылды. Тек 1961-1965 жж. ғана республиканың халық шаруашылығында күрделі қаржы кеңес өкіметінің бүкіл бұдан бүрынғы жылдарын қосқандағыдан көп игерілді. Осының арқасында республиканың енерквсіп қуаты екі есе есіп, 729 ірі өнерквсіп орны мен 535 цех қатарға қосылды. Олардың ішінде Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Жезқазған кен байыту комбинаты, Өскемен су-элекгр санциясы, Бүхтарма су- ғлекгр санциясының бірінші кезегі, Қарағанды 2 жылу-элекгр санциясы, Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты, Семей кабель заводы, Ақтоғай- Дружба төмір жол жүйесі жвне т.б. ендіріс орындары болды.

 

Осы жетістікгерге қарамастан республика экономикасының жылдан- жылға шикізаттық бағыты ұлғайып, негізінен кен шығаратын  енерквсіп салалары басым өркендеді. 60-жылдардың ортасына қарай вміршіл-вкімшіл жүйе ез мүмкіншілігін тауысты. Өмір квсіпорындардың өзіндік бастамасын одан врі кеңейтуді, шаруашылық есепті нығайтуды, жоспарлауда жвне үйымдық қүрылымда түбегейлі өзгерістерді қажет етті. Н.С. Хрущевтың бастауымен жүзеге асырылған сансыз аяғына дейін ойластырылмаған қайта қүрулар күткен нвтижені вкелмеді.

 

1965 ж. қыркүйек айында өткен  СОКП Орталық Комитетінің пленумы  экономикадағы вкімшілдікті айыптап,  вндіріс басшылығын салалық жүйе  бойынша ұйымдастыру қажет деп  тауып, ендірістің салалары бойынша одақтық-республикалық жвне одақтық министрліктер қүру жөнінде шешім қабылдады. Пленум өндіріс орындарына өзіндік еркіндік беруді, басты назарды экономикалық ынталандыруға жвне еңбеккерлерді материалдық қызықтыруға аударуды ұсынды.

 

Қыркүйек пленумының шешіміне сай республикада халық шаруашылығы кеңесі мен экономикалық аудандардың кеңестері таратылды. Республикада бірқатар салалық одақтық-республикалық министрліктер (түсті металлургия, геология, мелиорация жвне су шаруашылығы т.б.), ендіріс бірлестіктері (құрылыс материалдары, орман, жеңіл енерквсіп т.б.) қүрылды. Сегізінші бесжылдықта (1966-1970 жж.) көптеген республика ендіріс орындары, қүрылыс мекемелері мен транспорт жаңаша жоспарлау мен экономикалық ынталандыру жағдайына көшірілді. Осының нвтижесінде республиканың шаруашылығына 23,3 млрд. сом жүмсалып, ұлттық табыс 61 пайызға, өнеркэсіп өнімінің көлемі - 55 пайызға өсті. Бесжылдықтың аяғына қарай 145 ірі квсіпорын мен цехтар іске қосылды. Оның ішінде Өзен-Гурьев-Куйбышев мүнай торабы, Өзен-Жетібай-Шевченко жвне Теңіз-Жетібай газ жүйелері, Ермак ферросплав заводының бірінші кезегі, Павлодар трактор заводы, Алматы мақта-мата, Жамбыл аяқ киім комбинаттары болды. Қазақстан металлургияның көш бастаушысына айналып, Кеңестер Одағында өндірілетін мыс, цинк, қорғасын сияқты металдардың 30-дан 70 % дейін берді.

 

Осыған қарамастан экономика саласында 60-шы жылдардың ортасында қабылданған  реформалар толығынан жүзеге аспай  қалды. Оның басты себебі экономикалық вдістер қайтадан вміршіл-вкімшіл  вдіспен алмастырылды. Л.И.Брежнев бастаған Одақтық басшылық өткеннен сабақ алмағандықтан, көптеген ойлар жүзеге аспай ауада қалқып қалды.

 

Қазақстан ауыл шаруашылығы. Тың және тыңайған жерлерді игеру. Соғыс аяқталысымен Кеңес екіметі ауыл шаруашылығына  өзінің қысымын арттыра түсті. 1946 ж. 19 қыркүйекте Кеңестер Одағының Министрлер Кеңесі мен Бүкіл Одақтық Коммунистік партияның Орталық Комитеті 1,Колхоздардағы ауыл шаруашылық артелі Жарғысын бүрмалаушылықты түзету шараларьГ туралы қаулы қабылдады. Қаулыға сай соғыс жылдары колхозшыларға берілген шамамен 600 мың га жер қайтарылып алынды. Малға жекеменшіктің мөлшері женінде қосымша нүсқаулар қабылданып, 250 мыңға жуық мал жекешеден колхоз қарамағына кешеді. Осылайша жеке меншік секгордың елді астықпен қамтамасыз етудегі ролі жойылды. Мүндай жоғарыдан жүзеге асырылған қатаң шекгеулер колхозшыларды ауыл шаруашылығы өнімін арттыруға ынталандырмады.