Тұлға әлеуметтануы

 

Жеке тұлғаның әлеуметтік теориялары

Жеке адам ұғымын индивид  пен адамның ерекшілігі (индивидуальность) жөніндегі ұғымдарда ажырата  білу қажет. Индивид ұғымы кімінің  адам баласына жататынын ғана білдіреді. Ал жеке адамның ерекшелігі жайындағы ұғым бір адамның екінші адаммен салыстырағндығы физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін, тек өзіне тән қасиеттерін білдіреді.

 

К.Маркс тұнғыш жеке адам мәселесін нақтылы тарихи жағдаймен байланысты зерттеген

Жеке адам ұғымы адамның өзіне тән қасиеттері мен атқаратын әлеуметтік қызметін түгел қамтиды. Идеализм жеке адамды әлеуметтік өмірден тыс, тарихты өз бітімен жасайтын рухани жан деп есептейді. Тарихи материализм жеке адам қоғам дамуының нәтижесі, қоғамдық қатынастардың субъектісі, әлеуметтік коллективтің бір бөлігі, мүшесі деп ұйғырады. К.Маркстұнғыш жеке адам мәселесін нақтылы тарихи жағдаймен байланысты зерттеп, антагонистік қоғам мен жеке адамның арасындағы қарама-қарсылық сол қоғамның әлеуметтік қайшылықтарының көрінісі екенін дәлелдеп берді. Қоғамнан тыс жеке адамның өмір сүруі мүмкін емес, сондықтан оның еркіндігі мен көркеюі халықты бостандыққа жеткізу ісімен тікелей байланысты деп көрсетті.

Жеке адамның дамуын филогенетикалық және онтогенетикалық тұрғыдан түсінуге болады.Адам өзінің жеке басын алғашқы қаумдағы ру бірлігінен ажыратып, коллективтен бөлініп шыққаннан кейін барып жеке адам пайда болды. Жеке адамның ең басты белгісі – оның әлеуметтік қызметінде.

«Жеке адамның мәні, - деп  жазды К.Маркс, - оның сақалында, қанында, не дерексіз бір физикалық жаратылысында емес, әлеуметтік сапасында». Онтогенетикалық тұрғыдан қарағанда индивид дайын күйінде жеке адам атрибутымен тумайды. Сондықтан да К.Марксбылай деп жазды: «... адамның мәні жеке индивидке тән абстракт емес. Өзінің шындығына келгенде ол – барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы». Жеке адамның әлеуметтік жағдайы оның еркіне тәуелсіз. Бірақ одан жеке адам қоғамдық қатынастардың жай ғана енжар туындысы деген қорытынды жасауға болмайды. Капитализм тұсында жеке адам бір жақты дамуға душар болды. Тек социализм мен коммунизм ғана жеке адамның жетілуіне мүмкіндік туғызады. Өйткені коммунизмнің мақсаты – жеке адамның жан жақты жарасымды дамуын қамтамасыз ету. Коммунистік қоғам жеке адамды әлеуметтік ортаның бүгінгі ықпалына түсіріп, жоқ қылып жіберуді көздемейді, қайта әрбір адамды өзіндік ерекшіліктері мен әлеуметтік қасиеттердің үйлесімді дамуына жағдай жасайды.

Тұлғаның құрылымы

Тұлға құрылымын  К.К.Платонов төрт құрылымшадан тұратынын  белгіледі:   

1) Тұлға  бағыты мен қатынасындағы құрылымша: ниет, қызығушылық, бейімділік, идеялары, көзқарас,  дүниетанымы, сенімі, құштарлығы жатады.   

2) Тұлғаның  жеке әлеуметтік тәжірибесі. Оған адамның білімі, дағдысы, білігі мен әдеті жатады.    

3) Адамның  психикалық процестердегі жеке  ерекшелігі – яғни, ес, қабылдау, түйсіну, ойлау, қабілеттерінің жеке көріністері.    

4) Құрылымшадағы  биологиялық негізділік – тұлғаның типологиялық,жас ерекшеліктік, жыныстық  өзгешеліктері енеді.    

 Платонов пікірінше,  құрылым құрылымшаларының өзіндік  үлес салмақтары бар. Биологиялық,психологиялық  процесс,әлеуметтік тәжірибе сияқты  үш құрылымша жалпы психологияға  топталған,тек бағыттылық қана  әлеуметтік психология үлесіне  қалған.

А.Н.Сухов, А.А. Деркач тұлғаның әлеуметтік-психологиялық құрылымынамыналарды, жатқызды:

• ментальдық, құнды-мәнділік өрісі, себептілік өрісі (бағыттылық, өмірлік мақсат, жоспар, өмірлік жол);
• когнитивтік сипат (әлем суреті); 
• «Мен сипаты» («Мен» тұжырымы», «Мен – образы», өзіне қатынасы, өзін бағалауы);
• тексеру локусы; 
• тұлғаның статусты-рольдік сипаты; 
• тұлғаның эмоциональді психикалық күйі мен әлеуметтік сезімі.

Осылардың кейбірін ғана қарастырайық.  

 «Мен» - бұл тіл мен ойлау негізінде қарым-қатынаста қалыптасумен болатын тұлғаның өзіндік санасы.  

 «Мен-образ» - біздің өзіміз туралы біліміміз, өзіміз туралы не ойлайтынымыз.    

 Өзіндік баға  саналы сипатында өзін-өзі сыйлау формасы болады. Өзіндік баға шындыққа сай болғанда «Мен-образ» өзін-өзі бекіту мен өзіндік жетілуге жақын болады. Имидж – бұл «Мен-сырты»: адамның өзін сыртқа көрсетуі, айналасындағыларға қандай әсер қалдыруы. 

 Тексеру  локусын (латынша Lokus – орын) американ ғалымы Д.Роттер ұсынған. Мұны түсінудің екі типі бар. Олар:интернальді және экстремальді .Интернальді типтегі адам өз ісінің нәтижесі жеке сапалығы: жетік білушілік, мақсатқа талпынушылық, жеке қабілеттілікке байланыстылығына сенімд. Экстремальді типтегілер – жеңісі (сәтсіздігі) сыртқы күш көмегі немесе айналадағылардың қысымы деп есептейтіндер.  

 Тексеру локусы  ерекше жеке сипаттама болып  табылады. Нәтижесінде адам әлеуметтік  проблемаларды дұрыс құбылыс  ретінде қарап, оған бейімделеді  немесе керісінше де болады. Әлеуметтену  мазмұнын бағалағанда, тұлғаның  нақты жағдайға бейімделуімен  емес, өркениет пен мәдениет, жалпы  адамзаттық образбен өмір сүру сияқты әлемдік стандартпен қараған жөн.

Тұлғаның әлеуметтік психологиялық типологиясы.   

 Американ психологы  А.Маслоу өзінің «Мен» өзін  жүзеге асыру `(самоактуализация) жөнінде» деген еңбегінде адамның өзгелерге қатынасы жөнінде былай деп жазған: «Өзгеге өзіңе қарағандай қара, ал екінші өзін айналаны қалай қабылдаса, өзгені солай қабылдайды».  

 Американ ғалымы Э.Шостром А.Маслоудың бірінші типтегі адамын –актуализатор, екінші типті -  манипулятор деп атайды. Осы екі типті зерттей отырып, актуализатор типін - әділ, ашық, қызығушылығы тұрақты, өзіне сенімді десе; манипулятор типі – адамдармен қатынас жасағанда барынша бетпердешіл екі жүзді, өзгелерге немқұрайлықпен қарайтын және т.б. деп есептейді.  

 Манипуляторларды  салыстыра отырып, олардың арасындағы  айырмашылықтарды өзіне және  өзгелерге қатынасын, негізгісі  күнделікті өмірдегі мінез көріністеріне байланыстыдеп көрсетеді. Э.Шостром манипулятордың сегіз түрін анықтайды:

1. Диктатор (мінезінде ашық күшті мәнерге тән);
2. Шүберек (таусылмайтын ойында беріліп ойнау сипаты тән);
3. калькулятор(салқын, үнемшілдік тән);
4. жабысқақ (қорғансыздықты имитациялау мен үнемі қорғанды қажет ету тән);
5. бұзақы (айналасындағыларды өз қызығушылығына қарай террорлау тән);
6. жақсы жігіт (өзін тақтада  деп ойнақтау тән);
7. сот (жазалау позициясымен объектіге қатынасын манипуляциясын демонстрациялау тән);
8. қорғаушы (өз мақсатына байланысты оларды қорғаушы рольін екі жүзділікте ойнау тән).

 

    Тұлғаны әлеуметтік-психологиялық  талдауда Юнганың типологиясы:экстровертті және интровертті түрлері ерекше маңызға ие. Бұл типтерді толықтыру мақстында психикалық төрт процесті: ойлау, эмоция, түйсік, интуиция қатысымен төрт түрі ішінара бөлді. Оларды: ойлағыштық, эмоциональдық, түйсінушілік, интуитивтік тип деп төртке бөлді.    

 Э.Шпрангер өмірлік құндылықтарына байланысты тұлғаның алты түрін:теориялық, экономикалық, эстетикалық, әлеуметтік, саяси, діни деп қарастырды.    

 Американ психологы Хорни адамның басқа адамдармен қарым-қатынасына қарай тұлғаның үш типін қарастырды:

1. Үйірсек тип;
2. Агрессивті тип;
3. Жатырқаушы тип.

 

 Үйірсек тип – сүйікті, сыйлы болу мен қамқорлықта болу үшін қарым-қатынасқа жоғарғы қажеттілікке ие және өзгелер бағасына «мені сүйер ме екен, маған қамқорлығы қандай болар екен?» деуші тип.                                 

 Агрессивті  тип - өзгелерге қатынасын мақсатқа жету құралы ретін құру тән. Мұндай адамдар үстем болуда қарсылықты қаламайды, өзге адамды «маған көмектесіп, пайдасы тиеді ме?» деген тұрғыдан ғана қарайды.       

Жатырқаушы  тип – мұндай типтегі адамдар эмоциональді келеді. Олар топтық іс-әрекетке қатысқанды қаламайды, қарым-қатынасқа қауіппен, жамандықтан құтыла алмайсың деп өзгелермен қарым-қатынасын дистанцияда ұстауды қалайтындар. Егер біреумен кездесе қалса «мені жайыма қалдыра ма екен?» деген өзіне сұрақ қоятындар.     

Норакидзе адамның мінезі мен ішкі себептер сәйкестігіне қарай тұлғаны үш типке бөледі:

1. Гормониялық тұлға;
2. Конфликтілі,қайшылықты тұлға;
3. Импульсивті тұлға.

 

    Гормониялық  тұлға – мінезі мен ішкі мотивтері: ниет, моральдық принциптер, борыштық сезім, нақты мінездері арасында дау-дамайы жоқ, үйлесімді тұлға. Әлеуметті бағдарланған және адекватты.    

Конфликтілі, қайшылықты тұлға – мінезі мен себептер арасында қайшылығы бар, ниетіне іс-әрекеті, іс-әрекетіне ниеті үйлеспейтін адам.   

 Импульсивті  тұлға – тек өз ниетіне байланысты ғана әрекет ететін, егер ниеті болмаса, іштей әсер етуге лайықты. Мұндай адамдар екі жүзділікпен өзін боямалап, іскер, ымырашыл, дербес етіп көрсетуі де мүмкін.

 

 

 

 

Қорытынды

Тұлға - әлеуметтанудың өзекті проблемаларының бірі, өйткені  қоғамдағы болып жататын әлеуметтік құбылыстар мен процестердің, сол  сияқты жекелеген адамдар мен  әлеуметтік топтардың іс-әрекеттерінің  себептерін, мәнін жеке тұлғалардың  мәнді сипатты белгілері арқылы түсінуге болады. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның мінез-құлқы арқылы тұтас  топтың, қоғамның өмірін түсінуге болады.

Әлеуметтану тұлғаның қоғам өмірінің барлық дерлік салаларындағы  қызметін (отбасы, экология, саясат, құқық, білім беру мен тәрбие, мәдениет) өзінің зерттеу пәніне жатқызады.

Тұлға әлеуметтік қатынастар мен байланыстардың бастапқы агенті болып саналады. «Тұлға» дегеніміз  кім? Бұл сұраққа жауап беру үшін «адам», «индивид», «тұлға» деген  ұғымдардың арасындағы мазмұндық айырмашылықты  біліп алуымыз керек. «Адам» деген  – адамзат баласының жер бетіндегі  басқа биологиялық организмдерден өзгеше қасиеттерін сипаттайтын  жалпылама ұғым.

«Индивид» адам тегінің  нақты өкілі, жеке адам. Индивидуалдық  – бұл әр адамның өзіне ғана тән жеке-дара қасиеттерінің жиынтығы, яғни бір адамның екінші адамнан  айырмашылығы. Ал, «тұлға» дегеніміз, адамның тек табиғи-биологиялық  қасиеті ғана емес, ол табиғаттан тысқары  тұрған, тек қана қоғамда өмір сүріп, қоғаммен тығыз байланыс-қатынастар негізінде қалыптасқан адамдардың мәні. Мұны адамның әлеуметтік сипатының  бастамасы деп те атайды. Нақтылап айтсақ, тұлға дегеніміз, индивидтің табиғаттан тыс адами қасиеті, яғни оның әлеуметтік өмірінің мәнді жақтарын сипаттайтын сапасы.

Адам қоғамсыз өмір сүре алмайды. Менің өмір сүруім, сенің  өмір сүруіңді және басқалардың өмір сүруін қажет етеді және керісінше  де солай.

Индивид – жеке-дара адам. Барлық адамға тән ортақ қасиет – ол тек қоғамда ғана өмір сүреді. Ол қоғам ішінде ғана нәтиже алады, себебі ол қоғамдық болмыс тәжірибесін  бойына сіңіреді. Жаңа туған сәбидің  ата-анасынан тәуелсіз өмір сүруге ешқандай қабілеті болмайды. Бұл жағынан ол жануар, хайуанаттардың кез келгенінен әлсіз екені белгілі. Мысалы, жұмыртқадан  шыққан құс балапаны бірден тамақ  іздеп жүгіреді. Ата-ананың, басқа  адамдардың қамқолық көмегінсіз адам баласы өсіп жетіле алмаған болар  еді.

Мысалы, кездеймоқ  бір жағдайлармен кішкентай адам балаларын аңдардың алып кетіп, жылдар бойы өз орталарында тірі қалдырып қойған фактілерінтарихтан жақсы білеміз. Қырыққа жақын мәлім болған жағдайлардың барлылығында да балалар адам қалпынан айырылып қалған. Төрт аяқтап еңбектеп жүріп, өзін асырап өсірген жануарлардың барлық қимылдарына еліктеуден басқа  ешбір қабілеттері болмаған. Кейбір олардың қолға түскендерін адам қалпына келтіріп, сөйлеуді, екі  аяқпен жүруді үйретуге тырысқан талай белгілі маман ғалымдардың әрекеттері нәтиже бермеген.

Демек, адамның адамдық  қасиеттерін қалыптастыратын тек  қоғамдық орта. Ол үшін адам туған күнінен  бастап, сол ортадан қол үзіп кетпеуі  міндет. Осы ортамен тығыз байланыс, қатынаста болып, сол ортаның (топтың, ұйымның, алуан түрлі басқа қауымдастықтардың) іс-тәжірибелерін, сапа қасиеттерін  өзінің бойына сіңіруі қажет.

Адамның жануарлар  дүниесінен бөлініп шығуының негізі - өмір сүру ортасын өз еңбегімен  өзгерту, қайта жасау тәсілін, ол үшін еңбек құралдарын, оның ең қарапайым  түрінен бастап, бірте-бірте жетілдіру  жолын меңгеру қабілетінде болды. Тек еңбек процесінде адамдар  бір-бірімен қатынас, байланыс жасауды, ойларын сөз арқылы жеткізуді  үйренеді. Бара-бара адам еңбегі материалдық  және рухани мәдениет жүйесінің субъектісі, яғни жасаушысы болып шықты. Қоғамдық қатынастар адамның өмір сүруіне  қажетті материалдық игіліктерді (тамақ, киім, баспана) өндіру қажеттілігінен туады.

Осыларды еске ала  отырып, адам дегеніміз, еңбек әрекетімен шұғылдана алатын, әлеуметтік қатынастарға түсетін, өзара байланыс жасауға  толық қабілеті бар тіршілік иесі деп анықтама беруге болады.

Бұдан адам мәнінің  тек қоғамдық-әлеуметтік жағы шамадан  тыс үлкейтіліп, оның биологиялық, психологиялық  жақтарының маңызы төмендетіліп, жоққа  шығарылып отыр деген пікір тумауы тиіс. Анығында адамның өлшемі (кейбір уақытта құрылымы деп те айтады) үш түрлі болады: биологиялық, психологиялық  және әлеуметтік. Бологиялық өлшем  – бұл адам организмінің түр бейнесі  мен құрылымының (морфологиясын), басқаша  айтқанда, органимзнің құрылысын  және формаларын зерттейді, оның атқаратын, орындайтын қызметін, шығу негізін, ми, жүйке жүйесін, т.б. қамтиды.