Әлеуметтену ғылым ретінде

Әлеуметтануда қоғамға жүйе тұрғысынан қарау детерминистік көзқараспен толықтырылады. Бұл теория марксизмде айқын көрініс тапқан. Маркстік ілім бойынша, қоғамның өзі экономикалық, саяси, әлеуметтік және идеологиялық деген жүйелерге жіктеледі. Олардың арақатынасы себеп-салдарлық байланысқа негізделген. Яғни, әр жүйе өз алдына жеке дара емес, керісінше, басқалармен өзара тығыз байланыста болады. Марксизм бұл жүйелердің ішінде экономикалық жүйеге басты орын береді. өйткені экономикалық жүйенің негізінде материалдық игіліктер өндірісі қоғам мүшелерін өмір сүруге қажетті алғышарттармен қамтамасыз етеді. Бұл аталған жүйе қоғамның негізі болып саналады және әлеуметтік, саяси, идеологиялық салалармен өзара тығыз байланыста болады.

 

2. ҚОҒАМНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК  ҚҰРЫЛЫМЫ.

Қоғамның құрылымы өте күрделі. әлеуметтік құрылым дегеніміз, қоғамның ішкі құрамы, оның элементтерінің жиынтығы мен олардың арасындағы сан алуан байланыстар.

Әлеуметтік құрылымның басты элементтеріне: а) өзара тығыз байланыста, қарым-қатынаста  болатын индивидтер немесе адамдар  жатады; ә) қоғам мүшелерінің бірігуі, топтасуы негізінде пайда болып, дамып отыратын әлеуметтікқоғамдастықтар және б) сол қоғамда қалыптасқан, белгілі бір функцияларды атқаратын әлеуметтік институттар жатады.

Бұл айтылғандарды сызбанұсқа түрінде  былайша бейнелеуге болады.

 

Әлеуметтік құрылымның басты элементтері

 

    

  

байланыстар мен                                                                                            байланыстар мен 

    қатынастар                                                                                                        қатынастар

 

 

 

Әлеуметтік қоғадастықтар деп, белгілі бір отақ белгілері бар, яғнм мүдделері, құндылық бағдарлары, атқаратын қызмет, іс-әрекеттері ұқсас  адамдар тобын айтамыз.

Қоғамда адамдар қоғамдасуының  сан алуан түрлері бар. Оларды дәлірек түсіну үшін төмендегі үш өлшем тұрғысынан жіктеуге болады.

І. Тұрақтылық дәрежесіне қарай:

1) қысқа мерзімдік байланысқа  негізделген, тұрақтылығы төмен  қоғамдасулар, оларды квазитоптар  деп е атайды.

Мәселен, бұл топқп театрдегі спектакль көрермендерін, поезд вагонындағы жолаушыларды, туристік топ немесе митингке қатысатын адамдарды жатқызуға болады. Бұл топтағы адамдар арасындағы байланыс әлсіз әрі кездейсоқтық сипаты басым болады.

2) тұрақтылығы орташа қоғамдастықтар (еңбек ұжымы, құрылыс бригадасы, студенттер тобы)

3) тұрақтылығы жоғары қоғамдастықтар (ұлттар, таптар)

ІІ. Көлеміне қарай: 1) үлкен әлеуметтік топтар немесе қоғамдастықтар (ұлттар, таптар, әлеуметтік жіктер, кәсіби бірлестіктер); 2) орташа әлеуметтік топтар (бір аймақтың тұрғындары); 3) кіші қоғамдастықтар немесе топртар (отбасы, шағын ұжымның қызметкерлері, оқу топтары). Бұл топтағы адамдар арасындағы қарым-қатынас мен байланыстар барынша тығыз және олардың  мақсат-мүдделері де жақын болады.

ІІІ. Мазмұнына қарай әлеуметтік қоғамдастықтар: 1) әлеуметтік-экономикалық (касталар, сословиелар, таптар); 2) әлеуметтік-этникалық (ру, тайпа, ұлыстар, ұлттар); 3) әлеуметтік-демографиялық (жастар, қарт адамдар, балалар, ерлер, әйелдер); 4) әлеуметтік-кәсіби (шахтерлер, мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер); 5) әлеуметтік-территориялық (аймақтың, облыстың, аудан, селоның тұрғындары) деп жіктеледі.

Әлеуметтік қоғамдастықтарды осылайша жіктеу түсінікті де дәлірек болады. Ол сызбанұсқа түрінде былай көрінеді:

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қоғамның әлеуметтік құрылымын  осындай үш өлшем тұрғысынан жіктей келе әлеуметтану ғылымы басты назарды  әлеуметтік-экономикалық қоғамдастыққа  аударады. өйткені қоғам мүшелерінің  арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің мәнін, себептерін түсіну үшін бұл аталған өлшемнің мәні зор. Ол туралы алдағы тарауларда айтылады.

Жоғарыда біз әлеуметтік құрылымының  басты элементтеріне әлеуметтік институттар жптады дедік. Әлеуметтік институттар – қоғам мүшелерінің бірлесіп өмір сүрлеруін ұйымдастыру мен реттеп отырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары. Әлеуметтік институттардың көмегімен адамдар арасындағы қарым-қатынастар белгілі бір тәртіп пен стандарттарға келтіріліп, олардың мінез-құлықтары мен іс-әрекеттері реттеліп отырады. Соның нәтижесінде тұтас қоғам өмірі дұрыс ұйымдастырылып, оның тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік инстиуттар қоғамның, адасдардың қажеттілігінен пайда болды. Мәселен, қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету қажеттілігін полиция (милиция) институты пайда  болды.

Қоғамда қызмет ету салаларына қарай әлеуметтік институттардың 4 тобын атап көрсетуге болады. Олардың әрқайсысы өздерінің функцияларын атқарады:

1) Экономикалық инстиуттар экономиканың  тиімді дамуын қамтамасыз ету  мақсатында шаруашылықты басқару  мен ұйымдастыруды жүзеге асырады.

Мәселен, меншік қатынастары жеке тұлғалардың материалдық және басқа да құндылықтарға ие болуына және олардың пайда көзіне айналдыруына мүмкіндік берсе, ақша – тауар айырбасының жалпылама эквиваленті болып табылады.    

Еңбек ақы – жұмысшының еңбегі үшін төленетін ақы.

2) Саяси институттар қоғамды  билеу және басқару қызметтерін  жүзеге асырып отырады. 

3) Рухани саланың институттары  ғылым мен білімнің, өнердің дамуына  және қоғамдағы моральдық   құндылықтарды қолдауға ықпал  етеді.

4) Отбасы институты - әлеуметтік жүйенің негізгі және маңызды саласы. Отбасы саналы азаматтың қалыптасцында басты рөл атқарады. Отбасының берекелі де беркі болуына тұтас қоғамның тұрақты болуын қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Бұл сызбанұсқада келтірілген әлеуметтік институттар арасында тығыз байланыс бар. Мәселен, мемлекет тек саяси билікті ғана жүзеге асырып қоймайды, сонымен қатар экономикалық, рухани және отбасы салаларының қызметтеріне де елеулі ықпал етіп отырады.

Қоғам ілгеріліп дамыған сайын  әлеуметтік институттар да дамып, жетіліп отырады.

 

3. ҚОҒАМДАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ

 Адамзат қоғамының пайда  болуы дамуы ұзақ та күрделі  процесс. Ғалымдардың пікірінше,  алғашқы қоғамдар бұдан 50-40 мың  жылдар бұрын пайда болған. Алғашқы  қоғамдар адамдардың қандық-туыстық  белгілері бойынша бірігулерінің нәтижесінде пайда болған еді. Бұл – құрылым жағынан бір тектес, яғни адамдар арасында әлі жікке, тапқа бөліну бола қоймаған қоғам. Қоғам мүшелері негізінен табиғаттың дайын өнімдерімен күн көретін. Олар аң аулаумен, өсімдіктердің жемістерін терумен айналысатын.

Қоғамның бұл аталған даму сатысын  «алғашқы қауымдық қарапйым қоғам» деп  атайды.

Келе-келе адамдардың шеберліктері артып, еңбек құралдары жетіле түсті. Адамдар  енді тек дайын өніммен күнелтпей, өздері өнім өндіре бастады. Мал шаруашылығы  мен егіншілікке көшу – қоғамдық еңбек бөлісінің пайда болуына ықпал етті. Адамдар енді көшпенділіктен отырықшылыққа көше бастады. Осылардың нәтижесіндеқоғамда басы артық өнім пайда болып, қоғам мүшелерінің арасында мүлік теңсіздігінің орнауына әкелді. Ал, мұның өзі қоғамда бір-біріне қарама-қарсы таптардың шығуына басты себеп болды. Осылайша қоғамның даму барысы мен құрылымындағы өзгерістерге байланысты қоғамдағы басқарудың қажеттілігі, яғни мемлекетке деген қажеттілік келіп шықты.

Қоғам дамуының бұл сатысын  «таптық, күрделі қоғам» деп жіктеуге болады.

Ғылыми әдебиет беттерінде қоғамды  жіктеудің басқа да өлшемдері  кездеседі. Мәселен, жазба өнерінің пайда болуымен байланысты: а) жазбаға  дейінгі және б) жазбасы бар қоғам  деп жіктеу кездеседі.

Сонымен қатар кейбір авторлар қоғамдағы демократиялық қатынастардың даму дәрежесіне қарай ашық және жабық қоғам; діни ұстанымдардың түрлеріне байланысты исламдық, православиелік, католиктік, т.б. қоғамдар деп те жіктейді.

Әлеуметтану ғылымы қоғамдарды жіктеуде басты назарды әлеуметтік-экономикалық белгілерге аударады.

Біз бұл турасында маркстік, формациялық  тұрғыдан жіктеудің мәніне көшейік. Маркстік теория бойынша қоғамның даму сатыларын анықтауда негізгі  өлшемге өндіріс құрал-жабдықтарына меншіктің түрі мен қоғамның таптық құрылымы алынады. Осы тұрғыдан талдай келе марксизм қоғам дауын 5 тарихи сатыға жіктейді. Олардың басқаша 5 қоғамдық – экономикалық формациялар деп атайды. Олар мыналар:

а) алғашқы қауымдық қоғам;

ә) құл иеленушілік қоғамдық-экономикалық формация;

б) феодалдық қоғамдық-экономикалық формация;

в) капиталистік қоғамдық-экономикалық формация;

г) коммунистік қоғамдық-экономикалық формация.

Бұлардың үшеуі, яғни құлдық, феодалдық  және капиталистік қоғамдық-экономикалық формациялар – таптық-антагонистік, қанауға негізделген, еңбек адамына жат қоғамдар ретінде сипатталады. Марксизм коммунистік қоғамға ерекше маңыз берді. Бұл - әділетті, еркіндік пен теңдікке негізделген, материалдық игіліктердің молшылығы қамтамасыз етілетін, тапсыз қоғам дейді.

Алайда ХХ ғасырдың барысындағы әлемдік дамудың тәжірибесі коммунистік қоғам туралы маркстік ілімнің жарамсыздығын көрсетті.

Кеңес Одағы мен социалистік  лагерь елдерінің халықтары (олар әлем халқының 3/1 бөлігі) әкімшіл-әміршіл, тоталитарлық саяси тәртіптің үстемдік еткен  қоғамында өмір сүрді. Бұл қоғамдарда әлеуметтік теңсіздік, адам құқығының шектелуі орын алды. Социалистік экономиканың тиімсіздігі дәлелденді.

Ал, адыңғы қатарлы елдердің тарихи даму тәжірибесі капиталистік өндіріс  тәсілінің ратықшылығын дәлелдеп отыр. Бұл жеке меншікке, ерлік кәсіпкерлік пен нарыққа негізделген қоғам. Мәселен, Германия мен Швеция мемлекеттерінің экономикалық даму дәрежесі, халқының әл-ауқаты, бостандық пен құқықтың кеңдігі, білімнің, ғылымның, денсаулық сақтаудың дәрежесі осының дәлелі бола алады.

Алайда капитализм мен нарықтық экономика жолындағы барлық қоғамдардың  даму дәрежесі осындай деу қиын. Ғалымдар капитализмнің өзін:

• бастапқы капитализм;
• бюрократиялық капитализм;
• олигархиялық капитализм;
• демократиялық капитализм

деп жіктеу қажет дейді. Әрине, түрлі елдердің даму дәрежелерін әлемдік ауқымда салыстырсақ, сөз жоқ, біз түрлі қоғамдардың әлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан әркелкі заңдылықты байқаймыз.

Бұл ретте ХХғ. 50-60-жылдарында американдық  әлеуметтанушылар Даниел Белл, Уолт Ростоу және француз әлеуметтанушысы Раймон Арон ұсынған қоғам дамуының «үш сатысы туралы теорияның» мәні зор. Бұл ғалымдар өздерінің тұжырымдамаларын дүниежүзілік тарихқа салыстырмалы талдау жасау негізінде қорытындылады.

Аталған авторлар адамзат қоғамының  дамуын әлемдік шеңбреде үш кезеңге бөледі. Яғни, қоғамдар даму дәрежесіне қарай үш түрлі типке жіктеледі:

1. индустриалдық сатыға дейінгі қоғамдар, ооларды аграрлық немесе дәстүрлі қоғам деп те атайды;
2. индустриалдық қоғамдар;
3. постиндустриалдық қоғамдар.

Бұл аталған қоғам сатыларының алғашқысы ең ұзаққа созылған саты болды. Бұл – негізінен қол еңбегі мен қарапайым техникаға сүйенген мардымсыз ауыл шаруашылығы басым қоғам. Қоғам өмірінде дәстүр мен діннің ықпалы күшті болған. Мемлекеттік билік – атадан балаға мұра ретінде беріліп отыратын монархиялық билік түрінде жүзеге асырылып отырды.

Дін иелері мен фоедалдар қоғамдағы  мәртебесі жоғары әлеуметтік топтарды құрайды.

Индустриалдық саты, шамамен, бұдан 250 жылдар бұрын қалыптасқан. Батыс елдердегі өнеркәсіп төңкерісінің нәтижесінде феодалдық «томаға тұйық» шаруашылық пен кішігірім шеберханалардың орнына заводтар мен фабрикалар, қол еңбегінің орнына машинаналар келді. Мемлекеттік және халықаралық шеңберде нарық қатынастары қалыптаса бастады. Қоғам мүшелерінің білім деңгейлері мен кәсіб шеберліктері де арта түсті, мұның өзі оқу орындарының ашылуына әкелді. Сонымен қатар қоғамда әлеуметтік институттар пайда болып, олар өздерінің функцияларын атқара бастады.

Халық санының артуы мен өнеркәсіп  өндірісінің дамуы халықтың басым көпшілігінің қалаларға шоғрлануына әкелді. Ол урбанизациялану процесінің дамуына жол ашты.

Қоғамның дамуы ғылыми-техникалық прогресс пен еркін кәсіпкерлікке, бәсекелестікке сүйенеді. Соның нәтижесінде  «бизнесмендер» деп аталатын қоғамдағы  жаңа және жетекші әлеуметтік топ пайда болады.

Постиндустриалдық қоғамның қалыптасуы ХХ ғасырдың соңғы ширегінен басталады. Қоғам дамуының бұл моделін басқа  да атаулармен сипаттау кездеседі. Мәселен, Збигнев Бзежинскийдің – «технотрондық  қоғам», Элвин Тоффлердің – «үшінші толқын», И. Масуданың – «ақпараттық қоғам» тәрізді атаулар кездеседі.

Бұл қоғам сатысында экономиканың негізгі саласы – халыққа қызмет көрсету саласы болып есептеледі. Компьютерлер мен күрделі басқару  жүйелерін енгізу жұмыс орнында  көнтеген процестерді автоматтандыруға мүмкіндік береді.