Қиын баламен жұмыс әдістемелігі

Мазмұны

Кіріспе......................................................................................................................3-5

І тарау. Қиын жасөспірім мәселесінің әдіснамалық негіздері............................6-33

1.1 «Қиын бала» ұғымының шығуы және ғалым-педагогтардың

ой-пікірлері...............................................................................................................6-11

1.2 Жасөспірімдер арасындағы ауытқушылық мінез-құлықтың

шығу себептері мен факторлары............................................................................12-21

1.3 Қиын жасөспірімді тәрбиелеудегі  мектеп ұжымы мен отбасының рөлі......22-33

ІІ тарау. Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық

бұзушылықтардың профилактикасы мен агрессивті

балалармен жұмыс істеу ерекшелігі.......................................................................34-49

2.1 Кәмелетке толмағандар арасындағы  құқық 

бұзушылықтардың профилактикасы мен  балалардың

қадағалауыныз және панасыз қалуының

 алдын алу.................................................................................................................34-38

 2.2 Әлеуметтік педагогтың агрессивті балалармен

жұмыс жасау ерекшелігі..........................................................................................39-42

2.3 «Қиын» баланы қайта тәрбиелеу жолдары......................................................43-49

ІІІ тарау. Әлеуметтік педагогтың қиын жасөспірімдермен жұмыс

жасауы және оларды қайта тәрбиелеу  жолдары...................................................50-79

3.1 Жасөспірімнің дұрыс әлеуметтенуін әлеуметтік

 педагогикалық тұрғыдан қарастыру......................................................................50-56

3.2 «Қиын» жасөспірімдермен әлеуметтік жұмыс ерекшелігі.............................57-76

3.3 «Қиын» жасөспірімдердің бос уақытын

 дұрыс  ұйымдастыру...............................................................................................77-79

Қорытынды...............................................................................................................80-82

Қолданылған әдебиеттер........................................................................................83-85

Қосымшалар............................................................................................................86-107

 

 

Кіріспе

Мәселенің өзектілігі – қазіргі таңда Қазақстан Республикасы мемлекетінде жас балалар және жасөспірімдер арасында (ұрлық, бұзықшылық, зорлық-зомбылық) саны артуда. Үлкендер жасөспірімдірдің арасындағы тәрбиесі «қиын» балалармен қалай жұмыс істеу керектігі жайлы жан-жақты ізденістер үстінде. Бұл тек біздің облысымыздаң ғана емес, бүкіл Республика бойынша өзекті мәселенің біріне айналып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаев Қазақстан халқына жолдаған жолдауында «Біз аға ұрпақты, ана мен баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған қоғам, ел халқының барлық  жолдары тұрмысының жоғары сапасы мен алдыңғы қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрамыз» (34.) деген. Бұл, яғни бәсекеге қабілетті ел болу үшін жас ұрпақты тәрбиелей білуіміз  керектігі. Тәрбие отбасынан басталады. Ал өмірге келген ұрпақты тәрбиелеу ол ең бірінші отбасының міндеті. Балаға тәрбие беріп, өмірге қосуы, ол – ата менен ананың жауапты ісі. Қазіргі кезде кейбір отбасында әке мен шеше ішімдікке салынып, болмаса неке тәртібін бұзып, немесе некесіз бала туып, ол баланы тастап «тастанды» қатарын көбейтіп жүрген қаракөз қыздарымыздың саны күн санап артып отыр. Сондықтан да, бұл қоғам дертін алдын алу қажет.

Тәрбие ұғымы мәнді  де мағыналы ұғым, Әл-Фарабидің «Тәрбиесіз берілген білім, ол адамзаттың қас жауы»(50.) дегені дәл бүгінгі күнге айтылған секілді. Жалпы білім беретін мектептерге қарағанда кәсіптік мектептерде қиын балалар көбірек кездесетіні белгілі, «Қиын балалар дегеніміз кімдер?» - деген сұраққа, былай жауап беруге болады: «Олар мектеп тарапынан ерекше, қосымша бақылауды талап ететін, тәрбиелеуге қарсылық білдіретін балалар». Сонымен қоса, білім деңгейі төмен, тәртібі нашар, сабақтан көп қалатын, мұғалімдердің талабын орындамайтын, адамгершілік деңгейі төмен, топтастарымен үнемі тіл табыса аламайтын, ол кейде психикалық дамуы, ойлау қабілеті кейін қалған, ашуланшақ (әртүрлі жүйке ауруларына шалдыққан) балаларды қиын балалар және қиын жасөспірімдер қатарына жатқызуға болады. Қазіргі уақытта дәрігер, психологтар және инспекторлардың есебінде осындай балалардың пайызы жоғары болып отыр. Бұл қоғамның алға басуына өз кесірін тигізетін де белгілі. Осы жоғарыда айтылып өткен қиын балалармен әлеуметтік жұмыс жасау бүгінгі күннің қажетті және өзекті ісі болып табылады.

жұмыстың мақсаты:

Қиын жасөспірімдермен әлеуметтік жұмысты жаңарту мәселесі.

жұмыстың міндеттері:

• қиын жасөспірімдердің пайда болу себептері;
• қиын жасөспірімдердің ерекшеліктері;
• қиын жасөспірімдерге әлеуметтік педагогикалық көмек көрсету;
• қиын жасөспірімді тәрбиелеудегі әлеуметтік педагогикалық тұрғыда отбасы және мектептің өзара байланысын арттыру;
• қиын жасөспірімді әлеуметтік ортаның теріс ықпалынан әлеуметтік педагогикалық қорғау;
• құқық бұзушы балаларға профилактикалық және диогностикалық көмек;
• қиын жасөспірімді қоғамға қайта қосудағы әлеуметтік жұмысты іс-жүзіне асыру.

жұмыстың нысанасы:

Қиын жасөспірім және олардың әлеуметтік ортасы.

жұмыстың заты:

Қиын бала мәселесін  ғылыми методологиялық тұрғыда зерттеу.

Метадологиялық  негіздер; Мінез-құлықтағы қиындық және қиын балалар ұғымын зерттеу және бақылау 1920-30 жылдары пайда бола бастады. Бастапқы ғылым саласында емес, күнделікті  өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт қолданылған ғылым ұмтылып, 1950-60 жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде бұл терминдер ғылыми  сөздіктерде нақты орын алып отыр. Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық мәселесімен  бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс жасады. (Мысалы, В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Кермиов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, М.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов, В.П.Шевченко, Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов және А.Байсымақ). Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті. Қазiргi уақытта мiнез-құлықтың бұзылу себебi түбегейлi түрде зерттелiнiп жаңа сипатқа ие болуда. Әлеуметтiк-психологиялық және педагогикалық (М.А.Алемаскин, А.С.Бехкин, Л.М.Зюбин, М.Р.Мягков және тағы басқа); клиникалық (Г.А.Власова, В.Я.Гиндикин, О.В.Кербиков, В.В.Ковалев, М.З.Певзнер, Г.Е.Сухарев тағы басқа);  криминологиялық (М.М.Бабаев, К.Е.Легошев, В.Н.Кудрявцев, Г.М.Миньковский және тағы басқа) аспектiде қарастыруда.

Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы:

- әлеуметтік педагогикалық  тұрғыда қиын балаларды қайта  тәрбиелеу жолдар арқылы қоғамға  қайта қосуға болтынын және  олар қоғамымыздың болашақ азаматтары  екенін сендіру керек. Мысалы, ұрпақ жалғастырушы және балалар болашағымыз.

- зерттеу барысында  қиын бала  мәселесін, тарихын   және теориясын анықтау. Соның  ішінде қазақ халқының ежелден  келе жатқан дәстүрінде әлеуметтік-экономикалық  мәселелерді шешу барысында – қиын баланың  ой-пікірлерін,  анықтау және «қиын» атаудан арылту олардың қоғамдағы ролін биіктету.

- Қазақстан Республикасында  балалар қоғамын құру олардың  бос уақытын тиімді ұйымдастыру.

Дипломдық жұмыстың ғылыми ұсыныстары : Қиын баланың әлеуметтенуі және олардың бос уақытын өткізуі туралы, әлеуметтік бағдарламаны іске асыру және бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жарыққа шығару, әлеуметтік педагог қызметінде әдістемелік нұсқау ретінде пайдалануға болады.

             І.тарау Қиын жасөспірім мәселесінің әдіснамалық негіздері

 

І. 1. «Қиын бала» ұғымының шығуы және ғалым-педагогтардың

ой-пікірлері.

Қазіргі ХХІ ғасыр  табалдырығын аттап отырған кезеңде  «қиын балалар» мәселесі бізді әлі  де ойландыруда.

Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, «балам дейтін жұрт болмаса, жұртым дейтін бала қайдан болсын»(51.).

«Қиын балалар» ұғымы 1920-1930 жылдарда тәрбие мәселесінде пайдаланып жүрді. Бара-бара бұл 1950-1960 жылдары қайтадан қолданысқа енді. Қазір бұл мәселе ғылымда нақты орын алып отыр. Әрине, бұл мәселемен көптеген ғалымдар айналысқан, қиын балалар мінезін, өмірін жан-жақты зерттеген. Қазір де мұндай жасөспірімдер көп.

Қиын балалар қайдан шығады?- деген сұраққа былай жауап  берсе де болады. Ең басты себеп  отбасы тәрбиесінде жатыр: ата-ананың ішімдікке салынуы немесе екеуінің біреуі болмауы. Осының бәрі баланың мінез-құлқына, ішкі жан дүниесіне әсер етеді.

Кейбір тәрбиесі, мәдениеті  өте төмен  ата-ана баласын  ұрып-соғып, жаман сөзбен балағаттап, тіпті баласына қайыр-садақа сұратқызады. Мұнда бала ертеңгі күні кекшіл, жасқаншақ, төбелескіш келеді. Сонда оның тағдыры, болашағы қандай болмақ.

А.Макаренконың мына бір  сөзіне көңіл қою артық болмас еді. «Бала тәрбиесі  біздің өміріміздің  саласы. Біздің балаларымыз мемлекетіміз бен әлемнің болашақ азаматтары. Олар ертеңгі әке мен шеше, олар да өз балаларын тәрбиелейтін болады. Біздің балаларымыз тамаша азамат, жақсы әке, жақсы шеше болып өсуі керек.Бірақ мұнымен де бітпейді. Біздің балаларымыз – біздің қартайған шағымыз. Дұрыс тәрбие -  бұл бақытты қарттығымыз, бұл біздің көз жасымыз, бұл біздің басқа адамдармен бүкіл ел алдындағы кінәміз»(48).

Қазіргі уақытта мінез-құлықтың бұзылу себебі түбегейлі түрде зерттеліп, жаңа сипатқа ие болуда және әлеуметтік-психологиялық, клиникалық, криминалогиялық тұрғыда қарастырылуда.

Мінез-құлықтағы қиындық  – бұл шексіз ұғым, тәрбиелік және әлеуметтік педагогтік әсерге қиындықпен көнетін, қайталанбайтын  психологиялық ерекшелік. Мұндай жасөспірімдер өсе келе  ауыр қылмыстық істер жасауға бет бұрады. Егер талдау жасап, жасөспірімдер қылмысын тізе берсек, тізім созыла береді. Ал балалардың сол қылмысқа бару себебін  іздеп, қиын балалар қалай шығатынын зерттесек, біріншіден, баланың  қарны тойып тамақтануы, үйде жанжал шыққан күннің ертесінде мектепке бару, бармау мәселелері тұрады. Осы және тағы басқа мәселелерді реттеу, шешу  жолдары тиісті адамдар тарапынан ұсынылған. Бала – біздің болашағымыз, елді өсіретін де, өшіретін де, осы келешек ұрпақ.

Мінез-құлықтағы қиындық  және қиын балалар ұғымын зерттеу  және бақылау 1920-30 жылдары пайда бола бастады. Бастапқы ғылым саласында емес, күнделікті  өмірде қолданылып жүрді. Біраз уақыт қолданысталған ғылым ұмтылып, 1950-60 жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. Қазірде  бұл терминдер  ғылыми  сөздіктерде  нақты  орын алып отыр.

Сөз етіп отырған бұл  мәселе әрдайым  социолог, психолог, әлеуметтік педагог, заңгер, дәрігер, педагог мамандарының  зейінін  өзіне аударып, оларды  алаңдатып отыратын үлкен мәселе  екенін айтып өту керек.

Ең алғаш осы мәселе бойынша зерттеу жүргізген  П.П.Бельский (1917ж., 1924ж.) болды,  ол өз мінез-құлқы  шамасынан  ауытқыған,  кәмелетке жасы  толмаған  балаларды  қарастырды. П.П.Бельский  өзінің  30 жыл уақытын заң бұзушы  балалар мен жасөспірімдердің  ішкі әлемін  зерттеуге арнады. Бірақ та оның теориялық  позициясы  жеткіліксіз  болды. Ол Л.И.Петражицскийдің  теориясына  сүйенеді (1908), З.Фрейд пен К.Левиннен,  сонымен қатар, Ч.Ломбрододан  да бірталай мағлұматтар алды.

Осы қиын балалар  мәселесі бойынша, жоғарыда аталған ғалымдарымыздың  ішінде А.С.Макаренконың қиын балалар  мен  жасөспірімдерге  арналған еңбектері  отандық  педагогикалық  алтын қорына енді.

П.О.Эфрусси  мінез-құлықтағы  қиындық  табиғатын  жүйке  жүйесіндегі  ерекшеліктері   қозғаушылық,  көңіл-күйдің аумалы-төкпелігімен, жұмысқа  қабілеттіліктің  нашарлауымен түсіндіруге әрекет  жасады, сонымен бірге ол  психологиялық  себептерді  физиологиямен  ұшырастырды. Оның зертеуінің құндылығы мынада,ол кейбір  жекелік  ерекшеліктерді талдауға,  соның ішінде  оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру әдетін  анықтауға көп септігін тигізеді.

Қиын балалардың жекелік  ерекшеліктерін  өмір  жағадайымен,  тәрбиемен  өзара  әрекеттестігін  есепке алып, кешенді құрама  түрінде  зерттеп, іске асырған  П.П.Блонский (1986ж) болды. Оның  зерттеуінің  негізгі мақсаты – қиын  балалардың  өмірін  нақтылау. П.П.Блонский  қиын балалардың  мінез-құлық тарихын мектеп, отбасы  арқылы  ашып көрсетеді. Ол қиын  балаларға әлеуметтік педагогтің  қатынасы  арқылы  «қиын оқушы» терминін  нақтылауды  жөн көрді. Бұл балаларға былайша мінездеме берді: «Объективті көзқараспен қарағанда  қиын оқушы – мынадай, ол әлеуметтік педагогтің жұмысының  жемісті еместігіне байланысты. Субъективті  көзқараспен  қарағанда қиын  оқушы – мынадай, онымен  әлеуметтік  педагогқа  жұмыс  істеу өте қиын,  әлеуметтік  педагогтен  көп  жұмыс  істеуді  талап  ететін оқушы»(8.). «Істі білдіруші»  оқушыларға  толыққанды мінездеме бере отырып,  П.П.Блонский  өз  жұмыстарында  мектепті,  сыныпты ұйымдастыруға баса  көңіл бөлінеді. Блонскийдің пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің  нағыз тура жолы, тәртіп  бұзушыларды  мәдениетсіз  ортадан  мәдениетті  балалар  ұжымына  біртіндеп  әкелу болып табылады.

Көп жылдық оқу мен  бақылау негізінде И.А.Невский  қиындықпен  тәрбиелетентін баланың  пайда  болуын, балалармен  отбасына, мектепте  жүргізілетін оқу тәрбие  жұмыстарының  жеткіліксіздігінен, кемеліне  жетпеген педагогикалық  практика нәтижесінен  деп түсіндірді. Ары  қарай ол  өз ойын  бойлай  көрсетеді. Бұл  қыңыр   құбылыспен  күресу  бағытының  шешімі әлеуметтік педагогтің тиімді  әдістерді  меңгеру  қабілетін  қарай емес, сол әдістерді   дұрыс қолданып,  дұрыс игеруіне негізделеді. Ал бұл негіз ең біріншіден  әлеуметтік педагогтің жеке қасиетіне, қабілетіне,  оқушымен  қарым-қатынасына, олардың әрекеттерін дұрыс ұйымдастыруына  қарай құрылады.

Баланың психикасы көп факторлы, әлеуметтік өмір жағдайына қоғам дамуына тәуелді екенін қарастырды.

Ғалымдардың бірқатары  баланың  дамуындағы  кідіріске, қоғамға бейімделудің қиындылығына  себепші  болып отыратын қолайсыз  әлеуметтік-биологиялық  факторларды  анықтады.

Балалар мен жасөспірімдердің ассоциалды мінез-құлық мәселесімен  бірқатар қазақстандық педагог зерттеушілер жұмыс жасады. (Мысалы, А.Байсымақ, В.Г.Баженов, Р.А.Дебагян, А.Жұмабаев, К.А.Жүкенова, А.М.Қарабаева, Л.К.Кермиов, В.П.Кривошеев, Л.В.Лысенко, М.Ф.Назаров, В.А.Парфенов, В.А.Трифонов, В.П.Шевченко, Э.И.Шнибекова, Г.А.Уманов). Бұл зерттеушілер қиын балалардың қиқарлық сияқты жағымсыз қасиеттерінің қалыптасуына әлеуметтік-педагогикалық факторлардың әсер ететіндігін зерттеді. Бастауыш мектеп оқушылары мен жасөспірімдердің асоциалды мінез-құлықтарын, спорт, өзіндік және жеке жұмыстарды ұйымдастыру, мектепке деген ықпалды күшейту, отбасындағы белсенділікті арттыру, ұжымдағы әрекеттерге балаларды қатыстыру арқылы жеңудің әр түрлі жолдарын көрсетті.

В.В.Трифонов зерттеулерінде «қиын оқушы» анықтамасы – бұл күнделікті педагогикалық әсерге көне бермейтін, өзіне үнемі қосымша  уақыт бөліп қаруды, әлеуметтік педагогтің ерік-жігерін, күшін, қажырлы педагогикалық еңбегін қажетсінетін оқушы. Бұл шексіз ұғым. Ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы балалардың жалпы адамдық және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.

Біраз зерттеулер (М.А.Алемаскин, Л.М.Зюбин, Д.В.Колесов, В.Н.Кудрявцев, Г.М.Минковскиий, И.Ф.Мягков және тағы басқа) «қиын балалардың» басым көпшілігі – бұлар мектеп бағдарламасын дұрыс меңгере алмайтындар, сондықтан да оқушылар  ұжымынан тысқары шығып қалатын балалар, - деп атап көрсетті. Ұжымдағы жағымды позициядан қалыс қалу оларды теріс мінез-құлыққа, айналасындағы адамдармен, әсіресе бірге оқитын құрбы-құрдастарымен дұрыс қарым-қатынас жасауына кедергі келтіреді.