Ежелгі діни наным-сенімдер

   Қазақ мәдениетіне үлкен ықпал тигізген келесі діни наным-тип – шаманизм болды. Шаманизм ұғымы ғылыми әдебиетке XVІІІ ғасырда енгенмен, ол туралы айқын түсінік әлі қалыптасқан жоқ. “Шаманизм” термині әр түрлі мағынада қолданылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дін емес, себебі онда құдай туралы түсінік жоқ десе, басқалары оны діннің әмбебап формасы деп санайды. Бұл құбылысты ғылыми бағалауда да қарама-қарсы көзқарас бар. Шамандық қасиеттің психикалық науқаспен байланысына басты назар аударған зерттеушілер, оны ессіздікке табыну деп қарастырса, ғалымдардың басқа бір тобы қазіргі психоанализдің түп бастауы деп бағалайды.Шаманизмді зерттеген еуропалық ғалымдар көп құнды пікірлер айтқанмен, ғылымдағы еуроцентристік көзқарас шеңберінде қалып қойды. Шаманизм олар үшін бөтен мәдениет туындысы болғандықтан, еуропалықтар оған экзотикалық құбылыс, архаикалық дүниетаным рудименті ретінде қарады, ал бұл шаманизмге әділ ғылыми баға беруді қиындатты.Шамандық дінді жүйелі түрде, оны қалыптастырған мәдени жүйемен бірлікте, тұтастықта зерттеген ғалымдар Д. Банзаров пен Ш. Уәлиханов болды. “Шамандық дегеніміз, – дейді Шоқан, – әлемді, дүниені сүю, табиғатқа деген шексіз махаббат және өлеңдердің рухын қастерлеу, әруағын ардақтау.Шамандық сенім табиғатқа бас иеді”. Қоғамдағы шаман рөлін де қазақ ғалымы басқа тұрғыдан бағалайды: “Шамандар аспан Тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушы адамдары ретінде саналған. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған”.Ғалым Қ.Ш.Шүлембаев шаманизмді революцияға дейінгі Қазақстанда кең тараған діни наным-сенімдердің айрықша формасы деп санайды. “Шаманизм анимизм мен магия элементтері басым “пұттық” діндердің күрделі қоспасы”. Бұған қарама-қарсы көзқарасты  Ғ. Есімнің “Шамандық деген не?” атты мақаласынан кездестіреміз. Автор шамандық пен бақсылықты әр түрлі, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын құбылыс деп қарастырып, шамандық туралы былай дейді: “...шамандық деген дін жоқ... шаманизм діндердің синкретизмінен туған, қолдан жасалған түсінік”.Шамандықты зерттеген қазақ ғалымдарының бір тобы оны адамның виртуалдық, тылсымдық дүниесіне әсер етудің ерекше дәстүрі деп санайды. М.С. Орынбековтің пікірінше, бақсы адам мен әлем арасындағы ажыраған байланысты қалпына келтіреді. Мистикалық желігу, зікір салу практикасы арқылы адам мен әлемді біріктіріп, сананың тұтасуына ықпал етеді. “Шаман дүние түйсінуінің негізі бұл дүниедегі сананың толымдылығы, үйлесімділігі, кең ауқымдылығы болып табылады. Ол сырқат адам мен дүние арасындағы үйлесімділіктің бұзылуының салдары”.  Шамандық қасиет адамға рухтың қалауымен қонады, бақсы зікір салардың алдында рухтарын көмекке шақырады. Көңіл аударатын тағы бір нәрсе шамандық тұқым қуалаушылық, тегіне тартушылық арқылы мұраланады. Барлық шамандар өз әулетінде, ата-бабаларының бірінде осындай қасиет болғандығын айтады. Осыны ескере отырып, біз шамандықты генотиптік сипаттағы діни жүйе деп санаймыз және оның төмендегідей ерекшелігін атап өтейік: шаманизмде өлі табиғат ұғымы жоқ, табиғат жанданған, барлық құбылыстың, жер мен судың киелі иесі бар. Адам мен әлем тұтас. Оларды  бөліп тұрған құз-жартас жоқ. “Адам – табиғат патшасы”, –дейтін еуропалық ұран шамандыққа жат. Адам қанша құдіретті болса да табиғаттан жоғары емес, ол тіршіліктің ерекше бітімі. Дүниедегінің барлығы бір-бірімен тығыз байланыста. Бұл байланыс шаман-медиум арқылы іске асады. Ғарышты мекендейтін рухтар адамның күнделікті тұрмысына жақын араласып отырады, қолдайды немесе жазалайды. Рух ниетін, әмірін адамдарға жеткізуші тұлға – шаман, бақсы. Шамандық қасиет тұқым қуалау, тегіне тарту, рухтың қонуы арқылы дариды. Шаманизм рулық қоғамның діни идеологиясы ретінде қалыптасады, шаман бір әулеттің немесе рудың абызы қызметін атқарады. Ол діни әдет-ғұрыптарды өткізеді, әулеттің немесе рудың болашағын болжайды, сол арқылы шаруашылық әрекетін, тұрмыс-тіршілігін айқындайды.Шаманның рухтар тандаулысы болуы және сәуегейлік, яғни болашақты болжау қасиеті әлемдік діндердегі пайғамбар идеясының қалыптасуында маңызды рөл атқарған деп топшылауға болады,  сол сияқты жаратушыны таза рух ретінде түсінуде де шамандық әсерін жоққа шығаруға болмайды. Жалпы жаратушы-құдай идеясының түп-тамыры табиғатқа табыну, оны құдіреттендіру мен аруаққа, рухқа табыну десек, артық айтпаған болар едік.Қазақ халқының арасында шаман атауына қарағанда бақсы атауы кең таралды. Біздің пайымдауымызша, бақсылық шамандықтың инварианттылығы, яғни халық тұрмысына икемделген нұсқасы болып табылады. Бақсылар ислам діні таралғанға дейін ру-тайпалардың саяси-әлеуметтік өмірінде өте маңызды рөл атқарған. Олардың негізгі қызметі адам мен әлеумет өміріне қауіпті құбылыстарды залалсыздандыру, алдын алу болса керек. Бақсылар өз ойыны арқылы ұжымда қордаланып қалған  жағымсыз психикалық қуатты бейтараптандырып, әлеумет өмірін үйлестіріп отырған.

 

 

 

 Әруаққа сену. Ата-ананы сыйлап пір тұту -халықтың асыл қасиеттерінің бірі. Өмір беріп, өнеге көрсеткен әке, әлпештеп өсірген ана алдындағы қарыз сенімі әр адамның адамгершілік деңгейінің өлшемі, азаматтық жауапкершілігі болып саналады. Ата-бабалар аруағына сыйыну салты арғы замандардан келе жатқан ұлы дәстүрді сақтау, жалғастыру, алға апару жауапкершілігінен туған. "Өлі риза болмай, тірі жарымас" деген қанатты сөз де осы сарынды тағылым. Ал, әруақ дегеніміздің өзі бұл ғұмырдан өткен адамның рухы. "Әруақ" - күш, қуат, дем деген ауыспалы мағынасы бар "рухтың" көпше түрі (Бекмұхамедов) негізінен араб тілінен ауысқан сөз. Әруаққа сыйыну - тіршілікте іске асырған істеріне байланысты айрықша қасиет иесі саналған аталардың рухымен қанаттану, мұрагерлік жауапкершілікке талаптану ұғымын білдіреді. Әруаққа сыйыну салты ұрпақты жауапкершілікке тәрбиелеуде, патриоттық сезімді ұштауда орасан зор әлеуметтік мәнді болған және бола бермек. "Қазақтар әдетте ата-баба әруағын Алладан да құдіретті деп түсінген"  (Ақтаев) деген ұсыныстың жаны бар. Әруақтың кейінгі ұрпақтың ой-сезімі мен нанымына әсерінің құдіретін осыдан-ақ байқауға болады. Ата-бабаны қастерлеу ғұрпы-қоғам мен адам тануға көмектесетін жауапкершілікті мүмкіндік. Халқына ерекше еңбегі сіңген, ақыл ойымен, адамгершілігімен, имандылығымен белгілі болған жандардың өмірін кейінгі ұрпаққа өнеге ету-ұлттық қасиеттерді сақтау мұратындағы жауапкершілікті арттыруды көздейді. Бұл дәстүр сабақтастығын қамтамасыз етіп, халықтың ауыз бірлігін және ынтымақтастығын арттырады. Ортақ мақсатты орындаудағы жауапкершілігін күшейтеді.Ауыл тұрғындары арасында әруақтарға, тірілер мен өлілер арасында жұмбақ байланыстар бар екеніне сенім күшеймесе, кеміген жоқ.Әруақтарга сену күні бүгінге дейін бүкіл Қазақстанда терең етек жайған.Қазақтар үшін әруақтарга сенімді (исламға дейінгі ата-бабалар рухын құрметтеу) исламның қасиетті кітабымен ұштастыру жөн және бұл назар аударарлық жәйт болса керек. Халықтық, исламға дейінгі және нормативтік ислам бастау болған мұндай рухани синкретизм қазіргі қазақ азаматының рухани мәдениеті мен тұрмысының құрылымына елеулі ықпал етеді. әруаққа сиыну, әруақты қастерлеу - қазақ үшін имандылық жолы, бұл дегеніміз жауапкершіліктің басты моральдық-этикалық құрылымының бірі. Неғұрлым тереңнен тамыр алатын құндылықтық қазыналарымызға сенетін болсақ, болашақта ұлттың нақтылығы мен өміршеңдігі соғұрлым анық көрініс беретін болады. Халқымыздың көшпенді руханияты, оның өзіндік менталитеті тек жеке пәндердің үлесіне ғана тиісті емес, қоғамдық жаңа қатынастарға да қажетті дүние. Ол дегеніміз -азаматтық, қоғамдық және ғаламдық жауапкершілікке бастайтын мәнді әрекеттердің бастауы деген сөз.

Тәңірге сенушілік. Тәңірге, Жер, Суға табынудың пайда болуын адамда әуел бастан қалыптасқан ризашылық сезімдерімен байланыстыруға болады. Бұл құдайлар қарапайым тіршілік иелеріне қамқорлықпен қараған, ауыр кезеңдерде адамдарға азық-түлік сыйлаған мейірбандықтарына алғысын білдірудегі ниетінен туған еді деп есептейміз. Осындай өмірдің нақты шындығына көз жеткізу адамдарға жәрдемдесетін жоғары әлем бар деген түсінікті туғызуы да заңды еді. Ежелгі түрік әулеті өздерінің ұғымдарындағы ең биік шыңды Хан-Тәңірі деп атауы да кездейсоқтық болмас. Болмыстың мәнін және оның рухтық көрінісін Аспанға саю қазақ халқында көпке дейін сақталып келді.Аспанға құдіретті күшті Құдай тұрғысынан мұқият жасалынған талдау мен көшіп-қону бағытын анықтаудағы басты нысана ретінде қарастырылуы өзінің дүниетанымдық тұрғыдағы Тәңіріне табынуына ықпал етті. Бұдан шығар тұжырым «нақты аспан объектісімен оның тірі дүниенің рухани символы ретінде уағыздалуы арасында сәйкестік бар».Тәңірілік дін - ғылымда түбегейлі зерттеліп, тарихи тамырлары мен адам қоғамындағы орны жете анықтала қоймаған үлкен сала. Тәңірілік дінінің бізге әзірге белгілі өзекті нормалары зороастризммен үндес жатыр. Олар:

1) көкте құдіретті жаратушының барлығына шек келтірмеу;

2) ата-бабалар қалыптастырған дәстүрлі өсиеттерді бұлжытпай орындау;

3) жас ұрпақты дәстүрлі өмір салтына, ата-бабалар қалыптастырған тұрмыстық қалыптарға бейімдеп тәрбиелеу. Бұл қағидалардың кез келген діни сананың дүниетанымында, моральдық-этикалық нормаларына негіз екендігі ақиқат шындық. Сонымен бірге, "олар көзге көрінбейтін және көрінетіннің бәрін жаратушы деп өздері мойындайтын бір Құдайға ғана иланады, оны осы дүниедегі шаттықтармен бірге азаптарды жолдаушы деп біледі. Бірақ сол өз құдайын намаз оқып, дұға қылып құрметтемейді" (Плано Карпини) деген пікір де көңіл аудара қарауды талап етеді.Қандай діннің болмасын ақиқат шындық саналатын қағидасы мен түпкі мақсаты, арқау ететін философиялық, имандылық, эстетикалық ілімдері болатыны белгілі. Әлемдік діндердің барлығына тән бұл жүйе Тәңірілік дінінде де бар. Мәселен, буддизм "4 ақиқатты" сыйлауға, христиандық "3 түрлі кейіптегі жалғыз құдайды", мұсылмандық "Алладан басқа құдай жоқтығын, Мұхаммед оның пайғамбары" екендігін мойындауға негізделсе, Тәңірі діні аспанды - Ата, жерді - Ана деп тануға негізделген. Әлемдік діндердің түпкі мақсаты - адамды "о дүниеде" көретін азаптан қорғау, құтқару болса, Тәңірілік дінінің түпкі мақсаты осы дүниеге лайықты ғұмыр кешуге баулу болып табылады. Осы орайда, діннің діннен айырмашылығын, өзіндік сипатын, қалыптасқан қағидаларын "сол дінді өмірге әкелген халықтың дүниетанымынан, тұрмысынан, мінез-құлқынан, салт-дәстүр мен өнерінен іздеген дұрыс" (Қараманұлы) деген пікірмен толық келісеміз. Өйткені, бұның бәрі азаматтық жауапкершілікті адам бойына жастайынан сіңірудің ең басты әлеуметтік құралы емес пе.Негізінен Тәңірілік терең мәнді Аспан ғана емес; қазақ халқының алғашқы діни сенімдерін туғызған діни бастау да болды. Жер мен Су адамдар үшін дүниенің ортасында тұрған табыну заттары болды. Тәңір мен Жер-Судың өзара берік байланысы шын мәніндегі өзара қарым-қатынас жөніндегі пайымды ойға жетелейді. Жер Тәңірінің кіндігі арқылы жермен байланысқан. Тәңірі құдайдың қасиеттері бар Көк аспан деп білген, оған құлшылық еткен. Араб географы Әл-Максидидің айтуынша: "Бір Тәңірі дегені бір Құдай деген ұғым білдіреді. Кейбіреулері Тәңір деп аспанның көкшілдігін айтады, басқалары Тәңірді аспан ретінде түсінеді" дейді. Жер-Су атты құдайдың қастерленуі қоршаған орта мен әлеуметтік-саяси жағдайларға орай өзімнің және өзгенің жері деп бөлуге мәжбүр болды. Жақсы жерді өзінің этникалық тобының жеріне саюы осы табиғи түйсінуді құдайландыруды қажет етті. Яғни, рухани жауапкершілікті арттырудың идеологиясын тапты. Өзінің ата-бабаларының өмір сүрген жері, осы қасиетті жердің бетімен ағып жатқан су заңды түрде сыйынып, мінәжат ететін құбылысқа айналды. Сол дәстүрлердің қалдықтары осы уақытқа дейін сақталған. Жоғары құдай ретінде Тәңірі —аспан әке, Жер-Судың - ана арасындағы байланысы ер адам мен әйелдің арасындағы байланыс түрінде қарастырылды (Конфуциандықтағы Янь - ер, Инь - әйелдік бастама сияқты). Өйткені өсіргеніңнің өнімді болуы, астықтың бітік шығуы, баққан малдың көп өсім беруі сол Жер - ананың берекеттілігінде еді. Бұған дәлел - Наурыз мейрамы, тасаттық беру т.б. дәстүрлер.Бұл жайлар ежелгі түрік діні бір құдайлы монотеистік дін болды деген тұжырым жасауға негіз жасайды. Себебі, барлық құдайлардың басты Құдайы Тәңірі деп білді, ол өмірдің барлық салаларында ықпалдық қасиеттке ие деп түсінді. Тәңірге табынуды, оның қадір қасиетін марапаттауды әскери және саяси басшылар мемлекеттік ресми сипат беру үшін қолданды. Яки, идеологиялық қалқандық қызметте атқарды. Әмеңгерлік салтындағы, династиялық сипаттағы үнемі болып тұратын талас - тартыстар мен қақтығыстар Қағандар Құдайының негізін жасауға ұмтылыс туғызды. Сөйтіп, тақ пен билікке таласты тоқтатуға әрекеттенді. Бұдан сол кезеңдерде-ақ діни тағылымдар жүйесінің саяси бағытқа айнала білгенін байқауға болады. Осылайша: "көне түрік мемлекеті Тәңірінің өмірімен пайда болды" (Кляшторный) деген аңыз өмірге келді. Бұл діннің саясаттануының шыңы және тақ иесінің билік етуге заңды мұрагер екенін дәлелдеу үшін пайдаланды. Тіпті қазіргі XXI ғасырдың соңында қалыптасқан жаңа тәуелсіз мемлекеттердің басшылары да оң қолдарына қасиетті жазбалар атанған діни кітаптарды ұстап тұрып ант беруді салтқа айналдырды. Сондықтан да, бабаларымыздың мемлекетінің құрылымына киелі мән беруге ұмтылысындағы түсініктеріне ықыласпен және олар қалыптастырған Тәңірдің құзырына қатысты жауапкершіліктің мағынасына ыждахаттылықпен қарауымыз керек.Кез келген діннің негізі - дүниетаным, дүниеге көзқарас жүйесі екендігі мәлім. Халықтың өзіндік тұрмыс-салтын туындатқан дүниетаным діннің де өзіндік болмыс бітімін қалыптастырды. Яғни, Тәңірілік дінінде пайғамбар, әулие, құдай сөзі жазылған кітап т.б. болмағанын, тағылымдары ұрпақтан - ұрпаққа ауысып отырғанының өзі мұрагерлік жауапкершіліктің үлгісі деп қарауға болады. Жүздеген ұрпақтың өмір тәжірибесінен сұрыпталған бұл дүниетаным табиғат пен адам барлығының, болмысының туыстығын баянды етумен қатар, бірден-бір және бұлжымас ақиқат ретіндегі Тәңірге, жалпы ғаламдық құдіретті күшке табыну салтын қарастырды. "Құдай" ұғымындағы "Тәңірі" сөзінің көне түркі тіліндегі түсінігі "көк", "аспан" (Көне түркі сөздігі) деген мағына беретіндігі оның күллі ғаламға, табиғатқа көктің құдіреті жүреді деп сенуінде.Түркі халықтарының бұл түсінігінің негізінде объективті шындық жатқандығын бүгінгі заманғы ғылым да дәлелдеп отыр. Қырғызстан азаматы, ғалым философ Өмұралиев Чоюн өзінің "Теңирчилик" (Улуттук философиянын уңгусына чалғын) атты еңбегінде тәңіршілік сенімінің көшпенділердің жай сенім күйі емес, көшпенділер өркениетінің негізін қалаған рухани-мәдени және экономикалық-саяси ілім ретінде дәлелдеп шыққан (Өмұралиев). Сол сияқты Қазақстандық ғалым А.Ю. Никонов езінің "Алтун Битиг. Тенгрианство" (мифы древних тюрков сохраненные устным и письменным преданием тюркских народов мира) (Никонов) тәңірілік дінінің символдық негіздемелерінен бастап діни қағидаларының осы уақытқа дейін жеткен тағылымдарын суреттеп берді. Яғни, діни сенімдерге байланысты олардың саналылықтан гөрі бейсаналылық деңгейде де дами беретінін еске алсақ қазіргі заманда осы діни сенімдік қалыптың қайта жанданып, өмірімізге нәр берері анық.Адамның тіршілік етуіне қажетті табиғи жағдайлардың Тәңірден, яғни, көкке тәуелді болатыны, белгілі бір этностың қоғамдастығының баянды болуы да сол аспанның "мейірімді ықыласына" тікелей байланысты екен. Тайпаларды біртұтас халыққа айналдыратын қасиетті "пассионарность" (Гумилев) екендігіне дәлелдемелер де баршылық. Ал, "пассионарлықты" географиялық ортаның қасиеті, яки "табиғи жауапкершіліктің негізі" деп қарастырсақ, Тәңіріліктің Құдайы және адами жауапкершілікке қатыстылығы өз-өзінен туындайтын мәселе. Бұдан Тәңірге табынған халқымыздың түсінігі ғылыми қисынға жақын келетін әмбебапты дүниетаным екеніне сенуімізге негіз бар Сөйтіп, ұлттық дүниетанымнан өрбіген Тәңіріліктің негізінен табиғатты ардақтау салты,адамды немесе ата-бабаны құрметтеу салты құралады.Ал, табиғатты қастерлеу ғұрпы - объективті барлық, болмыс сырын түйсініп, ой-өрісін кеңейтуге, өскен орта мен тіршілік аясын (жағрапиялық ортаны) ардақ тұтуға үндейді. Осындай салттардан өріс алған Тәңірлік дін адамның абстракциясынан туған о дүниедегі өмір идеяларын емес, осы дүниедегі тұрмыс философиясын қоса меңгеруге баулыған. Өмірдегі рухың өшпей кейінгілерге өнеге болуың үшін тынымсыз әрекет етіп, нақтылы нәтижеге жету шарт. Яғни, жауапкершіліктің міндетті қалпы қалыптастырылған. Бұл - Тәңірлік тұрғысынан шын мәнінде мағыналы өмір сүру мүддесінен туындаған барлық формасының реалистік тұрғысы.

Тәңіршілдік ерекшеліктерін бөліп көрсетуге болады:

1) тәңірілік дінін халықтың нақтылы дүниетанымынан туындаған, табиғатқа табыну және сыйыну салтынан өрбіген, евразиялық кеңістікте өркениеттік дәрежеге жеткен, ұлттық дін деп санауға негіздер бар;

2) тәңірі - діни түсінікке  орай барлық әлемді жаратқан  бейтарап құдіретті күш. Адамның  күнделікті тіршілік ағымына  араласпайды. Бірақ, әрбір құбылысқа  қатысты реттеуші рухани бастаулары  бар;

3) өзіндік жора-салттары: таң сәріде күншығысқа қарап тағызым ету, құрбандық шалу, әруақтарға арнап ас беру, тасаттық беру т.б.;

4) өзіндік мерекелері: наурыз-жыл  айналымындағы уақыттық кеңістіктің  теңелу кезеңі; сабан той, соғым басы; киелі құстарды құрметтеуі - аққу, қарлығаш, көгершін; сыйлы күн-сәрсенбі тәрізді ырымдары бар;

5) көк Тәңірінің тағылымдарын  жеткізген пайғамбарлар мен періштелер, әмір етілген жазбаша ережелер, "күнә", "тозақ", "жұмақ", "тазартқыш" жөніндегі қағидалары  жоқ;

6) құлшылық ету рәсімдерін  ұйымдастыратын арнаулы орын болған емес. Өйткені,Көк Тәңірі әркімнің жүрегінде, адами ниетінде болуға тиісті;

7) діни уағыздаушылық,  беріле дәнігу де жоқ. Өйткені,  Тәңірі жер шарын мекендеген  халықтардың бәріне ортақ деген  қағиданы ұстанады. Тек аңыз бойынша  жерді мекендеуші 74 халықтың 4-еуіне  ғана бақсылық, шамандық ықыласқа  ие болғандықтан өзіндік сенімге  рұқсат берілген;

8) адамның қасиеті кемелденген  ойы мен адами жауапкершілігіне  қарай бағаланады;

9) тәңірілік дінінде талап  бойынша үш қағиданы орындау  міндет: Тәңірі алдында, ата-баба  алдындағы және ұрпақ алдындағы  парыздар яки жауапкершілікті  міндеттер.

Тәңірілік дінінің түп  тамыры, санамыздағы сезімдік иірімдері, өзіндік ерекшеліктері әлі де көп зерделеуді, талдау мен пайымдауларды күтіп тұрғаны ақиқат нәрсе. Мысалы, қазақ халқының табиғатпен, Тәңіріне етене екендігін мына бір зерттеуден де көруге болады. "Тәңірі арқылы қазақтар тылсым ғарышты, яғни жұлдыздардың құпия сырын жетік білген Жердегі адамға нәсіпті де Тәңірі бұйыртады. "Тәңірі жазғанынан асып кете алмайсың", -деп босқа айтпаған болар. Жұлдызың жоғары болсын деп бір-біріне тілек тілегенде жұлдыздардың құпиясын білгендер ғана айта алады. Көне заманда өмір сүрген Апостол Павелдің (біздің жыл санауымыздың 14 жылы туып, 67 жылы дүниеден еткен) "Жұлдыздарда өткен мен болашақтың ізі бар, адам алақанында жаратушының басқан мөрі бар" деген сөзі бар екен. Ендеше, Тәңірінің жазуы да адам алақанында болғаны ғой. Расында да адам алақаны - аспан әлемінің кішігірім картасы сияқты. Мысалы, адам қолында он саусақ бар. Қазақшалап айтсақ бас бармақтың астында Венера (Шолпан) жұлдызының сызығы бар делінеді. Оны Венера бектері дейді. Венера жұлдызы күннің тууы мен батуына әсер етеді. Яғни, күн шыққанда және батқанда жанында "демеп" күш беріп Венера жүреді екен. Венераның грекше аты - Геспер, түрікше - Гессер.Алақандағы сұқ саусақ пен бас бармақтың арасынан басталған сызық бас бармақты бөктерлей, доғалана тартылып барып білезік тұсқа, яғни қол мен білектің қосылар тұсына тіреледі. Бұл Венера сызығы - яғни Венера сызығы адамның тууы мен өлуіне жауап береді. Демек, адамның ұзақ өмір сүруіне күш-қуатты Гессер жұлдызы береді екен. Сұқ саусақты Юпитер басқарады. Астрологияда Юпитер 12 жылда жаңарып отырады. Яғни, Юпитер мүшел жасқа жауап береді. Әрбір мүшел өткен соң, қазақтар Тәңірге құдайы атап, тағы да жас сұрайды. Мұндай салт-дәстүр қазақтан басқа ешбір халықта жоқ, ал үшінші саусақ - ортан Теректі Сатурн басқарады. Бұл саусақта адамның тағдыры жазылған екен. Яғни Тәңірінің жазуы осы саусақта болғаны ғой. Ал жүрек қағысы, қан тамырларына Нептун жауап береді дейді, осы Нептун басқаратын төртінші саусақты - шылдыр шүмек деп атаған. Сылдырлап ағып жатқан таза судың дыбысы, шүмек - су жүретін жол.Адам өміріндегі табиғаттың төрт күші: су, от, жер, дуаны қолдағы саусақтарға жұлдыздар арқылы орналастыра білген. Бесінші - кішкентай бөбекке (шынашаққа) адам баласының не нәрсеге қабілетті екеніне Марс жауап береді дейді. Яғни, тәрбиені сәбидің жас кезінен бастау керек. Және де оның қабілетін дұрыс ажырата білу қажет. Адам өз алақанындағы ғарыштың құпия сырын ашып, өз өмірінде салт-дәстүрге айналдырып пайдаланып отырған" (Сәрсенбина). Сөйтіп,Тәңірілікке қатысты астрологиялық таным негізінде адамның сана-сезімі мен салт дәстүрі тұрған. Яғни, жауапкершілік сезімін дүниетанымдық жолмен сара жолға қоя білген.Түркі тарихын зерттеуші Мурад Аджидің дәлелі бойынша Тәңіріне деген сенімді бұл кеңістікке Эрке хан 78 жылы әкеліпті. Түркілер Тәңірінің ұлын Гессер (от) деп білген. Оны өздерінің ең бірінші пайғамбары деп таныған екен. Түркілердің отты құдірет тұтып, отқа сыйынатыны да, адам бақи дүниеден қайтқаннан кейін қырық күнге дейін сол үйдің ішіне шырақ жағатынын, от жағып түтін түтететіні де осы иланымға байланысты болуы керек. Сонымен бірге әлі күнге дейін ашуланған адамның "Кесір атсын", "От атсын"деп қарғануы да осы түсінікте құдіретті бір күштің барлығына сенуі.Қорыта келгенде, ежелгі Тәңірілік діні бізге өзінің антологиясымен - екі ұдай өзара бірлік құдайы туралы ілімі; космологиясымен - өзара қарым-қатынастық мүмкіндіктері бар үш дүние тұжырымдамасымен; жанама әлемдерімен - жеті қат көк аспан, жеті қат Жер асты; этикасымен - адалдық, уәде бұзбау, жалғандықты айыптау; мифологиясымен - көк Тәңірі, көк бөрі; демонологиясымен - ата-баба әруақтарының табиғат рухынан айырмашылығы жайлы дүниетанымдық негіздемелерімен келіп жетті. Яғни, діни сенім қалпында әлеуметтік қызмет жасай отырып қоғамдағы адамдардың Жаратушы алдындағы, қоғам мен әлеумет алдындағы, отбасы мен ауыл-аймақ алдындағы жауапкершілікті парыздарының орындалуын қатаң қадағалаушы рөлін мүлтіксіз атқарды.

Әулиелерге табыну Қазақстан мен Орта Азиядагы түркі тілді халықтардың дінінде айрықша орын алады. Негізінде ортодоксальді (алған бағыттан, ұстанған принциптен қайтпайтын) мұсылмандық қағидаларына қайшы әулиеге табынушылық өз кезегінде ислам тегінде кең қанат жайып келеді. Ата-бабаларды, жергілікті желеп-жебеуші рухтарды құрметтеуге негізделген бұл ғибадат табынушылық феодалдық қоғам идеологиясында (санасында) жеке отбасы ғана емес, бүкіл ру-тайпалардың әл-ауқатының артуы деп түсінгендіктен қоғамның әлеуметтік саласына бойлай енді. Сол себепті, бұл айрықша құбылыстың сарқыншақтары бүгінгі таңда да берік орын алып отыр.Қазақстанда әулиеге табынудың қалдықтарын әдебиеттерде атап көрсетілгеніндей, зерттеу қиыншылықтарынан және оның атүсті зерттелуінен, көбінесе Ахмет Яссауи мен оның шәкірттерінің өмірбаяндарын зерттеу мен толықтыру сияқты жайттармен шектеліп отырғанымен түсіндіруге болады. Сонымен қатар, жер-жердегі әулиелерді пір тұтудың әр қилы көріністері жайлы мол деректер тиісінше қарастырылмай келеді.

                   

                                        

 

 

 

 

                            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                  Қорытынды

 Қорыта келе,  қоғам өмірі мен рухани болмысы жайында ғылыми зерттеулер   жүргізген   философтар,   әлеуметтанушылар мен дінтанушылар алғашқы діни жүйелер жайында түрлі тұжырымдар айтқан. Әр ғалым өзінің зерттеу нысанының шеңберінде  дінге  түрлі  түсінік  береді.  Нәтижесінде, алғашқы діни жүйе ретінде, ғалымдар анимизм, тотемизм, натуризм, магия, фетишизм, паганизмдерді бөлежара  атайды.  Аталмыш  діндер  негізінен  көп  тәңірлік (политеистік)  сенімнен   тұрады.  Адамзат тарихының бірінші, діни кезеңі құдайға деген сеніммен сипатталады, осы сенім түрлі топтардың мүдделерінің үйлесімін, қоғамдағы әлеуметтік тәртіпті қамтамасыз етеді. Дін бұл кездері қоғамда интегративті (біріктіруші) қызмет атқарады.Енді сол кездегі ең бір қарапайым және жабайы діни сенімдер олар;анимизм фетишизм,тотемизм,магия. Анимизм (лат.-тіл.жан) - деген жан бар дегенге сену.Фетишизм - (португ.сөзі -сиқырлы зат) әр түрлі заттарды, кейде өсімдіктерді киелі ету.Тотемизм - өсімдіктер жэне жануарлардың адамға қанды туыстық қатынасы бар деп түсіну. Магия (грек. тіл. сиқыршылық, тәуіпшілік) - бір обьектіге иррационалды түрмен әсер ету, немесе әр түрлі сөздермен сол бір кезекті оқиғаны өзінің көзқарасына сәйкес етіп өзгерту.