Жас ерекшелі және даму психологиясының мәселелері

Жеткіншек кезеңіндегілердің  психикалық дамуы.

Жеткіншектің кезеңінің  шектері шамамен балалардың орта мектептің V-VIII сыныптарында оқитын кезеңімен  сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа  дейінгі арлықты қамтиды, бірақ  жеткіншектік жастың іс жүзінде басталуы V сыныпқа өсумен тура келмей, бір  жыл ерте не кеш болуы мүмкін.  
 
Жеткіншек кезеңінің баланың дамуыдағы ерекше орны оны «өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын» кезең деген атауларды бейнеленген. Бұл атауларды осы жастарда болатын, өмірдің бір дәуірден екіншісіне өтуімен байланысты даму процесінің күрделілігі мен маңыздылығы айтылған. Балалық шақтан ересектікке өту осы кезеңдегі дене, ақыл-ой, адамгершілік, әлеуметтік дамудың барлық жақтарының негізгі мазмұны мен өзіне тән ерекшелігі болып табылады.

Жеткіншек кезеңдегі  «дағдарыс» мәселесіне теориялық көзқарастар. Жеткіншектің организмінде болатын елеулі өзгерістер ұзақ уақыт бойы осы кезеңдегі жеткіншектер ерекшеліктері мен дамуының сыналу құбылыстарының биологиялық шарттастығы туралы әр түрлі теорияларға негіз болады. Мұндай ұғым біздің ғасырымыздың алғашқы ширегінде үстем болды. Биогенетикалық универсализм негізін салушылар С. Холл мен З. Фрейд болды. Олар жеткіншектің дағдарысы мен өзіне тән ерекшеліктері комплексін биологиялық шарттастығы себепті болмай қоймайтын әрі универсал құбылыс деп санады.

Жас өспірімнің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ  өсудің биологиялық процестері басқаларының бәрінен басым болады деген оймен  жасөспірімді алдымен организм эвалюциясының  белгілі бір кезеңі деп қарайды. Психологиялық теориялар психикалық эвалюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние  мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына  назар аударады. Психоаналитикалық  теориялар жас өспірімдікті психосексуалдық  дамудың белгілі бір кезеңі деп  біледі. Көрсетілген теориялар жас  өспірімдікті алдымен индивид немесе жеке адамның дамуы ретінде ішкі процесс тұрғысынан қарайды. Бірақ  бұл даму әр түрлі әлеуметтік және мәдени ортада әркелкі болып өтеді. Жасөспірімнің социологиялық теориялары оны алдымен социализацияның  белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектіктің дербес те жауапты іс-әрекетіне  көшу деп қарайды. Зерттеушілер адам меңгеруге тиісті әлеуметтік рөльдерге, оның бағалаушылық бағдарларының қалыптасуына, еңбек өміріне аяқ басуымен байланысты мәселелерге назар аударады, яғни индивидтік-психологиялық мәселелерге  әлеуметтік мәселелерден шығарылады.

Балаң жастық – адамның  дене дамуының аяқталатын кезеңі. Бойдың ұзаруы жеткіншек кезеңге қарағанда  баяулайды. Қыздардың толуы орта есеппен 16 мен 17-нің арасында болады (ауытқу қосу-алу 13 ай), жігіттерде 17 мен 18-дің арасы (ауытқу қосу-алу 10 ай). Самағы артады, осының өзінде ер балалар қыздардан  қалып келген есесін толтырады. Бұлшық ет күші өте тез өседі: 16 жаста  ер бала 12 жастағысынан бұл тұрғыдан екі есе асып түседі. Бойы толысқаннан  кейін шамамен бір жылдан кейін  адам қалыпты ересектік бұлшық ет күшіне жетеді. Әрине көп нәрсе  дұрыс тамақтану режимі мен дене шынықтырумен шұғылданумен байланысты. Спорттың кейбір түрлеріне балаң  жастық – ең көп жетістіктерге  жететін кезең.

Кемелдік жастың өзіндік даму ерекшеліктері. 

Кемелдік – шақ ең ұзаққа созылатын адам дамуын кезеңі (30-60 жас  аралығы) көптін арасында бұл кезеңді  қалыптастыру мәселесі талас туғызып  жатады. Біреулер бұл кезеңді (зейнетке кету кезеңі) деп анықтаса, енді біреулері  «нағыз қоғам өмірін гүлдендіретін» кезең деп анықтама береді. Э. Эриксонның пікірінше, кемелдік шақ 25-тен 65- жасқа  дейін созылады, яғни өмірдің 40 жыл  уақтын алады деген сөз. 

Кемелдік кезеңдегі даму, әдетте, оның психологиялық жасының  динамикасы мен байланысты болып  келеді. Бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ бір-бірімен сәйкес емес жастың үш түрін топтастыруға болады: 

1. Хронологиялық (төлқұжаттық). 
2. Физикалық (не биологиялық).
3. Психологиялық. 

Қарттық шақ

Қарттық шақтың белгілерінің бірі – бұл психологиялық қартаю болып табылады. Бұл кезеңде қарт адамдарға өзінің өткен өмірін бағалаудан басқа эго-интеграцияға жету үшін «өмірге қызығушылықтың» қажеттігін атап өтеді. Ол өзінің немерелерінің тәрбиесіне қажет екенін, саяси оқиға-құбылыстарға, денсаулықты нығайтуға арналған дене дене шынықтыру бағдарламаларының және т. б. қажеттілігін де атап өтеді.  

Әдебиеттер тізімі:

1. Немов Р. С. Общая психология. Возрастная психология (Психология развития). Педагогическая психология : учеб. планы и программы курсов. – М. : Моск. психолого-соц. ин-т; Изд-во "Флинта". 1998. – 71 с
2. Возрастная и педагогическая психология // под. ред. М. В. Гамезо, М. В. Матюхиной, И. С. Михальник. – М., 2000. – 155 с. 
3. Обухова Л. Ф. Детская психология. – М., 2005. – 160 с.
4. Яковлева Е. Л. Психология развития творческого потенциала личности/ Е. Л. Яковлева. – М., Флинта, 1997. – 224 с.