Психология ғылымының жалпы мәселелері

Бақылау – ол барлық адамдардың пайдаланатын әдісі. Ал қарапайым адамдардың бақылауы мен ғылыми бақылаудың айырмашылығы өте көп.  Ғылыми бақылау жүйелілігімен сипатталып, объективті шындықты алу үшін белгілі бір жоспарға негізделе отырып, жүргізіледі. Яғни,  ғылыми бақылау жүргізілгенде арнайы білім және  сапаны психологиялық көріну объективтілі ашылатын арнайы дайындықты талап етеді.

Бақылау әр түрлі  нұсқаларда жүре алады. Мысалы, кеңінен қолданылатын әдіс қосылған бақылау. бұл әдіс психологтың өзінің қатысуымен жүргізіледі.  Егер  зерттеушінің қатысуынан, оның жағдайды қабылдауы мен түсінуінен нәтиже бұзылатын болса, онда болып жатқан жағдайларды объективті  түсіну үшін шеттен бақылаған жөн.  Қосылған бақылау мазмұнына қарай  басқа әдіске - өз-өзін бақылауға өте ұқсас.

Дегенмен, өз-өзін бақылау әдісі психолог үшін аса маңызды. Тәжірибеде басқа адамдардың мінезін көргенде, психолог оның психологиялық мазмұнын білгісі келеді.  Көбінесе ол өз тәжірибесіне, өз қалпын талдауға сүйенеді.  Сондықтан психолог табысты жұмыс істеу үшін  өз  жағдайы мен қалпын объективті түрде бағалауды үйренуі керек.

Бұл әдіс көбінесе экспериментте пайдаланылады. Мұнда  бұл әдіс дәл сипатталып, мұны эксперименталды  өз-өзін бақылау деп атайды.  Бұл  жағдайда зерттеушінің аса қызықтыратын кездерінде  дәл есептелінген жағдайда адамға сауал қойылады. Мұндайда өз-өзін бақылау әдісі сауалнама  әдісімен бірге жүргізіледі      Ќазіргі кезде психология ѓылымы – кµптеген салалар мен тармаќтарѓа бµлініп, ілгері дамып отырѓан µрісі êењ ѓылыми пєн. Б±л салалар мен тармаќтар дамуы мен ќалыптасуы жаѓынан адамныњ т‰рлі тєжірибелік іс – єрекеттерін ќамтитын єр ќилы сатыда т±р. Оларды топтастырып, жік – жікке ажырату жіктеу деп аталады. Енді осы мєселеніњ сырын ашуѓа кірісейік. Біз психиканыњ дамуын жіктегенде, ењ бірінші, осы пєнніњ зерттейтін обьектісін, екінші, адамныњ іс – єрекет т‰рлерін негіз етіп аламыз. ‡шінші, адамныњ µзін даму мен іс – єрекет иесі деп санап, оныњ єлеуметтік ортаѓа ќатынасын алып ќарастырамыз.

      Адамныњ  наќты іс – єрекеттеріне с‰йене  отырып, оныњ психикасыныњ дамуын  тµмендегіше жіктейміз.

Тєлім – тєрбие психологиясы.

     Б±л пєнніњ  зерттейтіні – адамды оќыту  мен тєрбиелеу ісіндегі психологиялыќ  зањдылыќтар. Ол оќушылардыњ аќыл  – ойы мен ойлау ж‰йесін,  даѓдыларын ќалыптастырудыњ, олардыњ  тиісті оќу материалдарын мењгеруі  мен ±стаз – шєкірт арасындаѓы  µзара ќарым – ќатынастарды реттеудіњ т‰йінді мєселелерін ќарастырады. Сµйтіп, оќушылар ±жымындаѓы µзара ќатынастармен, олардыњ психологиялыќ даралыќ ерекшеліктерімен санасып отырудыњ м‰мкіндіктерін іздестіреді. Оќу - тєрбие ж±мыстарын жєне балалардыњ психологиялыќ ерекшеліктерін åñêåðiп, бірќалыпты даму зањдылыќтарынан ауытќыѓан балалармен тєлім – тєрбие ж±мысын ж‰ргізу єдіс – тєсілдерініњ психологиясын зерттейді.

     Тєлім –  тєрбие психологиясыныњ мынандай  тармаќтары бар: а) Оќыту психологиясы  – дидактиканыњ психологиялыќ негіздерін, оќыту мен білім берудіњ жекелеген єдістеме мєселелерін, баѓдарлап оќыту мен балалардыњ аќыл – ойын ќалыптастыру сияќты µзге де мєселелермен ш±ѓылданады.  Є) Тєрбие психологиясы – гуманистік жєне єлеуметтік тєрбие мєселелерініњ психологиясын зерттеп, оќушылар ±жымыныњ, ењбекпен т‰зету педагогикасыныњ психологиялыќ негіздеріне ќатысты мєселелерді іздестіреді. Б±лардан басќа м±ѓалімдер психологиясы æєíå кемтар балаларды оќытуäûњ тєрбиелеуi мєселелерін ќамтиды.

     Жас  åðåêøåëiê психологиясы – єр ќилы психикалыќ процестердіњ табиѓи негізі мен ‰немі дамып отыратын азаматтыќ ќасиеттерін, психологиялыќ сапаларын зерттейтін б±л сала мынадай тармаќтардан ќ±ралады: балалар психологиясы, жеткіншектер психологиясы, жастар психологиясы, ересектер психологиясы, ќарт адамдар психологиясы. Б±л сала оќыту мен аќыл - ойдыњ дамуын жєне олардыњ µзара байланысы мен іргелі мєселелерін зерттеп, оќыту ісіндегі адамныњ аќыл – ойын, сана – сезімін жетілдірудіњ тиімді жолдарын нендей єдістер арќылы µрістетуге болады деген мєселелерді іздестіреді.

       Арнаулы психология- б±л адам дамуыныњ бірќалыпты даму жолынан ауытќуын, ми ауруына ±шыраѓандардыњ психикалыќ к‰йзелістері мен осы саладаѓы єр ќилы аурулардыњ себептерін ќарастырады.

       Арнаулы  психологияныњ мына тармаќтары, атап айтќанда: олигофренопсихология – ми заќымы ауруымен туѓан адам психологиясыныњ дамуын, сурдопсихология – сањырау не керењ болып туѓан балалар психикасын, тифлопсихология – нашар кµретіндер мен соќырлардыњ психологиялыќ дамуын зерттейді. Ал туа пайда болѓан ауру адамдар психологиясын зерттейтін тармаќ патопсихология деп аталады. Б±л сµз грек тілінде “патос” – зардап шегу, ауру деген маѓынаны білдіреді. Патопсихология медицина ѓылымымен оќу – тєрбие істерін зерттейтін пєн – педагогика мен жан д‰ниесініњ сырын ќарастыратын психология ѓылымыныњ т‰йіскен торабына жатады.

       Ењбек психологиясы – адамныњ іс – єрекет т‰рлерініњ психологиясын, ењбекті ѓылыми негізге с‰йене отырып ±йымдастыру мєселелерін ќарастырады.

      Ењбек  психологиясыныњ маќсаты – єр т‰рлі ењбектегі мамандыќ ерекшеліктерін, ењбек даѓдыларыныњ ќалыптасуын, µндірістік – кєсіптік жаѓдайдыњ адамѓа тигізетін єсерін, ќ±рал – аспаптардыњ ќ±рылысы мен орналасуын, хабар ж‰йелерініњ ќажетті заттарын ќарастыру. Б±л салалардыњ єрќайсысыныњ µзіндік ерекшеліктерімен бір-бірімен – байланысты болып келетін мынадай тармаќтары бар: инженерлік психология – б±л, негізінен, автоматталѓан ж‰йелерді басќару мен єр т‰рлі операторлардыњ ж±мысын зерттейді. Инженерлік психологияда ењ µзекті мєселе эргономика деп аталады. Б±л термин гректіњ “эргон” – ж±мыс жєне “номос” – зањ деген екі сµзініњ бірігуі нєтижесінде пайда болѓан. Б±л орайда, µндіріс пен адам арасында ќатынас орнатудыњ т‰йінді мєселелері болып саналатын ењбек єрекетіндегі адамныњ µнімді ісі, оныњ психологиялыќ ерекшеліктері, ж‰йке ж‰йесініњ ќызметі мен ењбек гигиенасы, адамныњ µнім µндірудегі жетекші рµлі, техникалыќ ќ±рал – жабдыќтар эстетикасы жєне автоматтанѓан тетіктер теориясына ќатысты мєселелер ќарастырылып, олардыњ сыр – сипаты зерттеледі. Эргономика, негізінен, “адам – машина – орта жаѓдайын” ќарастыра отырып, олардыњ неѓ±рлым µнімді болуы мен нєтижелерін ж‰йелі т‰рде ‰йлестіруді басты міндет етіп ќояды.

      Авиациялыќ психология - ±шќыштарды оќыту мен ±шу кезінде орындалатын істердіњ жай – жапсарын, жалпы адам психикасыныњ єуе кењістігіне бейімделудегі ерекшеліктерін зерттеп, жоѓары дєрежеде ысылѓан мамандар мен кадðларды даярлап шыѓару маќсаттарын кµздейді.

     Ѓарышкерлік психология – адамныњ салмаќсыздыќ пен єлем кењістігініњ айдынында баѓдарсыз жаѓдайда ж±мыс істеу сєтіндегі аса ќиыншылыќ жаѓдайлардаѓы психологиясын, оныњ шектен тыс єсерден кейінгі кµњіл – к‰йі мен тµзімділік кµрсету шараларын зерттейді.

     Ењбек психологиясында  арнайы зерттелуге тиісті к‰рделі  тармаќтар да бар. Олар ауыл шаруашылыѓына ќатысты болып келеді.

      Медициналыќ психология - дєрігерлердіњ ќызметі мен аурулардыњ мінез – ќ±лќын зерттейді. Б±л сала бірнеше тармаќќа бµлінеді, єрбір тармаќтыњ адам психикасын зерттеуге ќатысты маќсат – міндеттері бар. а) Нейропсихология психикалыќ ќ±былыстыр мен жоѓыры ж‰йке ќ±рылысыныњ физиологиясын жєне олардыњ µзара ќатынасын зерттейді; є) Психотерапия – ауру адамѓа психикалыќ єдіс – айла жєне емдік тєсілдер ќолдану мєселелерін ќарастырады; в) Психопрофилактика жєне гигиена адамныњ денсаулыѓы мен оны ныѓайтуѓа арналѓан шараларды ж‰зеге асыру ж‰йесін, оныњ єдіс – тєсілдерін айќындаумен ш±ѓылданады.

     Єскери психологияныњ ењ басты міндеті – азаматты ел – ж±рты мен Отанын ќорѓайтын ќалќан болуѓа психологиялыќ т±рѓыдан даярлау. М±нда жауынгердіњ мінез – ќ±лќы мен отаншылдыќ ќасиетін тєрбиелеп ќалыптатыру жаѓдайлары, бастыќтар мен баѓынушылар арасындаѓы ќарым – ќатынастар, ‰гіт – насихат ж±мыстарын ж‰ргізу, д±шпанѓа деген µшпенділік сезімдерініњ оянып, оѓан ќарсы барлау істерін ±йымдастыру жєне соѓыс техникасын мењгеру мен басќару єдістері зерттеледі.

Єлеуметтік  психология - адам мен ќоѓам арасындаѓы ќатынас мєселелерімен айналысады. Б±л сала адамдардыњ белгілі бір негізде ±йымдасќан топтары мен кездейсоќ топтары арасындаѓы µзара ќарым – ќатынастаѓы психологиялыќ ќ±былыстардыњ сырын зерттейді. Ќазіргі кезде єлеуметтік психология шењберінде мынандай ‰ш т‰рлі мєселе ќамтылды:

    А) ‡лкен,  ірі топтардаѓы психологиялыќ  – єлеуметтік жаѓдайлар. Б±л  проблеманыњ ќ±рамына жалпы б±ќаралыќ байланыстыр: радио, теледидар, баспасµз т.б. кіреді. Єр т‰рлі топќа жататын адамдарѓа осы ќ±ралдар арќылы алуан т‰рлі хабарлар, кµпшілікке тєн талѓамдар, єдет – ѓ±рыптар мен дєст‰рлер, иланулар мен сенімдер, ќоѓамдыќ кµњіл – к‰йлер жайлы єсер етудіњ психологиялыќ астарлары жеткізіледі. Б±ѓан таптыќ психологияѓа ќатысты мєселелер, этностыќ жєне ±лттыќ психология сипаттары, дін психологиясыныњ µзекті мєселелерін зерттеу де жатады.

   Є) Кіші топтардаѓы  психологиялыќ – єлеуметтік жаѓдайлар.  Оњашаланып т±йыќталѓан топтардаѓы адамдардыњ бірігуі, олардыњ µзара ќарым – ќатынастарыныњ сыры мен хал – жаѓдайы, топ ішіндегі жетекшініњ алатын орны, єр т‰рлі топтыќ типтері болып саналатын ассоциациялар, корпорациялар, ±жымдар, ресми жєне бейресми топтар арасындаѓы ќатынастар, сол топтардыњ шењбері, олардыњ бірігуініњ себептері мен маќсат – м‰дделері, шоѓырлану дењгейі зерттеледі. Б±л мєселеге отбасындаѓы ата – ана мен баланыњ µзара ќарым – ќатынасы, ‰лкендерді сыйлау сияќты да мєселелер енеді.

    Б) Ќоѓамдаѓы  адамныњ ќасиеті мен єлеуметтік – психологиялыќ орны. Азамат – єлеуметтік психологияныњ зерттеу обьектісі. Осы ретте олардыњ жоѓырыда аталѓан топтарда ќандай рµл атќаратыны жєне соларѓа бейімделу ерекшеліктері де зерттеледі. Сондай – аќ, ќоѓамдаѓы азаматтыњ µзін - µзі баѓалай білуін, оныњ ±стамдылыѓы мен баѓыт – баѓдарын, табандылыѓы мен кµнбістігін, ±жымшылдыѓы мен менмендігін, т±раќтылыѓы мен болжампаздыѓын зерттеуге мєн беріледі. Єрине, б±л аталѓан ‰ш топќа ќатысты к‰рделі мєселелер єлеуметтік психологияда біріне – бірі ќарама – ќайшы не бір ќатарѓа ќойылмайды. Азамат пен ќоѓамныњ т±тастыѓы т±рѓысынан б±л мєселелер барлыќ ќарым – ќатанастардыњ жиынтыѓы деп ќарастыралады жєне адамныњ азаматтыќ бейнесі мен оныњ ішкі мєнін ашып кµрсетеді. Єлеуметтік психологияныњ тармаќтары: этностыќ психология, ±лт психологиясы, таптар психологиясы жєне дін психологиясы єлеуметтік µмір тынысын жан – жаќты ќамтиды.

      Спорт психологиясы - спортшылардыњ іс – єрекетіндегі психологиялыќ ерекшеліктерін ќарастырады. Спорт жетекшілері мен баѓынушылардыњ µзара ќарым – ќатынасын, оларды даярлаудыњ жаѓдайын, ќ±рал- жабдыќтармен ќамтамасыз етілуін, психологиялыќ даярлыѓын іздестіре келе, оларды жаттыќтыру жєне к‰ш – ќуатын  жинаќтау дењгейін, жарыстарды ±йымдастыру, µткізу мєселелерініњ психологиялыќ факторларын зарттейді. Єрбір ел мен халыќтыњ спорт µнеріндегі ерекшеліктерінде ескере отырып, оларды жаттыќтыру міндеттері аныќталды.

      Сауда психологиясы – ќазіргі заманда кењінен дамып отырѓан сала. Б±л сала бойынша єрбір елдіњ саяси – экономикалыќ жєне мєдени – материалдыќ ќажеттіліктерін µтеу маќсаттарына ќарай дамыту шаралары белгіленеді. Сонымен ќатар, єсіресе, жарнамалардыњ психологиялыќ ыќпалы, елдегі адамдардыњ жас ерекшеліктері, сатып алушылардыњ м±ќтаждыѓы, оларѓа ќызмет кµрсетудіњ факторлары ќарастырылады.

    Ѓылыми – шыѓармашылыќ психологиясы – соњѓы кездерде зерттеле бастаѓан сала. Б±л салада шыѓармашылыќ адамныњ жасампаздыќ ќызметі, µзіндік ерекшеліктері, белсенділігі айќын кµрініп, ѓылыми жањалыќтарды ашудаѓы интуициясы, сезімдік рµлі т.б. сипаттары зерттеледі. Осы баѓыттаѓы ерекше мањызды зањдылыќ – эвристика тєсілі.

     Салыстырмалы психология психиканыњ филогенетикалыќ т‰рлерін ќарастырады. М±нда адам мен хайуанаттар психикасын салыстыра отырып зерттейді. Олардыњ психикасындаѓы айырмашылыќтары мен ерекшеліктері ажыратылады. Б±л саланыњ жануарлар психологиясын зерттейтін тармаѓы єрбір т‰р мен тектіњ, олардыњ тобындаѓы жан – жануар, жєндіктердіњ ќ±лќын, єрќилы механизмдерін ќарастырады. Мысалы, µрмекші, ќ±мырысќа, ара, ит, ќ±с, жылќы жєне маймылдыњ психикасы едєуір дењгейде зерттелген. Ќазіргі кезде б±л тармаќќа биология мен психологияныњ тоќайласќан жеріндеэтология деп аталатын тамаќ ќосылып отыр. Б±л орайда, киттер сияќты дельфиндердіњ де ќылыќтары баќылауѓа алынып, хайуанаттар ќ±лќындаѓы туа пайда болатын механизмдер зерттелуде.

     Зањ психологиясы х±ќыќќа ќатысты мєселелерді реттеу жєне оларды тєжірибе ж‰зінде ќолданудыњ психологиялыќ мєселелерін зерттейді. Б±л сала сот психологиясы, ќылмыс психологиясы, ењбекпен т‰зету психологиясы деп аталатын тармаќтардан ќ±ралады. Сот психологиясы сот, айыпталушылар, куєлар, сот тергеуін ж‰ргізу, олардан жауап алу тєрізді т.б. жайттардыњ психологиялыќ астарларын ќарастырады. Ќылмыс психологиясы ќылмыскердіњ жеке басы мен оныњ зиянды єрекеттерініњ сырын ашады. Ењбекпен т‰зету психологиясы т±тќындаѓы адамдарды сендіру не к‰штеп істету арќылы тєрбиелеудіњ жолдарын іздестіреді.