Психология ғылымының жалпы мәселелері

Лекция – 1.

Тақырыбы: Психология ғылымының жалпы мәселелері.

1.Психология пәнi, мiндеттерi, әдiстерi.

2.  Психология тарихына  шолу.

3. Психология ғылымының  салалары.   

Талай ғасырлар бойы адам көптеген ғалымдар әулетiнiң зерттеу обьектi болып  келедi. Адамзаттың өз тарихы мен қалай пайда болғанын, биологиялық табиғатын, тiлi мен әдеттерiн танып бiлуге деген құштарлығының бiрде бiр шегi болған емес. Ал осы таным жолында психологияның алатын орны аса ерекше.

 Психология дамуының  негiзiнде жатқан адам болмысының табиғатына, оның саналы қоғам шеңберiнде дамуы мен қалыптасуына төңiрегiндегi басқа адамдармен қарым-қатынасының ерекшелiктерiне болған қызықсыну уақыт озуымен өрiстей тұскен. Қазiргi кезеңде өндiрiс, ғылым, медицина, өнер, оқу,ойын және спорт салаларынағы бiрде бiр iс-әрекет психологиялық заңдылықтарды тұсiнiп, танып бiлмей, орындалуы мұмкiн емес. Адамның даму заңдары мен оныңболмысындағы жасампаздық мұмкiндiктерi жөнiндегi ғылыми бiлiмдер жұйесi бұкiл қоғамдық даму ұшiн өте қажет.

 

Т±рмыстыќ технологиялыќ білім	Ѓылыми  психологиялыќ  білім
Наќты білім   Интуициялыќ мінез білімі Білім беруде бµгеттер болуы Білімніњ кµзі- баќылау Берілетін білім- шектеулі	Талдап ќорытылѓан білім   Аќыл- парасаттылыќ білім Білім жинаќталады жєне беріледі. Білімніњ кµзі- эксперимент Білім єрќашан кењейіп  отырады.

 

 

Біріншіден, тұрмыстық психологиялық білімдер нақты жағдайда, адамдармен оларға қатысты міндеттер айналасында болады. Ғылыми психология жалпылауға бағытталған, ол үшін сәйкес  ұғымдар пайдаланылады.

Екіншіден, тұрмыстық психологиялық білімдер  интуициялық сипатқа ие. Бұл себепті алу тәсіліне - кездейсоқ тәжірибе және санасыз деңгейде субъективті талдауға бағытталған. Бұған  қарағанда ғылыми таным экспериментке негізделген, ал алынған білімдер  толық рационалды және түсінікті.

Үшіншіден, білімді беру тәсілдерінде айырмашылықтар бар. Әдетте, тұрмыстық психологиялық білімдер қиындықпен беріледі немесе көбінесе беріле алмайды да. Ю.Б.Гиппенрейтер жазғандай “әке мен балалардың” мәңгі проблемасы  да осында, өйткені балалар әкелерінің  тәжірибесін қабылдай алмайды және қабылдағысы келемейді де”. Ал ғылымда білім жинақталып, оңай беріледі.

      Сонымен психология негізінен грек сµзінен аударѓанда ”жан туралы ѓылым”, ал “психология” термині ќолданысќа алѓаш рет  XVI-ѓ. åнді. Àлѓашќыда ол ерекше ѓылым ретінде “жанды” немесе психикалыќ болмысты єрбір адам µзін баќылау нєтижесінде аныќтап отыруға қолданса, кейіннен XVII- XIX ѓ.ѓ. психология - б±л психика жєне психикалыќ ќ±былыстар туралы ѓылым болды.

Психикалық  құбылыстар үшке бөлінеді;

1. Психикалыќ  процестер дегеніміз - сыртќы д‰ние заттары мен ќ±былыстарыныњ   мидаѓы т‰рлі бейнелері.

2. Психикалыќ  ерекшеліктер дегеніміз- бір адамды екінші адамнан ажырытуѓа нгегіз болатын ењ мањызды, ењ т±рлаулы ерекшеліктер.

  3. Психикалыќ к‰й дегеніміз- адамныњ т‰рлі кµњіл к‰йініњ т±раќты компоненттері.

 

   1.6 Психикалыќ  ќ±былыстардыњ ќ±рылымы былай  аныќталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Психикалық  процестер  адам мінез-құлқының алғашқы регуляторы болып шығады.  Оның белгілі бастамасы, ағымы және соңы болады, яғни, алдымен психикалық  процестердің ұзақтығы мен тұрақтылығын анықтайтын өлшемдер кіретін  белгілі бір динамикалық сипаттарға ие болады. Осы процестердің арқасында адам өзі және қоршаған орта жайлы ақпарат алады. Бұл психикалық процестердің аясында  аффекттер, эмоциялар, сезімдер, көңіл-күйлер және эмоционалды  стрестер қарастырылады. Сонымен қатар тұлғаның психикалық қасиеті дегенде белгілі бір сандық және сапалық қызмет деңгейі мен адамның мінезін қамтамасыз ететін оның ең басты ерекшеліктерін түсінген жөн. Психикалық қасиеттерге бағытталуы, темперамент, қабілеттік, мінез-құлық жатады. Осы қасиеттердің даму деңгейі,  сонымен бірге психикалық процестің даму ерекшеліктері және  басыңқы (адамға тән)  психикалық күйлер адамның қайталанбастығын, және оның жекелігін анықтайды.

Психологиялық зерттеулердің негізгі әдістері

Психологияның басқа  ғылымдар сияқты өз әдістері бар. Ғылыми зерттеулердің әдістері – практикалық  ұсыныстарды шығару және  ғылыми теория құру үшін керекті мәліметтер алынатын тәсілдер мен құралдар. Әрбір ғылымның дамуы көбнесе пайдаланылатын әдістердің жетілгендігіне және олардың қаншалықты сенімді екендігіне байланысты. Мұның барлығы психологияға  да  қатысты.

Психология зерттейтін құбылыстардың күрделілігі мен  көптүрлілігі ғылыми танымға қиындығы соншалықты, психологиялық ғылымның жетістіктері тек осы әдістерге байланысты болған. Психология жеке ғылым ретінде тек ХІХ ғ ортасында бөлінді, сондықтан ол философия, математика, физика, физиология, медицина, биология және тарих сияқты «ескі» ғылымдардың әдістеріне сүйенеді. Сонымен қатар психология информатика және кибернетика секілді жас ғылымдардың әдістерін пайдаланады.

Кез келген дербес ғылымның өзіне ғана тән әдістері бар екенін атау керек. Ондай әдістер психологияда да бар. Олардың  барлығы екі негізгі топқа бөлінеді: субъективті және объективті

 

      Психология  басќа ѓылымдар сияќты белгілі  даму жолдарынан µткен. Әлемдік  психологияның даму тарихы  екі  кезеңге бөлінеді:

     Біріншіден, басқа ғылымдардың аясында психология білімінің қалыптасу кезеңі (IV-V ғ.ғ. біздің  дәуірге дейінгі XIXғ-дың 60-шы ғ.ғ.).   Бұл шамамен 2400 жылдай уақытқа созылып,  Арестотельден (348-322) басталатын  философиялық ілім  тарихы.

     Осынау, сан  ғасырлық үлкен кезеңге әр  кезде өмір сүрген ғалымдарды атап айтқанда, Герофил, Эрасизтарт, Гипократ, Демокрит, Гален, Гераклит, Декарт, Геббос, Спиноза, Лейбнец, ЛÇК, Руссо, Дидро, Кант, Гегель, т.б. ғұламалар адамның жан дүниесінің сыры мен қыры òуралы небір сындарлы пікірлер айтқан. Мәселен, Арестотель өзінің “Жан туралы трактатында “жан тәнінің өмір сүруінiң формасы екендігін, мұның өзі ес, қиял, ойлау, эмоöия, секілді процесстерге бөëінетіндігін  айтса,  келесі бір грек ғылымы Демокрит (460-370) жанды заттың атомдары секілді өсіп, өшіп отыратын үнемі қозғалыста болатын қасиет деп түсіндіреді.

      Сонымен  қатар, ежелгі Грецияның философтары  психиканы түсіндіру амалын отпен  немесе бумен салыстырудан іздеді. Мысалы, Гераклит түсіндіруі бойынша  барлық әлем оттан пайда болады, “жан” ылғалдан буланып шығады, мұнда жанның құрғақ буы оның даналылығын қамтамасыз етеді. Ал, ылғалдылық жанды ауырлатып, оның мерт болуына сұйыққа айналдырады- деп есептеді.

      Ал француз  ғалымы Рене Декарт (1596-1650) жануар  сыртқы  ортаның әсеріне рефлекс  (жүйке жүйесінің қызметі ) арқылы десе, Ãолонд ғ±ламасы Бендикт Спиноза (1632-1667) адамның еркі мен эмоциясы (аффект, құмарлақ т.б.) дене қызметімен тығыз байланыста болатындығы жайлы терең түйін айтқан.

      Шығыс  әлемінде жан туралы ғылыми  пікірлерді ұлы ғұламалар Әбу Нәсір әл – Фараби (870-950)  мен Әбу Әлі ибн Сира (980-1037), Ж.Баласағұнй, әл-Ғазали, Ибн Рүшд, Ита Баджа т.б. тоқтаған.

    Екіншіден, психологияның өз алдына дербес  ғылым ретінде (XIXғ-дың 60-шы ғ.ғ-қазіргі уақытқа дейін) көрінуі өте беріде, яғни 1870 жылдан басталады. Сол жылы неміс ғалымы Вильгельм Вундт (1832-1920) Лейпциг қаласында тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, психикалық құбылыстарды арнаулы құрал-сайман, аспаптардың көмегімен зерттеуге болатындығын дәлелдеп, мұның дербес эксприменòтік (тәжірбиелік) ғылым болуына жол ашты.

    XIX ғ-дың аяғы XX ғ-дың басында атақты  психолог  Г.Эббингауз психология тарихына  қысқаша және нақты анықтама берген. Ол психология ғылымының зерттеу пәні бойынша психикалық құбылыстардың тарихи даму процестерін  қарастырды.  Осы көзқарас бойынша  психология тарихын    шартты түрде төрт кезеңге бөлуге болады:  Бірінші кезеңде –психология жан туралы ғылым болып қалыптасады, екіншіден – сана туралы ғылым, үшіншіден –мінез-құлық туралы ғылым, төртіншіден –психика туралы ғылым. Осылардың әрқайсысын нақтырақ қарастырып көрейік.

 

 

 

 

 

Психология  ѓылымыныњ дамуыныњ негізгі кезењдері

 

         4-кезењ 

 

 

 

3-кезењ                                                                          

 

 

2-кезењ

 

 

 

1-кезењ

 

 

 

    

       Мұнда бірінші кезеңде психология  “жан туралы ғылым” болғандықтан ежелгі замандардан бері, біріншіден психика бейнесі “рух” пен материяның өзара байланысынының жалпы проблемасын шешу барысында да қалыптасты. “Рух” материядан тыс бола ала ма, “жан” денеден бөлек өмір сүре ала ма? Осындай және осы тектес философиялық және идеологиялық проблемаларды талдау барысында психикаға адамдардың қиялында бейнеленетін қасиеттерді басқа қасиеттерге байланысты анықтаса, екінші жағынан нақты осы қасиеті арқылы барша табиғатты  мифологиялық тұрғыдан түсіндіруге мүмкіндіктер ашады.

       Екінші кезеңде    психологияның зерттеу объектісі – сана деп қарастырылып  мұнда ұзақ уақыт интроспекция әдістемесі негізгі ғана емес жалғыз психологиялық әдіс болды. Ол екі негізгі  бағытпен тұжырымдалады; біріншіден,  сана процесі сыртқы бақылау үшін “жабық”, ал екіншіден  сана процесі  субъектінің өзінде ашылады. Бұл  тұжырымдардан  сана  процесі басқаға түсініксіз  нақты адамның өзінде  ғана  оқылады. Осы интроспекция әдісінің  негізін қалаған Дж. Локк.  Психология ғылымының дамуы үшін интроспектифті психология  айтарлықтай мәнді әсер қалдыра отырып, мынандай теориялар қатарын ұсынды;

• В.Вундт және Э.Титченер негізін қалаған сана элементтерінің теориясы;
• Ф.Брентано  атымен байланысты дамыған сана актілерінің психологиясы;
• У.Джемсом  құрған  сана қарқыны теорясы;
• В.Дильтеяның түсіндірмелік психологиясы.

Қазіргі психологияда интроспекция  ұғымын өзін-өзі бақылау әдістемесі

ретінде қолданылып жүр.

      Үшінші кезеңде – психолгияның зерттеу объектісі мінез-құлық деп қарастырылып, сонымен бірге американ психологы Джон Уотсон (1878-1958) негізін салған бихевиоризім бағыты еді. Олар “психология бихевиористің” көзқарасы тұрғысында деген еңбегінде ескі псиология тіліндегі сана, ерік, эмоция, қабылдау, бейнелеу, т..с.с. терминдерден бас тарту дұрыс деп есептеді. Оның орнына “бихевиоур” –ағылшын сөзі, қазақша ”мінез –қ±лық” деген мағûнаны білдіреді. Бихевиористер  психиканы мінез-құлықтың әр түрлі көріністері, организімнің  сыртқы әсерге (½) стимул қайраттан жауап (R) реакцияларыныњ  жиынтығы деп түсіндіреді. Бихевиористер мынадай анайы тұжырымға келді: мінез-құлықта белгілі бір стимулдар жинағына қатаң белгіленген реакциялар сәйкес келеді, түптеп келгенде, стимул мен реакциялардың арасындағы өзара байланысты дәл сипаттауға болады. Сол арқылы адамның мінез-құлқын зерттеу мәселесі шешіледі.

      Төртінші кезеңде – психикалық құбылыстардың  механизмдері мен заңдылықтарын  зерттелінеді. Қазіргі психология ғылымының негізін қалаған атақты ғалымдар  С.Л.Рубинштейн, Л.С.Выготский, А.Р.Лурия зерттеулері айрықша айтылса және  XX ғ-дың 30-60-шы  жылдардағы психологтар Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, П.Я.Гальперин; А.В.Запорожец, Д.Б.Эльконин т.б. еңбектерімен  байланысты қаралады.

 

 

Психологиялық  зерттеулердің  негізгі  әдістері.

 

СУБЪЕКТИВТІ

ОБЪЕКТИВТІ

 

 

Бақылау өзін бақылау, сыртқы, еркін, стандартты қосылған

Тесттер Объективті Жобалы

 

Сауал Ауызша, жазбаша, еркін стандартты

Экперимент Табиғи Зертханалық

 

Тест Саулнама-тест  Тапсырма-тест

                                              

Моделдеу

 

техникалық математикалық кибернетикалық логикалық

 

 

     Субъективті  әдістер сыналушылардың өз-өзін  бағалауына немесе олардың өзінше  есептеріне, сондай-ақ  кейбір құбылыстарға  сыналушылардың айтқан пікіріне немесе алынған ақпараттарға негізделеді. Психология дербес ғылым саласына айналғаннан бері субъективті әдістер бірінше кезекте дами бастады және қазірде жетілу үстінде. Бақылау, өз-өзін бақылау және сауалнама психологиялық  құбылыстарды зерттеудің алғашқы әдістері еді.

Бақылау әдісі психологиядағы ескі және бір қарағанда өте қарапайым әдіс секілді. Ол әдеттегі өмір сүру жағдайындағы адамның қызметіне бақылаушы кіріспей,  жүргізілетін жоспарлы бақылауға негізделеді.  Бұған психологияда бақыланатын құбылыстарды  толық және дәл сипаттау, сонымен бірге оларды психологиялық тұрғыдан түсіндіру жатады. Міне психологиялық бақылаудың басты мақсаты осы: ол деректерге сүйене отырып, олардың психологиялық мазмұнын ашу.