Психология пәні, оның міндеттері мен әдістері

Адамның пайда болуы  және дамуы жайлы антропогенез ілімі  Жер бетіндегі биологиялық эволюцияны зерттейтін ғылымдармен де байланысты,  өйткені адам табиғатын жануарлар  әлемінің жалпы және  тізбекті даму процессінен  тыс  түсіну мүмкін емес. Бұл ғылымдар тобына палеонтология, эмбриология, сондай-ақ салыстырмалы физиология  және салыстырмалы биохимия жатады.

Антропогенез  жайлы  ілімнің дамуына жеке пәндердің  әсер етуін атап кеткен жөн. Бұған  алдымен жоғарғы нерв қызметінің физиологиясын жатқызамыз. Жоғарғы нерв қызметінің физиологиясының генетикалық проблемаларына  аса қызыға қараған И.П.Павловтың арқасында салыстырмалы физиологияның антропоидтардың жоғарғы нерв қызметінің физиологиясы жеке бөлім болып қалыптасты.

Биологиялық түр ретінде  адам  дамуын түсінуде  зоопсихология  мен адамның жалпы психологиясын  біріктіре қарастыратын салыстырмалы психология  маңызды рөл атқарады. Зоопсихологияда приматтарды эксперименталды  түрде зерттеу бойынша В.Келер және  Н.Н. Ладыгина-Котс еңбектері бар. Зоопсихология саласындағы жетістіктер арқасында адамның көптеген мінез-құлық механизмдері мен оның психикалық даму заңдылықтары белгілі болды.

Антропогенез ғылымымен  тікелей түйіспейтін ғылымдар да бар, бірақ олар оның дамуында маңызды рөл атқарады.  Оларға генетика және археология жатады. Тілдің пайда болуын,  оның дыбыстық құралдарын және басқару механизмдерін зерттейтін палеолингвистиканың орны бөлек. Тілдің пайда болуы социогенездің орталық кездеріне, ал сөйлеудің пайда болуы  -антропогенездің орталық кезіне жатады, өйткені, бөліп сөйлеу адамды жануарлардан ерекшелейтін басты белгі.

Социогенездің проблемалары жайлы сөз қозғауымызға орай, антропогенез проблемаларымен  тығыз байланысты қоғамдық ғылымдарды айту қажет.  Оларға адам қоғамының дамуын  және алғашқы қауым мәдениетінің тарихын зерттейтін палеосоциологияны жатқызуға болады.

Осылайша  биологиялық  түрдің өкілі ретінде адам  көптеген ғылымдардың зерттеу объектісі  болып табылады, соның ішінде психологияның  да. 1.7 суретте  Б.Г.Ананьевтің  Homo sapiens  жайлы ғылымның негізігі проблемалары классификациясы көрсетілген. Дербес биологиялық түр ретінде адамның пайда болуы мен дамуын  зерттейтін ғылымдардың ішінде орталық орынға антропология ие болады.  Адам дамуына орай қазіргі заман антропологиясы  туралы  жасаған  қортындыны былайша келтіруге болады: биологиялық дамудың белгісіз бір кезеңінде адам жануарлар әлемінен бөлініп шықты (ңантропогенез бен социогенездіңң шекаралас кезеңі)  және адам эволюциясында биологиялық дағдылы және табиғи ортаға аса бейімделген түрлердің өмір сүруіне негізделген табиғи таңдау қызметі тоқтап қалды.

                Адамның жануарлар әлемінен әлеуметтік әлемге өтуіне байланысты, оның биоәлеуметтік тіршілік иесіне айналуына қарай табиғи таңдау заңдары дамудың басқа сападағы  заңдарымен ауысты.

Адамның жануарлар әлемінен неге және қалай бөлініп шықты  деген сұрақтар антропогенез ғылымын  зерттейтін ғылымдардың арасында орталық  орынға ие болып, осы күнге дейін  бұл сұрақтарға біркелкі жауап табылмай тұр.  Осы проблемаға орай  бірнеше көзқарас бар. Олардың бірі мынадай болжамда: мутация салдарынан адам миы супермиға айналып,  жануарлар әлемінен бөлініп шығып, қоғам құруға жеткізді. Бұл П.Шошардың көзқарасы. Ол бойынша  тарихи кезеңде  мутациялықтың әсерінен ми органикалық түрде дами алмайды.

Тағы да мынадай көзқарас бар. Ол  мидың органикалық дамуы  мен  түр ретінде адамның дамуына  байланысты мидың сапалы құрылымды  өзгерісіне әкелді де, содан соң  даму табиғи таңдаудан өзгеше заңдармен  жүре бастады. Алайда,  дене мен ми өзгеріссіз қалғанмен, даму тоқтап қалмайды.  И.А.Станкевичтің зерттеулеріне қарағанда,  адам миында құрылымдық өзгерістер болады,  жартышарлардың әртүрлі бөлімдерінде  прогрессивті даму,  жаңа иірімдердің бөлінуі, жаңа жолдардың қалыптасуы  байқалады. Сондықтан адам өзгеріп отыра ма деген сауалға ңиәң деп толық жауап беруге болады.  Дегенмен мұндай эволюциялық өзгерістер адам және оның тұлғалық дамуының  әлеуметтік өмір сүру жағдайына әсер етеді,  ал Homo sapiens  түрінің биологиялық өзгеруі қосымша мәнге ие болады.

Осылайша,  адам әлеуметтік тіршілік иесі, қоғам мүшесі  ретінде  ғылымға қызықты,  себебі Homo sapiens  түріндегі қазіргі заман адамы биологиялық заңдармен емес, әлеуметтік даму заңдарына сай өмір  сүреді.

Социогенез проблемасын  қоғамдық ғылымдарсыз қарастыру мүмкін емес.  Оларды зерттейтін құбылыстарына немесе солармен байланыстыларын  бірнеше топқа бөлуге болады. Мысалы, өнермен, біліммен, техникалық прогресспен байланысты ғылымдар.

Адам қоғамын зерттеуде  жинақталу дәрежесіне қарай бұл ғылымдар екі топқа  бөлінеді: қоғам дамуын  барлық элементтердің өзара қатынасында бүтіндей қарастыратын ғылымдар,  адамзат қоғамы дамуының  жеке аспектілерін зерттейтін ғылымдар.  Ғылымдарды осылайша бөлу  адамзат өзіндік заңдарымен дамитын бүтіндей, сонымен бірге,  көптеген жекелеген адамдар боп танылады.  Сондықтан  барлық қоғамдық ғылымдар не адамзат қоғамы жайлы ғылым, не  социум  элементі ретіндегі адам жайлы ғылымға жатады.  Бірақ бұл жіктемеде әр түрлі ғылымдардың нақты шекарасы анықталмаған, өйткені  көптеген қоғамдық ғылымдар қоғамды бүтіндей, сондай-ақ жеке адамды зерттеумен байланысты бола алады.

Ананьевтің пікірінше, адамзат (адамзат қоғамы) жайлы ғылым  жүйесіне  қоғамның өндірістік күші  жайлы,  адамзаттың қоныстануы мен  құрамы жайлы,  өндірістік және қоғамдық қатынастар жайлы, мәдениет,   өнер жайлы ғылымдар және де ғылымның өзін танымдық жүйе ретінде, қоғамның әртүрлі даму кезеңдеріндегі формалары жайлы ғылымдар енуі қажет.

Мұнда адамның табиғатпен және адамзаттың табиғи ортамен қарым-қатынасын зерттейтін ғылымдарды ерекше атап өту керек.  Осыған байланысты биогеохимиялық ілімді жасаушы В.И.Вернадскийдің пікірі қызықты – онда ғалым өзара қатынастағы және еркін оттегі О₂ молекуласының тарихымен байланысты қарама-қарсы екі биогеохимиялық қызмет жайлы сөз етеді. Бұл тотығу және қайта қалпына келу қызметтері.  Бір жағынан олар тыныс алу мен көбеюге және екінші жағынан өлген организмдерді бұзумен байланысты. В.И. Вернадскийдің пайымдауынша адам және адамзат өздері өмір сүретін планетаның белгілі бөлігі биосферамен байланысты, себебі олар Жердің материалды-энергетикалық құрылымымен геологиялық заңдылықта байланысқан.

Адам табиғаттан бөліне алмайды, бірақ жануарларға қарағанда  адамның  өмір сүру мен қызметтің  оңтайлы жағдайларын қамтамасыз етуге орай табиғи ортаны өзгертуге бағытталған белсенділгі бар. Мұнда ноосфераның пайда болуы жайлы айтылып тұр.

ңНоосфераң ұғымын 1927 ж Ле-Руа және Тейяр де Шарден біріге отырып енгізді. Олар 1922-1923 жж Сорбондағы В.И. Вернадскийдің ұсынған биогеохимиялық теориясын негізге алды. В.И. Вернадскийдің анықтамасы бойынша ноосфера немесе ңойлаушы қабатң - біздің планетамыздағы жаңа геологиялық құбылыс. Мұнда алғашқы рет адам планетаны өзгерте алатын ірі геологиялық күш ретінде көрсетіледі.

Зерттеу пәні нақты адам болатын ғылымдар да бар.  Бұған жеке организмнің даму процессі онтогенез жайлы ғылымды жатқызуға болады.  Осы бағытта  адамның жас, жыныстық, конституционалды және нейродинамикалық ерекшеліктері зерттеледі. Бұдан бөлек тұлға және оның өмір жолы жайлы психология ғылымы да бар, олардың аясында адам іс-әрекетінің мотиві, дүниеге көзқарасы және құндылық бағдары, қоршаған ортамен байланысы зерттеледі.

Адамды зерттейтін ғылымдар немесе ғылыми бағыттар бір-бірімен  тығыз байланысты, олар біріге отырып, адам және адамзат қоғамы жйлы бүтіндей көрініс береді. Алайда қай бағытты алып қарасақта, оларда психологияның әр түрлі тараулары келтірілген. Бұл кездейсоқ емес, өйткені психологияның зертейтін құбылыстары бисоциалды тіршілік иесі ретіндегі адамның іс-әрекетін анықтайды.

Осылайша адам – көпқырлы құбылыс. Оны зерттеу бүтіндей жүйелі әдіснамалық сипатқа ие болуы  керек.Сондықтан да адамды зертеудегі ең негізгі әдіснамалық тұжырым- жүйелі көзқарас тұжырымы. Ол әлем құрылымының  жүйелігін көрсетеді. Осы тұжырымға сай кез-келген жүйе жүйежасайтын  фактор болғандықтан өмір сүреді. Адамды зерттейтін ғылымдар жүйесінде мұндай фактор адам, оны көпқырлы көріністе және сыртқы өмірмен байланысты зерттеу қажет, өйткені сонда ғана адам және оның әлеуметтік - биологиялық даму заңдылықтары жайлы толық көрініс алуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  Психологиялық зерттеулердің негізгі әдістері

Психологияның басқа  ғылымдар сияқты өз әдістері бар. Ғылыми зерттеулердің әдістері – практикалық  ұсыныстарды шығару және  ғылыми теория құру үшін керекті мәліметтер алынатын тәсілдер мен құралдар. Әрбір ғылымның дамуы көбнесе пайдаланылатын әдістердің жетілгендігіне және олардың қаншалықты сенімді екендігіне байланысты. Мұның барлығы психологияға  да  қатысты.

Психология зерттейтін құбылыстардың күрделілігі мен көптүрлілігі ғылыми танымға қиындығы соншалықты, психологиялық ғылымның жетістіктері тек осы әдістерге байланысты болған. Психология жеке ғылым ретінде тек ХІХ ғ ортасында бөлінді, сондықтан ол философия, математика, физика, физиология, медицина, биология және тарих сияқты ңескің ғылымдардың әдістеріне сүйенеді. Сонымен қатар психология информатика және кибернетика секілді жас ғылымдардың әдістерін пайдаланады.

Кез келген дербес ғылымның өзіне ғана тән әдістері бар екенін атау керек. Ондай әдістер психологияда да бар. Олардың  барлығы екі негізгі топқа бөлінеді: субъективті және объективті

 

Психологиялық  зерттеулердің  негізгі  әдістері.

 

СУБЪЕКТИВТІ

ОБЪЕКТИВТІ

 

 

 

Бақылау өзін бақылау, сыртқы, еркін, стандартты қосылған

Тесттер Объективті Жобалы

 

Сауал Ауызша, жазбаша, еркін стандартты

Экперимент Табиғи Зертханалық

 

Тест Саулнама-тест  Тапсырма-тест

Моделдеу

техникалық математикалық кибернетикалық логикалық

                                              

 

 

 

 

     Субъективті  әдістер сыналушылардың өз-өзін бағалауына немесе олардың өзінше есептеріне, сондай-ақ  кейбір құбылыстарға сыналушылардың айтқан пікіріне немесе алынған ақпараттарға негізделеді. Психология дербес ғылым саласына айналғаннан бері субъективті әдістер бірінше кезекте дами бастады және қазірде жетілу үстінде. Бақылау, өз-өзін бақылау және сауалнама психологиялық  құбылыстарды зерттеудің алғашқы әдістері еді.

Бақылау әдісі психологиядағы ескі және бір қарағанда өте қарапайым әдіс секілді. Ол әдеттегі өмір сүру жағдайындағы адамның қызметіне бақылаушы кіріспей,  жүргізілетін жоспарлы бақылауға негізделеді.  Бұған психологияда бақыланатын құбылыстарды  толық және дәл сипаттау, сонымен бірге оларды психологиялық тұрғыдан түсіндіру жатады. Міне психологиялық бақылаудың басты мақсаты осы: ол деректерге сүйене отырып, олардың психологиялық мазмұнын ашу.

Бақылау – ол барлық адамдардың пайдаланатын әдісі. Ал қарапайым адамдардың бақылауы мен ғылыми бақылаудың айырмашылығы өте көп.  Ғылыми бақылау жүйелілігімен  сипатталып, объективті шындықты алу үшін белгілі бір жоспарға негізделе отырып, жүргізіледі. Яғни,  ғылыми бақылау жүргізілгенде арнайы білім және  сапаны психологиялық көріну объективтілі ашылатын арнайы дайындықты талап етеді.

Бақылау әр түрлі  нұсқаларда жүре алады. Мысалы, кеңінен қолданылатын әдіс қосылған бақылау. бұл әдіс психологтың өзінің қатысуымен жүргізіледі.  Егер  зерттеушінің қатысуынан, оның жағдайды қабылдауы мен түсінуінен нәтиже бұзылатын болса, онда болып жатқан жағдайларды объективті  түсіну үшін шеттен бақылаған жөн.  Қосылған бақылау мазмұнына қарай  басқа әдіске - өз-өзін бақылауға өте ұқсас.

Өз-өзін бақылау  яғни, өз  қалып-күйлеріңді бақылау  тек психологияда қолданылатын әдіс. Бұл әдістің артықшылығымен қатар, бірнеше кемшілігі де бар.  Біріншіден, өз қалпыңды бақылау өте қиын. Бақылауға орай олар дұрыс болмауы мүмкін немесе тоқтап та қалады. Екіншіден, бұл бақылауда субъектіліктен құтыла алмайсың, өйткені біздің қабылдауымыз субъективті бояуға ие.  Үшіншіден,  біздің  кейбір  қалыптарымызды түсіндіру қиын бұл әдісте.

Дегенмен,  өз-өзін бақылау  әдісі психолог үшін аса маңызды. Тәжірибеде басқа адамдардың мінезін  көргенде, психолог оның психологиялық  мазмұнын білгісі келеді.  Көбінесе ол өз тәжірибесіне, өз қалпын талдауға сүйенеді.  Сондықтан психолог табысты жұмыс істеу үшін  өз  жағдайы мен қалпын объективті түрде бағалауды үйренуі керек.

Бұл әдіс көбінесе экспериментте  пайдаланылады. Мұнда бұл әдіс дәл  сипатталып, мұны эксперименталды өз-өзін бақылау деп атайды.  Бұл жағдайда зерттеушінің аса қызықтыратын кездерінде  дәл есептелінген жағдайда адамға сауал қойылады. Мұндайда өз-өзін бақылау әдісі сауалнама  әдісімен бірге жүргізіледі.

Сауалнама зерттелетіндерден  сұрақ - жауап қою арқылы ақпарат  алуға негізделген. Сауалнама жүргізудің бірнеше нұсқасы бар. Олардың әрқайсысының  артықшылығы және кемшіліктері  де бар. Саулнаманың үш түрі бар, олар: ауызша, жазбаша және еркін.

Ауызша  сауал, әдетте зерттелушінің реакциясы мен мінез-құлқына бақылау жасау үшін қолданылады.  Сауалдың  бұл түрі жазбашаға қарағанда  адам психологиясына терең бойлатады,  себебі  зерттеушінің қоятын сұрақтары  зерттелушінің мінезіне қарай  түзетіле алады.  Мұндай нұсқа көп уақытты, арнайы дайындықты қажет етеді, өйткені жауаптардың объективтілігі зерттеушінің мінезі мен тұлғалық ерекшеліктеріне де байланысты.