Психодиагностикалық әдістемелер классификациясы

Психодиагностикалық әдістемелер классификациясы.

Әдістердің  мақсаты,стимулды материалы және т.б  белгілері бойынша бөлу.

        Қазіргі кезде жеткілікті түрде психодиагностикалық әдістемелердің классификациясы бар. Біріншіден диагностикалық әдістемелерді тапсырмалардың негізіне қарай классификациялауға болады,, яғни, тапсырмалар жауаптарының дұрыстығына не , керісінше, бұрыстығына қарай топтауға болады. Бірінші топқа көптеген интеллект, арнаулы қабілет тесттерін немесе жеке тұлғалық ерекшеліктер тесттерін жатқызуға болады. (Равен тесті).Әдістемелердің екінші тобын тапсырмалар жауабтарының бағыттылығына қарай ( дұрыс, дұрыс емес) байланысты Диагностикалық классификациялайды. Мұндай тесттерге жеке тұлғалық сауалнамаларды жатқызуға болады. (Кеттелдің 16 факторлық тесті- 16PF).

         Екіншіден, психодиагностикалық әдістерді вербалды және вербалды емес деп те бөлуге болады.

1)тікелей  сөздік белсенділік қатысады. Бұл  әдістер ес, қиял процестеріне  негізделінеді.

2) тек қана  нұсқауды түсіну арқылы жүретін  әдістер. Тапсырманы орындаудың  өзі вербалды емес қабілеттілікке  негізделінеді (перцептивті –  моторлы).

     Психодиагностикалық әдістемелер классификациясы үщін негізгі әдістемелік қағидалар беріледі. Бұл аталған әдістемелердің  негізіне байланысты.

1. Объективті тесттер;
2. Стандартты өзіндік есеп беру:

а) тест – сауалнамалар;

б) ашық сауалнамалар  (  контент –  анализ);

в) шкалалық техникалар ( ОСГУД семантикалық дифференциалды әдістемесі);

г) рольдік  – даралық бағдарлау әдістемесі.

3. Жобалау    техникалары;

4 . Диалогтік   тетехникалар    ( интерактивті) ,  ( әңгіме, интервью,    диагностикалық  ойындар).

       Объективті    тесттер   –   бұл    дұрыс    жауапқа   ие   болатын ,   тапсырманы дұрыс    орындау    әдістері .

       Тест   –   сауалнамалар    пункттер    жинағын    ұсынады .  ( сұрақтар  – пікірлер ).   Тест  –   сауалнамалар   пункттері   тікелей   немесе   субъектінің   өткен    тәжірибесіне     қатысты   болуы   мүмкін   ( сіз    қараңғыдан   қорқасыз   ба ? )  немесе   зерттелушінің   жеке   тәжірибесін   көрсететін  жанама    пікірге    бағытталынады   ( көп   адамдардың    ар  –  ұяты   бар ма ?).   Сауалнамалар   бір   өлшемді    немесе   көп    өлшемді    болып    құралады  .    Бұл    психологиялық     өзгерістер    құрамына    тәуелді .

      Сауалнамаларды     құрастыруда     зерттелушінің    жауабының стандарттылығы      қарастырылмайды  .   Стандартизация   еркін жауаптардың     стандартты     категорияларына     қатысты    жолмен өткізіледі  .   Шкалалық     техникалкар    объектінің     бағалануы    арқылы жүзеге     асады    (  сөздік     пікірлер  ,   көркемдік    материалдар ) .   Әдетте, үш ,    бес ,   жетілік    шкалалар     пайдаланылады .     Индивидуалдық даралық     техникалар      шкалалық    қалыппен     сәйкес    келуі   де    мүмкін .    Олардың    тест    сауалдарынан     айырмашылығы       параметрлік бағалануында .     Ал     зерттелушінің     даралық     жауаптары     негізгілерге  бөлінеді .

            Диалогтік      техникаларды     жүргізуде    психодиагност     зерттелінушімен байланысқа    түседі      және     соның     нәтижесінде     спецификалық нәтижелер    алады .     Диалогтік      техникалар    вербалды    болуы    мүмкін    (  интервью ,    әңгімелесу  )  ,    вербалды    емес   те    болуы     әбден    мүмкін материалдарға мән беретіндігін  түсінеміз. Ресейде 20-жылдары құжаттың (   баламен    ойын    ойнау    ролі  ) сапалылығын оқыту әдісін  келесідей ғалымдар көрсетті. Олар: психолог Н.А.Рыбников, И.Н.Шпельрейн, П.П.Блонский, әлеуметтанушы В.А.Кузмичев және т.б. жүйелі түрде зерттеу жжүргізді. . Қазіргі Ресейлік психодиагностикада  контент-анализ тесті сапалы түрде құжаттарды қолдану кезінде және тестпен салыстырғанда, әрине сирегірек, бірақ әртүрлі жобалау әдістерінің жолдарын осы контент-анализден табуға болатын. өз  кезеңінде құжаттарды  қолдан білу әдісі де өзінше  дамып, тарихта қалған. Оны қолдануда психодиагностика сияқты белгілі бір мақсаттар тәжірибе жүзінде қолданылған болатын.  Осы ғасырдың 20жылдары әлеуметтану және спихология сапалы бағыт ретінде құжаттарды оқу әдісіне таптырмас бағыт болды.  әлеуметтану ғылымдарын түсіне келе,  біз жеткілікті түрде,  атап айтсақ,  зерттеу практикасы көрсеткендей әр айтылған сөздің зіндік бір ерекшелігіне мән беріп, соның ішінде автобиография, хат, күнделік суреттер және т.б. сөздік құжаттар  әдебиеттегі және өнердегі 

        Ал, АҚШ-та  бұқаралық ақпараттарға зерттеу жүргізген М.Уилли және Г.Лассуэли және т.б. болатын.  Ал  40-50 жылдары АҚШ-та дисциплина аралық  құжаттарды қолдану әдісі- контент-анализ қолданды. Кейін, ол Еуропалық елдерге тарай бастады.  Ресейде 60-жылдардың аяғында осы әдіс әлеуметтану және  әлеуметтік психология зерттеулерінде жүргізілді. Нақты сапалы анализді 20-жылдары өзінің жұмыстарында  талдап көрсеткен, совет орыс зерттеушісі Н.А.Рыбников, автобиографиялық және психологиялық  құжаттарды  жеке тұлға құжатын және оның тарихын  зерттеуде көрсетті.

Контент-анализ әдісі американдық зерттеушілердің  өзінде 40-жылдары қолданылған болатын. Ол адамның психологиялық басымдылығы  мен жеке тұлғаның топтағы психикалық жағдайын анықтау мақсатында жүрді.

       50-жылдары сапалы және вербалды анализ коммуникация – кіші топта Р.Бейлесомның бастауы мен қолданылды. Анализді диалог ретінде жасау көбінесе, кіші топтағы дискуссияға, жұмыстық қарым-қатынаста, жетекшілік стильдегі диагностикалауға,әлеуметтік климатқа байланысты қолданылады. Аналогиялық мүмкіндікте талдау психодиагностикалық процессте және вербалды мінез-құлықты көшеде байқауға немесе дүкендерде т.б байқауға болады. Контент-анализ тестін адамдардың басқаларға деген комплексін, оған көмектесуші техникалық сапа жағынан, әдіс бойынша адаммен бетпе-бет сөйлесу,интервью алу, ашық сұрақтар анкета түрінде де қолданылады.

60-жылдары контент-анализдің жаңа этабы компьютеризация болды. В.Массачутской атындағы технологиялық Институтта «Универсалды анализ» атты компьютерлік комплекс бағдарламасының мәтіндік анализ материалдары, текстің мазмұны жөніндігі бағдарлама құрылдаы.  Осы бағдарламаға байланысты американың он шақты президенттерінің сөйлеуі зерттелген.  Ал, 70-жылдары АҚШ-та стандартты компьютерлік құжатты бақылайтын анализ пайда болды. Одан соң ол басқа елдерге де көп ұзамай таратылды. Жалпы компьютерлік  бағдарламаларн контент-анализдегі  қолмен жасалған  бағдарламаларға жүйелі және нақты анализге айналды одан ары қарай бұл бағдарлама дами келе көптеген жетістікке жетті.

       Психодиагностикалық   әдістемелерді   қолданушыларға бірнеше арнайы  талаптар қойылады.  Осы талаптарды  негізге ала отырып қана кәсіби  психодиагност психодиагностикалық  әдістемелерді қолдануы шарт.             

        Олар келесідей талаптар:

• Жалпы теориялық – әдістемелік психодиагностикалық принциптерді практика жүзінде бөліп қолдану керек , дифференциалды психометрика негіздерімен таныс болуы қажет. Психодиагностика бойынша методологиялық әдебиеттердің шығуын бақылап отыру, өздігінен карточкалық және жеке кітапханалық әдістемелері болуы керек. ;
• Тестілеу негізінде қабылданған шешімдерге жауап беруі керек жіне әдістемелердің валидтілігін , репрезентативтілігін қамтамасыз ету керек. Ол психолог емес адамдардың қателіктерін түсіндіріп отыруы қажет;
• Кәсіби емес адамдарға қарағанда психодиагностиканы өткізуде кәсіби – этикалық принциптер мен қағидаларға сәйкес протоколды қолдануда басым болып келеді. Ол әдістемелік мәліметтерді алуда және индивидуалды кәсіби меншік ретінде алуға толықтай құқылы. Психолог диагноздың сенімділігін қамтамасыз етеді. Яғни , параллельді стандартизация және стандартизациялық емес нәтижелерді қолдану барысында  және тәуелсіз эксперттік бағалау әдістемесінің кқмегімен де жүзеге асырылады.
• Кешенді бағдарлама зерттеуінде әдістемені таңдау субъектінің қалауы немесе әдістемені бағалау нәтижесінде өткізілмейді, тек диагностиканың максимальді тиімділігін талап етумен негізделінеді : сенімділіктің максимумы және минимумы болған жағдайда .
• Әдістемені қолдану барысында ғылыми әдістемелік жұмыс өткізілуі тиісті және белгіленген аймақтағы әдістемені қолданудың тиімділігін жинақтау арқылы талдауға салынады . Мұндай ғылыми ғылыми әдістемелік жұмыс психологтың ең негізгі міндетіне кіреді . Соның ішінде зерттеу жұмыстарымен айналысатын және емдеу мекемелерінде жұмыс істейтін психологтар үшін маңызды .  Бұл жұмыста психолог бас әдістемелік мекемелермен оперативті байланыс жасап отыруы тиіс , яғни оларға протоколдың даналарын беріп , нұсқаулық – әдістемелік ақпараттарды алу үшін қажет .
• Стандартты әдістемелерді өткізудегі зерттеушілердің барлық талаптарын орындауын қамтамасыз етеді . Ұпайларды санау , интерпритация жасау , жорамал әдістемелік   нұсқаулар негізінде ғана қатаң түрде орындалады.

Психодиагностика  адамның индивидуалды - психологиялық  ерекшеліктерін өлшеу мен танудың  екі тұрғысын бөліп көрсетеді: номотетикалық  және идеографиялық. Бұл тұрғылар келесі белгілері бойынша айырықшаланады:

1. Өлшеу объектісін түсіндіру;
2. Өлшеу бағыттылығы;
3. Өлшеу әдістерінің сипаттары

Кесте 1 Тұрғылардың  жалпы сипаттамасы

Номотетикалық (латын тілінен аударғанда: norma-үлгі деген мағынаны береді) тұрғы – нормамен сәйкестендіруді талап ететін индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерді өлшеу.

Идеографиялық (грек тілінен аударғанда образ, идея деген мағынаны береді) тұрғы – индивидуалды-психологиялық ерекшеліктерді танып және суреттеу.

Психодиагностикалық әдістерді әр түрлі негізде жіктейді. Төменде неғұрлым кең тараған  жіктелулері:

1. Й. Шванцара бойынша әдістер жіктелуі

Й. Шванцара төмендегі негізге сүйене отырып, психодиагностикалық әдістерді  жіктейді:

• Қолданылған материалдар бойынша (вербальды, вербальды емес, манипуляциялық, «қағаздар мен қарындаштар» тесттері);
• Алынатын көрсеткіштер нәтижелері бойынша (қарапайым және кешендік);
• «Дұрыс» шешімдері бар тесттер және әр түрлі жауаптары мүмкін болатын тесттер;
• Зерттеушілердің психикалық белсенділіктері бойынша:

• интроспективті (зерттелінушінің өз тұлғалық тәжірибелері, қатынастары туралы хабарлама жасауы): анкеталар, әңгімелесу.

• экстроспективті (әр түрлі көріністерді бақылау және бағалау);
• проективті: зерттеуші тұлғаның санасыз көрінетін қасиеттерін (ішкі қақтығыстар, жасырын әуестіліктер) аз құрылымды, көп мәнді стимулдарға проецировать етеді;
• атқарушы: зерттеуші қандай да бір әрекетті (перцепциялық, ой, моторлы) іске асырады, оның сандық және сапалық ерекшеліктері интеллектуалды және  тұлғалық қырлардың көрсеткіштері болып табылады.

2. В.К. Гайда және В.П. Захаров бойынша әдістер жіктелуі

Бұл жіктелулердің  авторлары психодиагностикалық  әдістерді төмендегі негіз бойынша  жіктейді:

• Сапасы бойынша: стандартты, стандартты емес;
• Нақты орны бойынша:
• жалпы диагностикалық (Р. Кеттел немесе Г. Айзенк сауалнамасы типі бойынша тесттері, жалпы интеллект тесттері);
• кәсіби жарамдылық тесттері;
• арнайы қабілеттер тесттері (техникалық, музыкалық, ұшқыштарға арналған тесттер);
• жетістікке жету тесттері.
• Зерттелінушіні операциялайтын материалдар бойынша:
• бланктік;
• пәндік (Коас кубиктері, Векслер жиынтығындағы «күрделі фигуралар»);
• аппаратуралық (зейін ерекшеліктерін зерттеу үшін құралдар).
• Зерттелінушілер саны бойынша: индивидуалды және топтық;
• Жауап беру формасы бойынша: ауызша және жазбаша;
• Жетекші бағдар бойынша: жылдамдыққа арналған тесттер, күштілік тесттері, аралас тесттер. Күштілік тесттерінде тапсырмалар өте ауыр және уақыт шектелмеген. Зерттеушіні сәттіліктер, тапсырмаларды шешу тәсілі  қызықтырады.
• Тапсырмалардың бірыңғай кезеңдері бойынша: гомогенді және гетерогенді (гомогенді тапсырмалар бір-біріне ұқсас және нақты тұлғалық және интеллектуалды қасиеттерді өлшеуге арналған, гетерогенді тесттердегі тапсырмалар әр түрлі және интеллекттің әр түрлі сипаттарын бағалау үшін қолданады);
• Кешенділіктері бойынша: изоляцияланған тесттер және тесттік жинақтар;
• Тапсырмаларға жауап беру сипаты бойынша: арнайы жазылған жауаптары бар тесттер, еркін жауаптары бар тесттер.
• Психиканы қамту аймағы бойынша: тұлғалық тесттер және интеллектуалды тесттер;
• Ақыл-ой әрекеттерінің сипаты бойынша: вербальды, вербальды емес.