Әлеуметтік психологияның пәні мен міндеттері

психологияльщ  білімнің  маңызды  теориялық  негіздері  ІСМаркс,

Ф.Энгельс,  В.И.Ленин  жэне  де  Г.В.Плеханов,  А.В.Луначарский,

A.Грамшит,  т.б.  еңбектерінде керсетілген. Үзақ уақыт бойы кеңестік

психолоттардьщ  көзқарасьгада  маркстік  теориялар  үстемдік  етіп

келді.  Қазіргі  кезде,  эрбір  ғалым-зергтеуішінің  қандай  теорияны

негізге алуы, зерттеу мақсат — міндеттеріне сэйкес өзінің тізгінінде.

XIX  ғасьфдьщ  басы,  эсіресе  бірінші  дүниежүзілік  соғыстан

кейінгі  кезең,  элеуметтік  психологияның  эксперименттік  ғылымға

айналу  кезеңі  деп  саналады.  Ресми  бастамасы  ретінде  Европада

B.Мид,  АҚШ  ғалымы Ф.Олпорт ұсынған,  элеуметтік  психологияны

экспериментгік  психологияга  айналдыру  қажет  деген  талаптары

болды.  Әсіресе,  Америкада  капитализмнің  қауырт  дамуына

байланысты,  әлеуметтік  психологтардың  өзекті  элеуметгік — саяси

мэселелерге  көңіл  аударып,  қолданбалы  зерттеулерді  жүргізу

қажетгілігі туындады.

Бұл  кезеңде  теориялық  тұрғыдан Мақдугалл  тұжырымдамасын

сынға  алумен  қатар,  әлеуметтік  психологияда  негізгі  үш  тұрғы:

психоанализ,  бихевиоризм  және  гештальт-теория  бағытгары  анық

көріне  бастады.  Әсіресе,  эксперименттік  пәнді  тұрғызудың  негізі

болатын бихевиористік тұрғыға көбірек көңіл бөлінді.

Зерттеу  объектілері  ретінде  негізгі  назар  -  шағын  топтарға

бөліне  бастады.  Эксперименттік  тэсілдерді  пабдалану  шағын

топтардағы  процестерді  зерттеуге  қолайлы  болғандықтан,  АҚШ-та

әлеуметтік  психологияның  бір  жақты,  экспериментгік  турде  дамуы

басталды. Ғылымның теориялық жағы назардан тыс қалды.

Әлеуметтік психологияда тек шағын топтармен айналысу кезеңі,

қолданбалы  эдістерді пайдалану мүмкіндіктерін дамытуда оң  әсерін

тигізгенімен, теориялық ғылымның дамуына тосқауыл болды, себебі:

1)  көпшілікгік  процестерді,  олардың  ерекшеліктерін  зерттеу 

мэселеден  тыс  қалды;  2)  экспериментгік  бағдар  қоғамдағы  нақты

проблемаларды  түсіндіруге  бағытгалғанымен,  оның  әлеуметтік

мазмұнын түсіндіруде ғылыми негіздерсіз қалды.

Дегенмен  осы  кезеңде  экспериментгік  зерттеулер  көптен

жүргізіліп жатқанда кейбір  теориялық мэселелерді  зерттеулер  қолға

алымын отъфды. Бірақ, олар мардымсыз, танымал болмады.

Ал 5О-жылдардан бастап, осы бағытгағы зерттеулерге баса көңіл

бөлінді.  Негізінде  олар  төрт  бағыттың:  бихевиоризм,  психоанализ,

когнитивтік  жэне  интеракционизм  төңірегінде  топтасты  (Андреева,

Богомолова, Петровская, 1978, Шихирев, 1979).

Аталған  төрт  бағыттың  үшеуі  психологиялық  ойлардың

элеуметтік —  психологиялық  нұсқасы  болса,  ап  төртінші  бағъгг — 4

интеракционизм әлеуметтік негізде еді.

Бихевиоризм  қазіргі  кезде  необихевиорстік  бағытта  дамуда.

Негізінен  топтағы  процестер  емес,  екеу  аралық  (диадалық)  қарым-

қатынастар  зертгеледі  (К.Халл,  Б.Скиннер,  Н.Миллер,  Д.Деллард,

Дж.Гибо,  Г.Келли,  Д.Хоманс).  Зерттеулердің  басым  бөлігі  тек

жануарларда  жүгізілуі  (А.Бандур  зерттеулерінің  көбісі  адамдарда

жүргізідці)  бұл  бағыттың  негізгі  кемшілігі.  Топтық  процестерді

талдаудың  жеткіліксіздігінен,  элеуметтік  психологияның

“элеуметгік” түрі аз керініс береді.

Психоанализ  элеуметтік психологияда бихевиоризм сияқты кең

таралмаған.  Мұнда  да  элеуметтіх  -  психологиялық  теория  тұрғызу

талпыныстары бар.

Бұл  орайда  неофрейдистік  тұрғы,  әсіресе  Э.Фромм  мен

Дж.Салливан еңбектері аталынады. Дегенмен классикалық Фрейдизм

ндеяларын  әлеуметтік психологияға тікелей енгізетін теориялар  да

бар.  Ондай  теорияларға  мысал  ретінде  топтық  процестер

теорияларьш: Л.Байон, В.Беннис,  Г.Шепард,  Л.Щутц  атауға болады.

Бихевнористерден өзгешелігі  екеулік  (диада)  қарым-қатьшастан  гөрі

көбірек  адамдар  қатысқан  топтардағы  процестерді  қарастыру,  осы

бағытта  Т-топтарда  (тренинг  топтары),  адамдардың  бір-біріне

әсерінің  элеуметтік-психологиялық  механизмдерін  пайдалану  тэн.

Психоанализді  әлеуметгік психологияда қолдану жүйелі  түрде  емес,

кейбір  жағдайларын  практикаға  кіріктіру  негізінде жүргізіледі.  Осы

тұрғыдан  Т.  Адорноның  "Авторитарлы  жеке  түлға"  еңбегін  атауға

болады (фашизмді тудыратын алғышарттар туралы).

Психоанализ  психологиядағы  жаңа  ағымның  гуманистік

психология  (А.Маслоу,  КРоджерс)  туындауына  себеп  бодцы.

Негізінен  тренинг  тобьшың  теориясы  мен  практикасына  сүйене

отырьш,  түрліше  тармақталған  проблематикасы жасалынуда. Қазіргі

кезде  гуманистік психология жетекші  ағымдардың біреуіне айналым

келеді.

Когнитивизм  гештальтпсихология  мен  ЬСЛевиннің  өрістер

теориясынан бастау алады.

Бүл  бағыттағы  көптеген  теориялардьщ  (Ф.Хайдер,  Т.Ньюком,

Д.Фестингер Ч.Озгуд, П.Танненбаум, американ зерттеушілері Д.Креч,

Р.Крачфилд,  С Аш)  негізі  - жеке  гүлғаның  элеуметтік мінез-құлқын

түсіндіру.  Адам  санасында  элемнің  түтас,  байланысқан  идеалды

көрінісін  түрғызу  (қоршаған  нақты  әлемдеті  қарама-қайшылықтарға

байланыссыз)  —  Бүл  модельдің  негізгі  кемшілігі.  Дегенмен  бүл

бағытта да іргелі проблемалар зерттелінуде (Трусов, 1983).

Интеракционизм  элеуметтік  бағытгағы  жалғыз  теория  ретінде

Г.Мидтің символдық интеракционизм теориясынан бастау алады.

Қазіргі  кезде  бүл  бағыт  әлеуметтік  психологияда  Мидтің

теориясынан  басқа  да  теорияларды  қамтиды:  ролдер  теориясы

(Т.Сарбин),  референтті  топтар  теорнясы  (Г.Хаймен,  Р.Мертон).

Э.Гофманның элеуметтік драматургия теориясы . Бүл теорияда "өзара

эсерлесу"  ұғымы  негізгі  болғанымен  де,  қоғамдық  қатынастардағы,

қогамның әлеуметтік құрылымына байланысты индивидке эсер ететін

элеуметтік себептерді қарастыру мэселелері шешілмеген.

Осы  төрт, бағыттың  өзіндік  негіздері  болғанымен  де,  көбінесе

бір-біріне араласып отырады.

Қазіргі  кездегі,  әсіресе,  американдық  элеуметгік  психология-

дағы  эксперименттік  зерттеулерде  бірнеше  теориялық  бағыттар

аралас  көрінеді.  Осы да және  әлі де  эксперименттік  зерттеулерде

теорияға  бұрьгағыша  көңіл  бөлінбеуі  Г.М.Аядрееваның  пікірінше,

элеуметтік психологиядағы терең дағдарысты көрсетеді.

Қазіргі  кездегі  әлеуметтік  психологияның  дамуының  үш  түрлі

әлемі бар деп саналады.

Біріншісі — Америка мен Канада психологтарыньщ зерттеулері

жеке түлғалық бағьгг (Солтүстік Американың), екіншісі  - Европалық

(топ  аралық,  әлеуметтік  деңгейлерге  баса  назар  аудару),  үшіншісі  -

дамып  келе  жатқан  елдерде,  экономикалық  жағынан  артга

қал ушыл ықтың өздеріне тән проблемалары.

Бүл  елдерде психологияны бірінші және екінші  елдерден әкелу

"импорт"  қалыптасқан.  Дегенмен  де  әлемдік  интеграцияньщ 

дамуымен  бірге,  жер  бетіндегі  бар  адамдарға  ортақ  әлеуметтік

психологияның қадыптасуы мүмкін.