Әлеуметтік психологияның пәні мен міндеттері

1. Әлеуметтік психологияның  пәні мен міндеттері

Әлеуметтік  психологияның  пәні  екі  бөлек  гылымның-

социология  (әлеуметтану)  және  психологияньщ  (жантану)  жігінде

пайда болып, XX гасырдың басынан өз бетінше дербес гылым ретінде

қалыптасуда.

Сондықтан  да,  бір  жағьгаан,  социология  ғылымы  әлеуметтік

психологияны  өзінің бір тармағы деп  есептесе,  екінші жағынан,  ол  -

психология  ғылымьшың  бір  саласы  деп  есептелінеді.  Оның  бірнеше

себептері  бар.  Негізінде,  қоғамдық  өмірдегі  көптеген  құбылыстарды

зерттеу,  екі  гылымның  да  -  психология  мен  социология

ғылымдарының  жетістіктерін  пайдаланғанда  жемісті  болуы  мүмкін.

Қоғамдық зандылықтар, адамдар  іс әрекеті, адамдардың мінез-құлқы,

психологиялық  ерекшеліктеріне  байланысты  болса,  екіншіден

адамдардың  қарым-қатынасында,  іс-әрекетінің  барысьгада  ерекше

байланыс,  өзара  әсерлесу,  ерекше  қарым-қатынас  типтері  пайда

болады,  ал  оларды  талдау  психология  білімінің  жүйесін  білмейінше

мүмкін емес екені анық.

Әлеуметтік  психологияның  екіжақтылығы,  бүл  пәннің  осы  екі

ғылымның  -  психология  мен  социологияның  қойнауынан  дамып,

жеке пәнге айналуымен байланысты.

Әлеуметтік  психологияньщ  жеке  түлға  психологиясымен  де

түйісетін жерлері бар.

Екеуінің  де  негізгі  қарастыратьгаы —  иңдивид,  жеке  түлғаны

зерттейтін  психологтар  индивидтердің  ішінара  жекедаралық

механизмдері  мен  олардың  бір-бірінен  ерекшеліктеріне  көңіл

аударса,  әлеуметтік  психология  индивидтерден  түратьга  адамдар

тобы  түтастай  алғанда  бір-бірін  қалай  бағалайды,  біріне  бірі  қалай

әсер етеді деген мәселемен айналысады.

Әлеуметтік пснхологияның дербес ғылым ретінде пайда болуын

1908  жыл  деп  санайды,  осы  жылы  ағылшын  психологы 

В.Макдугалдьщ  (1871-1938)  “Әлеуметтік  психологияға  кіріспе”

еңбегі  Европада  басылып  шықса,  Америкада  социолог  Э.Росстың

“Әлеуметтік  психология” деген  еңбегі  де жарық  көрді.  Дегенмен  де

51897 ж.  Дж.Болдуиннің “Әлеуметтік  психологиядан зерттеулер” атты 

еңбегі  де  осы  пәннен  бірінші  жүйелі  басшылық  деп  қарастыруға

тұрарлықтай.  Қазірдің  өзінде  әлеуметтік  психологиялық

құбылыстарға америкальщ және европалық дәстүрлер сақталынуда.

Өз  дамуында  элеуметтік  психология  зерттеу  пәнін  анықтауда

көптеген қиындықтарға кез болды. Егер де XX ғасырдың бас кезінде

зерттеушілер  көбіне  қоғамдық  көпшіліктік  психологияны  зертгеуге

көңіл  бөлсе  (топтар,  көпшіліктік  еліктеулер,  ұлттар,  психологиялық

тұрпат,  т.б.),  ал  ғасырдың  орта  шеніне  таман,  негізінен,  шағын

топтар,  адамдардың  әлеуметтік  бағдгфы,  топтарға әсер  ету  тэсілдері

мен әртүрлі адам-аралық қатынастарға үңіле бастады. Қазіргі уақытта

адамның  әлеуметтік  мінез-құлқының  жалпы  теориясьш  құру

проблемасы  өте  өзекті. Адамның  социумдағы мінез-қүлқы  зерттеуге

де,  болжауға да  күрделі  құбылыс  болғандықган,  элі де  болса  ондай

теория жасалыну үстінде.

Қазіргі  таңда  толығымен  мақүлданған  элеуметтік  психология

пэнінің  анықгамасы  жасалына  қойған  жоқ.  Көбінесе,  элеуметтік

психологияның  пэні  эртүрлі  элеуметтік  топтарға  кіріктірілген

адамдардың  қарым-қатынасьгаың  заңдылықтарын,  жэне  де  сол

топтардың  өзінің  психологиялық  сипаттамаларын  зерттейтін  ғылым

деген көзқарас басым.

Американ  психологы  Д.Майерстің  анықтауынша:  “әлеуметтік

психология - адамдар бір-бірі туралы қалай ойлайды, бір-біріне қалай

әсер етеді жэне бір-біріне қалай қарайтынын зерттейтін ғылым!

2. Әлеуметтік-психологиялық  идеялардың қалыптасу 

тарихы

Әлеуметтік  психологияның  дамуъшың  алғышарттары  негізінен

басқа  кез-келген  ғылыми  пэннің  дамуына  ұқсас,  оның  мазмұны,

алдымен  философия  ғьшымыньщ  қойнауында  қалыптаса  бастаған,

бірте-бірте дербес  ғылымға айналды, бірақ ол  процесс тікелей  емес,

басқа екі ғылым арқылы (социология мен психология) іске асырылды.

Американ  зерттеушісі  О.Клейнбергтің  көрсетуінше,  әлеуметтік

психологияның  көптеген  проблемалары  ежелгі  философия

жүйелерінде пайда болған.

Әлеуметтік психологиялық түсініктердің негіздері  ертедегі  грек

еліндегі  ғұлама  ғалымдар  Платонньщ  “Республика”  еңбегінде,

Аристотельдің  “Саясат”  жэне  “Этика”  еңбектерінде  қаланған.

6Әлемнің  екінші  ұстазы  саналған  ежелгі  түрік  елінен  шыққан  Әл-

Фараби  бабамыз  өзінің  “Қайырымды  қала  тұрғындары”  деген

еңбегінде  былай  деп  жазган:  “Адам  өзінің  табиғатына  сәйкес  өмір

СҮРУІ>  дамуы  жэне жоғарғы  дэрежеге жетуі  үшін  көптеген  заттарды

қажет  етеді,  оларды  жалғыз  өзі  тауып  ала  алмайды,  ол  үшін

адамдардың қауымдастығы қажет”.

Жаңа  заман  философиясында  (ХУ-ХУІІғ.г.)  Гоббс,  Локк,

Гельвеций, Руссо, Гегельдерді атап кету кажет.

XIX  ғ.  орта  түсында,  қоғамдьщ  процестерге  қатысты  көптеген

ғылымдар  дамуында  айтулы  прогресс  болды.  Бұл  кезеңде  тіл  білімі

қарқьшдап  дамыды.  Осы  кезеңде  Европада  капнтализмнің  дамуына

байланысты,  әр  түрлі  елдер  арасьшдағы  экономикальщ  қатынастар

көбейіп,  халықтар  миграциясы  белсенді  бола  түсті.  Тіл  арқылы

қарым-қатынас  жасаудың,  басқа  халықтың  психологиялық

ерекшеліктерін  ескеру  проблемалары туындады.  Бүл проблемаларды

шешу жалғыз тіл білімінің қолынан келмеді.

Сонымен  бірге,  осы  кездерде  антропология,  этнография,

археология ғылымдарында көптеген деректер жинақталынып, оларды

түсіндіруде де әлеуметтік психологияның көмегі қажет болды.

Американ  антропологы  Э.Тейлор  алғашқы  қауымдьпс  құрылыс

мэдениеті  туралы  еңбегін  тамамдады,  этнограф  және  археолог

Л.Морган  америка үндістерінің тұрмысьш  зерттесе,  француз  ғальшы

(социолог  және  этнограф)  Леви-Брюлъ  алғашқы  қауымдық 

құрылыстағы адамдардың ойлау ерекшеліктерін зерттеді.

Бұл  кезеңдегі  психология,  негізінен,  индивидтер  психологиясы

тұрғысынан  қалыптасқан  еді.  Адамның  мінез-құлқын  түсіндіруде

психологияны қайта қарастыру бағдарламасы енді ғана дами бастады.

Социология  гылымьша  келсек,  оның  өзі  дербес  ғылым  ретінде

XIX  ғасырдың  орта  тұсынан  бастап  дамыды,  оның  негізін  қалаушы

француз философ-позитивісі Опост Конт.

Социологияда  психология  бағыты  тез  дами  бастады.  Сонымен

екі  ғылымның  (психология  мен  социология)  дамуьшда  бір-біріне

қарай қозғалыс басталды, ал ол жаңа ғылым ретіндегі проблемаларды

қалыптастырумен аяқталуы қажет болды.

Көптеген  алғашқы  әлеуметтік  —  психологиялық  теориялар

арасынан  негізгі  үш  бағытты  бөліп  алуға  болады:  халықтар

психологиясы,  көпшілік  психологиясы  және  әлеуметгік  мінез-

құлықтың инстинктер теориясы. Халықтар  психологиясы  әлеуметтік-психологиялық  теориялар-

дың алғашқы формасы ретінде XIX ғасырдың ортасында Германияда

қалыптасты.

Халықтар психологиясы теориясын тікелей жасағандар философ

М.Лацарус  (1824-1893)  жэне  тіл  маманы  Т.Штейнталь  (1823-1893),

1859  жылы  “Халықтар  психологиясы  жөне  тіл  білімі”  журналы 

жарық  көрді.  “Халықгар  психологиясы  туралы  кіріспе

тұжырымдары”  деген  мақаласында  авторлар,  негізгі  идеяларын  —

тарихтың негізгі  күші — халықтың өзін мәдениет, дін, тіл, аңыз,  әдет

- ғұрыпта көрсетуі - деп  түйіндеді.

Хальщтар  психологиясы  идеясьга  ары  қарай  дамытқан  В.Вундт

(1832-1920)  көзқарастары.  1900  ж.  Вундтың  он  томдық  “Халықтар 

психологиясы”  еңбегі  жарық  көрді.  Вундтың  көзқарасы  бойынша,

психология  екі  бөліктен:  физиологияльщ  психология жэне  хальщтар

психологиясынан  қүрылуы  керек.  Физиологияльщ  психология

эксперименттік  пән,  бірақ  эксперимент  жогарғы  психологияльщ

процесстер — сөйлеу  мен  ойлауды  зерттеуге жарамайды. Міне,  нақ

осы  жерден  халықтар  психологиясы  басталады.  Оньщ  әдістері  де

басқаша: тіл, аңыз, әдет-ғұрып, мэдениет өнімдерін тадцау.

Ресейде халықтар  психологиясы  идеясы белгілі  лингвист ғалым

А.А.Потебня  зерттеулерінде  қарастьфылды.  Ладарус,  Штейнталь,

Вундт жэне Потебня проблеманы  эртүрлі  түрғыда қарастырғанымен,

түжырымдамаларының  идеясы  ортақ:  психология  жеке  индивид

санасы емес, халык санасында қалыптасқан қүбылыстарға тап болды,

сондықтан,  осындай  ерекше  проблемалармен  айналысатьга,  өзіне тэн

эдістері бар, психологияның арнаулы саласы болуы қажет.

Қазақстанда  осьгадай  көзқарастарды  ары  қарай  дамытқан

этникалық  психология  мэселелерімен  айналысқан,  осы  ғылымның

негізін қалаушылардың бірі саналатын М.Мүқанов.

Әлеуметтік  —  психологиялық  теорияның  екінші  формасы

бүқара,  көпшілік  психологиясы.  Бүл  теорияда  жеке  адам  мен

қоғамның өзара қатынасы қарастырылды.

Үшінші,  әлеуметтік  —  психологиялық  көзқарастар  жүйесіне

элеуметгік  мінез-қүлықтың  инстинктер  теориясы  жатады.  Бүл

теорияны  үсьгаған  агьшшын  психологы  В.Макдугалл  (элеуметтік

психологияньщ  негізін  қалаушылардың  бірі),  оның  негізгі  тезисі  -

әлеуметтік мінез-қүльщтың  түпкілікті  себебі  адамдардағы  туа біткен

инстинктер  дегенге  саяды.  Макдугалл  жеті  пар  инстинктерді  жэне

олармен  қосарласа  жүретін  эмоцияларды  бөліп  көрсетть  Оның идеяларының  өте  танымал  болғанына  қарамастан  әлеуметтік  мінез-

құлықтың бір мақсатқа (“ гормэ” -ұмтылу, тілек) жетуге талпыну ғана

(санадан тыс) деген идеясы  психология  гылымының  тарихында 

теріс  әсерін  тигізйі.

Инстинктер  теориясьгаың  бұл  идеясы  салдарларын  жеңу

гылыми  элеуметтік  психологияның  қалыптасуьшың  маңызды

кезеңіне  айналды.  Аталмыш  көзқарастардың  бэрінде  де

экспериментгік  зерттеулердің жеткіліксіздігі  көзге  ұрады.  Дегенмен

де  “әлеуметгік  психология” дербес пән деген  ұсьшыс жасалды,  енді

оньщ эксперименттік базасын тұрғызу қажет еді.

Әлеуметтік  психологияньщ  эксиерименггік  кезеңіне  өтпестен

бұрьга,  алдымен  оның  теориялық  негіздерін  қарастырған  Маркстің

дүниетанымына  тоқтала  кетейік.  Бұл  дүниетаным  XIX  ғасьфдьщ

ортасьгада  қальштаса  бастады.  К.Маркстің  “Капитал”  еңбегін

Дж.Болдуин  жеке-даралық жөне  қоғамдьщ  сананың  арақатынасында

түбегейлі өзгерістер тудырған еңбектердің бірі, - деп атап көрсеткен.

Әлеуметтік  психология  белгілі  деңгейде  қоғамдьщ  гылымдарға

жататындықтан,  марксизм  теориясынмен  іргелі  теориялық

қағидаларын  (қоғамдык  құбылыстар,  адам  табиғаты,  қоғам)

қабылдауына  болады.  Бұл  тұрғыдан  алғанда,  қоғамдық

құбылыстардың  нақты  әлеуметтік —  психологияльш;  феномендерді

зерттеуде  қандай  көрініс  беретінін  қарастьфу.  Сонымен  бірге

әлеуметік  —  психологияньщ  эдіснамальщ  құрал-жабдықтары

марксизм теориясьгаың негізгі қағидаларьша сүйенеді. Әлеуметтік —