Киын баланы оқыту

Оқушының  жан-жақты тәлім-тәрбие алуға ,олардың  ішкі қасиеттерін анықтап, дарынын  шыңдап,сол арқылы өздері көздеген тәрбие бұлағына жағдай жасауымыз қажет.

Оқу-санқырлы рухани өмірдің тек бір ғана құрамды  бөлігі.Егер ұжым ішінде идеялық,азаматтық, интеллектуалдық, еңбектік,эстетикалық  қарым-қатынастар болған жағдайда оқушылартолық  мәнді рухани өмір сүре алады.

Тәрбие  күшіне ену дегеніміз- өз жұмысына ,ісіне  сену.Себебі,нағыз сенім бар жерде  ғана,нағыз талашылдық ,еңбек тәртібі  болады.

Қазіргі жас  ұрпақтардың –болашақтағы еліміздің  ертеңі болып табылатын балалардың сана-сезімін,мінез-құлығын,ақыл-ойын дамыту үшін өзін-өзі басұаруды нығайтып,ұжымдық  шығармашылық істерге дағдыландырудың  тәлім-тәрбиелік маңызы үлкен.

Мектепте  оқудан тыс уақытта оқушының таңдауына  сәйкес келетін,олардың қабілеті мен  ішкі қажеттілігін қамтамасыз ететін іс-әрекеттерді ұйымдастыру көзделеді.Соған  сай олардың қабілетін ашуға  мүмкіндік туғызатын спорт,дене еңбегі,қолөнер,техникалық шығармашылық,т.б.іс-әракетті үйрету үйірмелері  мен секцияларұйымдастырылады.Әр оқушы кез-келген үйірмеге ,секцияға,клубқа өз жүрегінің қалауымен қатынасып, өзінің жеке басына тән қасиетін,яғни өзіндік «менгің» басқаларға танытуға мүмкіндік алады.

Әсіресе,ұстазбен оқушының өзара түсіністігі ,оқушыға  сенім көрсету, іс-әрекетке ерік беру,көтермелеу,адамгершілік қасиеттерін танытуда, өзін-өзі тануға,өзін-өзінтәрбиелеуге  жағдай туғызу.

Ең бастысы,тәрбие ісінің нәтижесін бағалап,оны іске асырудың сұрақ-жауап, дәстүрлі бағалау,ұстазбеноқушының пікірлесуі арқылы іске асыру.

Қиын оқушылардың  пайда болуына себепті факторлар.

1) Отбасы  тәрбиесінің дұрыс ұйымдастырылмауы, яғни тұрмыстағы ұрыс – талас,  даужанжал, баланың табиғи  психологиялық  ерекшеліктерін ескермеу, ата –  ананың біреуінің болмауы, т.  б. Жағдайлар себепті болады.

Қоғамдық  ұйымдар мен жұртшылықпен жүргізілетін жұмыстың әсіресе, оқушылар тұратын  микроаудандарда күрт төмендееуі. Қиын балалардың пайда болуына бірден – бір себепті болатын және жағымсыз жағдай туғызатын – отбасы тәрбиесі. Оның басшылары: баланың күнделікті жүріс – тұрыстарын қадағаламау; оның көзінше арақ – шарап ішу, дау – жанжал, ұрыс – керіс  туғызу. Екіншіден, тәрбиенің көзі, баланыкиіндіру, тамақтандыру, мұң  – мұқтаждын қамтамасыз етуідеп  санаушылық. 

Жастайынан  еңбектену әдет – дағдыларынқалыптастырмау, баланың жан дүниесіне көңіл  аудармау, отбасындағы ажырау және жаңа адамның отбасы мүшесі болып  етуіне себеп болады. Мысалы: зерттеулердің  қорытындысы дәлелденгендей тәртібі  нашарлаған оқушылардың көбі ата  аналардың моральға жат қылықтарымен өз балаларына теріс әсерлер жасаған. Баланың тәрбиесіне кері әсер ететін келеңсіз жағдайларда (ұрыс – керіс, дау – жанжал), бірін – бірі сыйлау сияқты қасиеттердің сезбейтіндігі  аян. .

Қиын балалардың жұмыс істеудің негізгі шарттары:

1) Әрбір  қиын баланы жан – жақты  зерттеп, мінез – құлықтарының  бағыт – бағдарын айқындау, оның  ішіндегі адамгершілік типтегі  қасиетін іріктеп алу.

2) Әрбір  оқушының адамгершілік сынды  тәжірибелердің құра біліп, соның  негізінде тәртіпті, айналасындағы  өмірге көзқарасты, ұжымдық қарым  – қатынас дағдыларын қалыптастыруды  ұйымдастыру.

3) Әрбір  жеке тұлғаның ерекшеліктері  мен мүмкіндіктеріне және творчестволық  талап – тілектеріне орай, қабілеті  мен икемдектерін дамыту, қоғам  жұмыстарына қатыстыру.

4) Кейбір  қиын оқушылардың оқу – тәрбие  процесінде ұжымдық өмір қарым  – қатынастарында ұсқынсыз ауытқушылықтар  болса, деп кезінде өол үшін  беріп, одан сақтандыру, оны туғызатын  әрекеттерді жою. Әңгімелеу оқу  – тәрбие процесінде ең қажетті  құралы. Оқушының жеке басына  түскен жағдай, оны ортаға салуға  болмайтындай болса, онда мұғалім  тәжірибелі педагог баламен жеке  сырласу арқылы көздерін жеткізеді.

Қиын балалармен тәрбие жұмыстарын жүргізу кезінде  таланттар қойылуы қажет. Одан педагогикалық  тәжірибелерге сүйене отырып, әрбір  оның баланың бейім қабілетіне, мінез  – құлқына сай онды шығармашылық қасиеттерін ұйымдастырып отыру қажет. Қиын балалрмен жұмыс істеудің тағы бір әдісі – олардың, көшен, жолдастарымен жағымсыз байланыстарын үду. Осы әдісті іс жүзіне асырудың бірнеше жолдары бар. Соның бірі тұрақты мектебін ауыстыру, мектебін алмастыру, Сондай – ақ ата – ана, мектеп инспекция қызметкерлерінің күшін біріктіре отырып, көшенің жолдастарының теріс ықпалдарынан бөліп әкету қажет. Сонымен бірге қиын баланы тәрбиелеуде моральдық тұрғыдан әсері әрекет ету.

Сонымен бірге  қиын баланы тәрбиелеуде моральдық  тұрғыдан әсерлі әрекет ету. Қиын баланың  әрбір теріс қылығын, істерін, тәртіпсіздігін т. б. Оқушының арына тигізбей айыптаса, бұл істер өз нәтижесін береді.

Тағы бір  әдіс – қиын баланың бағдарын, мақсаты  мен міндетін қайта құру. Бұл әдістің  құндылық мәні – оқушы қателігін  түсіну өзін - өзі тәрбиелеудің бағдарламасына колма береді. Мектептегі нерв жүйесі нашарлаған қиын балалармен тәрбие жұмысын  жүргізу көптеген қиындықтар туғызады. Өйткені, әрбір оқушының өзіндік  ерекшеліктері мен қатар, сырқаттарына байланысты өзгешіліктері бар. Ескеретін  мәселелердің, бірі қиын оқушыларды тәрбиелеу  процесіндегі әдістік – тәсілдерді әдістемелік жағынан қолданудағы  тәрбиелеу жүйесінің кезеңдері:

-    дайындық кезеңі;

-    қиын баланың тәртібінің төмендеуіне  себепті болған жағдайларда аңықтау;

-    екінші кезең – қиын оқушылар  мен көш жора – жолдастары  арасындағы байланыстырудың дәрежесін  тереңдігін аңықтау.

Үшінші  кезең өзгеріс кезеңі. Көптеген қиын оқушылардың ішкі жан дүниесінде өзгерістер тұл бастайды. Жеткіншіліктердің  мінезіндегі теріс қылықтар, әдет дағдылар мен қалыптаса бастаған жаңа адамгершілікті сапалардың  арасында күрес басталады. 

Соңғы кезең  бекіту кезеңі, ірбір қиын оқушы  мінез құлқындағы адамгершілік мәнді  өзгерсітер болған сайын, өзін - өзі  тәрбиелеуге  талаптанып, оңды қасиеттерді  дамытады. Қиын балаларды қайта тәрбиелеу, алдын ала олармен бірге атқарылатын  іс шараларын мектеп ұжымдар мен  жұртшылық нақты аңықтап, оларды дұрыс жолға түсіндіре отырып, аяқтай күрес жүргізулері керек

Мектепте  жұмыс істейтін педагогтар, тәрбиешілер  балаларды оқытып-тәрбиелеу барысында, сабақтан көп қалатын, тәртібі нашар, білім деңгейі төмен, құрбыларымен тіл табыса алмайтын, ашуланшақ, бұзақылықтар жасайтын балаларды жиі кездестіреді. Психолог мамандар мұндай оқушыларды «Қиын балалар», «Мінез-құлқында ауытқуы  бар оқушылар», «Қиын тәрбиеленуші»  қатарына жатқызады.

Қиын бала деген кім? Қиын баланың пайда  болуына не немесе кім ықпал етеді? деген сұрақтар амалсыздан туындайды.

      Қиын балалар және мінез-құлықтағы  қиындық ұғымы 1920-30 жылдары П.П.  Блонскийдің еңбектерінде пайда  бола бастады. Оның зерттеулерінде  қиын балалардың мінез-құлық тарихын  мектеп, отбасы арқылы ашып көрсетеді.  Ол қиын балаларға мұғалімнің  қатынасы арқылы қиын оқушы  терминін нақтылауды жөн көреді. Бұл балаларға былайша мінездеме  береді: обьективті көзқараспен  қарағанда қиын оқушы –мынадай, ол мұғалімнің жұмысының жемісті  еместігіне байланысты. Субьективті  көзқараспен қарағанда қиын оқушы  – мынадай, онымен мұғалімге  жұмыс істеу өте қиын, мұғалімнен  көп жұмыс істеуді талап ететін  оқушы. Істі бүлдіруші оқушыларға  толыққанды мінездеме бере отырып, П.П. Блонский өз жұмыстарында  мектепті, сыныпты ұйымдастыруға  баса көңіл бөледі. Блонскийдің  пікірі бойынша қайта тәрбиелеудің  нағыз тура жолы, тәртіп бұзушыларды  мәдениетсіз ортадан мәдениетті  балалар ұжымына біртіндеп әкелу  болып табылады. Қиын бала мәселесі  бойынша ең алғаш зерттеу жүргізген  П.П. Бельский кәмелетке жасы  толмаған мінез-құлқындағы қиындығы  бар балалардың ішкі дүниесін  қарастырды. В.В. Трифонов зерттеулерінде  «қиын оқушы анықтамасы – бұл  күнделікті педагогикалық әсерге  көне бермейтін, өзіне үнемі  қосымша уақыт бөліп қарауды,  мұғалімнің ерік-жігерін, күшін,  қажырлы педагогикалық еңбегін  қажетсінетін оқушы. Г.А. Фортунатовтың  зерттеулерінде «қиын балаларға » үлгермеушілер мен тәрбие ықпалына көнбейтін балаларды және психикалық бұзылудан жапа шеккендерді жатқызады. Қазіргі кезде психологияда қиын бала түсінігінің бірыңғай анықтамасы жоқ. Бұл шексіз ұғым, ол жеке адамның өзгеру құбылысын жинақтаушы. Осы категориядағы балалардың жалпы адамдық және өзге ешкімде қайталанбайтын қасиеттері, әлеуметтік және биологиялық факторлардың ықпалымен қамтамасыз етіледі.

Ағылшын психологы  Хевитта және Дженкинс қиын балаларды  екі үлкен категорияға бөлген :

1. Әлеуметтік  формадағы антиқоғамдық мінез-құлқы  тән балалар.

2. Әлеуметтік  емес антиқоғамдық агрессивті  мінез-құлықты балалар. Бұл балалардың  жанұясымен, қатарластарымен қарым-қатынасы  жаман, эмоциялары бұзылған, агрессивті, қатыгез әрі кекшіл балалар.

Ғалымдардың бірқатары қиын балалардың пайда  болуын өмірдің қолайсыз және әлеуметтік-биологиялық  факторлармен байланыстырды. Ал И.А. Невский  қиын баланың пайда болуы отбасындағы, мектептегі жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жеткіліксіздігінен деп түсіндірді. Яғни, ата-ана тарапынан, мектеп қабырғасынан жылулық сезінбеген, мейірімділік көрмеген оқушы өмірде өзінің ешкімге қажетсізбін  деп есептеп, ашуланшақ, агрессивті, қатыгез болып өседі. Қиын оқушының пайда болу себептерін анықтағанда, біріншіден отбасындағы тәрбиеге, ал екіншіден мектептегі оқу-тәрбие мәселесіне аса көңіл бөлеміз. Өйткені, көптеген психолог ғалымдардың зерттеулеріне  жүгінетін болсақ, оқушылардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда болу себептерін отбасындағы дұрыс тәрбие бермеудің  салдарынан болатындығын анықтады:

1) отбасының  әлеуметтік және экономикалық  жағдайы;

2) ата-ананың  баласына немқұрайлы қарауы;

3) қараусыз  қалған бала немесе шектен  тыс қамқорлық.

      Қазіргі кездегі жас ата-аналар  өсіп келе жатқан баласын аса  тым еркелетіп өсіріп жатыр  десек те қателеспейтін шығармыз. Аса тым артық мадақтау мен  шектен тыс мәпелеуде өскен  бала ешқандай күш жұмсамайақ  көзге түскісі келеді, егер мұғалім  ескерту айтатын жағдайда жылай  салатын әлсіз, өздігінен еш  нәрсеге қол жеткізе алмайтын, ерке болып, өзбеттілігі қалыптаспаған  бала болып өседі. Сонымен бірге  «Үйлену оңай, отбасын құру қиын»  деп ата-бабамыз айтқандай қазіргі  жастарымыздың отбасылық өмірге  дайын еместігінен, немқұрайлы  қарағандықтан қара көзді балалар  толық емес отбасында немесе  жетім балалар үйінде тәрбиеленіп  жатыр. Не анасының жылылығын,  не әкесінің мейірімділігін, тәрбиесін  көрмей өскен баланың психикасы  жарақатталып, қиын балалар санының  қатарына қосылады.

Сондықтан «Қиын бала қайдан пайда болды?» - деген сұраққа жауап бермес бұрын, отбасымыздағы ерлі-зайыптылар арасындағы қарым-қатынасты, ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынасты ретке  келтіріп алғанымыз дұрыс сияқты. Алайда, бұрынғы ата-бабамыз мұра қылып қалдырып кеткен отбасындағы  баланы тәрбиелеу стильдерін қайта  жаңғыртатын болсақ та қателеспеген болар едік. Бұл қоғамдағы, отбасындағы  көптеген мәселелердің шешілуін біраз  жеңілдететіні сөзсіз деп ойлаймыз.

Сонымен балалардың мінез-құлқындағы қиындықтардың пайда  болу себебі, біріншіден, отбасы тәрбиесі десек, екіншіден, мектептегі оқу-тәрбие жұмысындағы кемшіліктермен сипатталады.

     Бала мектепке келген кезден  бастап оқушы - мұғалім және  оқушы-оқушы арасында қарым-қатынас  қалыптаса бастайды. Бұндай қарым-қатынасты  орындау оқушыға бастапқыда қиын  соғады. Жалпы мектептегі мұғалімнің  барлық балаларға қойылатын талаптары  да көзқарастары да бірдей  болуы керек. Дегенмен де кейбір  мұғалімдердің өзінің сүйіктілері  және сүйікті емес оқушылары  да (гадкий утенок) болады. Бұл мұғалімнің  оқушылармен қарым-қатынас орнатуын  аса қиындатады. Өйткен мұғалім  өзінің сүйіктілеріне жақсы баға  қойып, қолдап отырады, ал қалған  балалар қаншама тырысқанмен  шет жақта қалып «Мен қанша  тырысып айтқанмен де төмен  баға қояды» деген пікірлер  қалыптасып, оқушылардың оқу мотивациясының  төмендеуіне әкеледі.

Д.Б. Элькониннің  айтуынша, баланың дамуы кезінде  оқу процесінің алатын орны ерекше. Бала мектепке келгенде оның ойында оқуға  деген қызығушылық әлі толық  қалыптаспаған, тек оқу барысында  мұғалімнің ықпалымен қызығушылғы  біртіндеп қалыптасады деген.

    Белгілі ғалым Л.С. Выготский  былай деп жазған: «Қызығушылық-бала  қылығын итермелеуші күш. Баланың  іс-әрекеті оның органикалық қажеттілігімен  сәйкестілігін көрсететін инстинктивті  ұмтылыс. Тұлғаны қандай да  бір іс-әрекетке шақырғыңыз келсе,  ең алдымен оның қызығушылығын  тудыру қажет. Оның сол іс-әрекетке  дайын екеніне және оны орындауға  барлық күшін бағыттайтынына  көз жеткізуге керек. Сонда  ғана тұлғаның іс-әрекетті өз  бетінше істей алады, ал мұғалім  тек қана оның іс-әрекетін басқарып  және бағдарлап отырады». Ал, мұғалімге  психологиялық білім өзіне-өзі  белгілі талап қоя білу үшін  де және оқушыларға білу, білім  беру және тәрбиелеу үшін де  қажетті өзіндегі жеке адамдық  қасиеттерді дамытуға да керек.Ал  оқушының оқуға қызығушылығын  тудыру мұғалімнің педагогикалық  шеберлігі мен қабілетіне байланысты  болады. Бұл негіз ең біріншіден  педагогтың жеке қасиетіне, қабілетіне, оқушымен қарым-қатынасына, олардың  әрекеттерін дұрыс ұйымдастыруына  қарай құрылады.

Бала білімінің  бастапқы іргетасы бастауышта қаланатыны бәрімізге белгілі. Бастауыш сыныпта  сабақтың бір элементтерін түсінбеуі  оқуда қиындық тудырады, ал оқу  бағдарламасы сыныптан сыныпқа ауысқан  сайын күрделене береді, бұл баланың  оқу үлгерімі нашарлап, сабақтан қашу, сабаққа келмеу және т.б. әрекеттері арқылы көріне бастайды.