Қазақстандық психолог ғалымдар

 

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті

 

 

 

 

МӨЖ

 

Тақырыбы: Қазақстандық  психолог ғалымдар

 

 

Қабылдаған:                       Мандыкаева Алмагүл Рамазанқызы

 

Орындаған:                        Киханова Жанар, Ханхожаева Сандыгуль

                                              МХм-11 тобы магистранттары

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Астана 2014

 Жоспар

 

Кіріспе

Негізгі бөлім

1. Ж. Аймауытов – жантанушы           

2. Т. Тәжібаев – қазақтың тұңғыш психолог – ғалымы, академик

3. Ә. Сембаев – қазақ  мектебінің тарихын тұңғыш зерттеген ғалым

4. Қ. Бержанов – «Педагогика тарихы» оқулығын қазақ тілінде тұңғыш  жазған  ғалым                                                                 

5. Г. Уманов – Қазақстан педагогикасын дамытушы ғалым

6. Қ. Жарықбаев – Қазақстанның  көрнекті психологы 

7. Р. Лемберг – Қазақстан  педагогикасын дамытуға үлес  қосқан ғалым

Қорытынды                                                                                       Пайдаланылған әдебиеттер  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Ұлы Қазан  социалистік революциясына дейін Қазақстан артта қалған ел еді. Материалдық игіліктің бірден–бір дерлік және үстем түрі болған мал шаруашылығын жабайы тәсілмен жүргізу, осымен байланысты көшпелі тұрмыс, патриархалдық-феодалдық қарым-қатынас, содан туған өзара қырқыс-тартысының бәрі Қазақстанның мәдениет жағынан мейілінше артта қалуына себеп болды. Қазақстанның өз еркімен Ресейге қосылуы 1731 жылы басталып, оның оған түгелдей қосылуы ХIХ ғасырдың орта шенінде аяқталды.

Бірақ патша өкіметінің осы саясатына қарамастан, оның Ресейге қосылуының аса зор прогресшіл маңызы болды. Қазақстанның Ресейге қосылуының нәтижесінде оның моралдық бөлшектенуіне тежеу жасалды, капитализмнің шаруашылыққа енуіне, сауданың дамуына, рушылдық– феодалдық қатынастың күйреуіне қолайлы жағдайлар туды. Осы қосылудың нәтижесінде алдыңғы қатарлы орыс мәдениетінің Қазақстан мәдениетіне әсері күшейіп, қазақ халқын бірте–бірте осы озық мәдениетке тартудың, қазақ халқы мен орыс халқының арасындағы ежелгі достықты нығайтудың ерекше зор маңызы болды. Қазақстанның Ресейге қосылуынан кейін, патша өкіметінің Қазақстандағы саясатын жүргізіп, қазақ даласын билеу ісінде өкімет орындарына көмектесе алатын білімді қазақ шенеуніктері керек болды. Сондықтан патша өкіметі амалсыздан қазақ ақсүйектері мен байларының балаларына біраз білім беру үшін орыс-қазақ мектептерін ашуға  тиісті болды.

Өкіметтің ниеті басқа бола тұрса да, бұл мектептердің ашылуы орыс және қазақ халықтарының жақындасуына ықпал жасап, қазақ халқының орыс ғылымы мен мәдениетіне араласуын тездетті, қазақ халқына өзінің ұлттық демократиялық мәдениетін дамытуға мүмкіндік берді. Орыс-қазақ мектептерінде тәрбиеленген жастардан көп адамдар кейін осы жаңа мәдениет үшін күресуші қайраткерлердің қатарына қосылды.

В. Г. Белинскийдің, Н. Г. Чернышевскийдің, Н. А. Добролюбовтың революцияшыл-демократиялық идеялары, сондай- ақ орыс педагогикасының классигі К. Д. Ушинскийдің және басқа прогресшіл орыс педагогтарының идеялары қазақ халқының ағартушы қайраткерлері Ш. Уәлихановтың (1835-1865), Ы. Алтынсариннің (1841-1889) және А. Құнанбаевтің (1845-1904) дүниеге көзқарасының қалыптасуына әсерін тигізді.

Қазақстандағы педагогикалық ой – пікір ХIХ ғасырдың екінші жартысында негізінен қазақ халқының ұлы ағартушыларының әлеуметтік–саяси, философиялық және этикалық көзқарастарымен қоян–қолтық, өзекті байланыста дамып жатты.

Ұлттық педагогикалық теориямыз бен тәрбие мәселелері Ж. Аймауытов, Қ. Бержанов, Т. Тәжібаев, т.б. кемеңгер ағартушы-педагогтарының еңбектерінде өз көрінісін тауып, егеменді ел ұрпағын тәрбиелеуде таптырмас құралға айналып отыр.

Жүсіпбек Аймауытов – жантанушы (1889-1931)

Ұзақ жылдар бойы «ұлтшылдық» әдебиет өкілі деген айып тағылып, жазықсыз жапа шеккен, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі Ж. Аймауытов жазушылығымен қоса, қазақ топырағында тұңғыш педагогика, психология, көркемөнер ғылымдарының саласында қалам тартып, құнды-құнды ғылыми-зерттеу еңбектерін жазумен, бірнеше оқулықтар мен оқу құралдарының авторы болуымен дараланған тұлға.

Ж. Аймауытов бұрынғы Семей губерниясы Кереку (қазіргі Павлодар) уезінің Қызылтау болысында кедей шаруаның отбасында дүниеге келген. Ол Павлодардағы орыс-қазақ мектебін, одан соң мұғалімдер семинариясын (1918) бітірген. 1917-1919 жылдары Алашорда ұйымына кіреді. 1911-1914 ж. арасында Баянауылда бала оқытады. 1920 ж. Қазақстан Советтерінің съезіне делегат болып сайланады. ҚАСР Халық ағарту комиссариатының коллегия мүшесі, «Қазақ тілі», «Ақ жол» газеттерінің қызметкері, мектеп мұғалімі, 1926-1929 ж. Шымкенттегі педтехникумның директоры болып істейді. 1931 ж. ұлтшыл деп айыпталып, өлім жазасына кесіледі. 

"Абай" атты журналдың 1918 ж. 1,2 -сандарында Ж. Аймауытовтың  "Тәрбие" атты көлемді мақаласында тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер ғылыми тұрғыдан терең баяндалған.

Мақала авторы адам мен хайуанның өмір сүруінің айырмашылықтарын көрсете келіп, "адамдық қасиет саналы өмір сүру, қауым болып бірлесіп тіршілік ету" дейді. Ол сондай-ақ адамның қоғамдық еңбегінің жемісті нәтижелі болуы тәрбиеге байланысты деген қорытынды жасайды.

Ж. Аймауытов сол кездегі орыс оқымыстыларының тәрбие жөніндегі еңбектерімен, адам тәрбиесіне қоршаған ортаның әсері жөніндегі ойларымен жақсы таныс болуы ықтимал. Өйткені, оның жазбаларынан орыс жазушысы     Л. Н. Толстойдың "Тәрбие дегеніміз бір адамның екінші адамға жасайтын ықпалы" немесе педагог А. С. Макаренконың "Адамдарды қоршаған орта тәрбиелейді. Адамдардың тұтыну заттары, табиғи құбылыс, т.б. бәрі тәрбиеге белгілі әсерін тигізеді. Соның ішіндегі ең әсерлісі - адамдардың қарым-қатынасы, ата-аналар мен ұстаздардың ықпалы ерекше" деген секілді таныс пікірлері жиі ұшырасады.

Ж. Аймауытовтың педагогика ғылымы саласындағы жүйелі ой-пікірлері оның 1924 ж. Орынборда басылған  "Тәрбиеге жетекші" атты еңбегінен жақсы байқалады. Бұл еңбекте ол "Баланы оқытудың белгілі ереже заңдарын баяндайтын, оқытудың дұрыс жүйесін тауып, білімге тез жету шарттарын көрсететін педагогиканың негізгі бөлімі - дидактикаға ғылыми анықтама берген. Оның ойынша, мұғалімнің айналысатыны - үнемі қозғалып, өзгеріп, өсетін тірі адам болғандықтан, біркелкі әдістен табан аумай шектеліп қалуға болмайды. Дидактика мұғалімге жиі жол-жоба көрсетіп, жетекшілік етеді, сыннан өткен тиімді деген жолдарды ғана нұсқайды", - деп, оқыту, білім беру әдісінің ізденуден туатын іс-әрекет екенін дұрыс атап өтеді.

Ж. Аймауытовтың бұл пікірі қазіргі қазақ мектептеріндегі оқытудың мазмұнын қайта құру жөніндегі жалпы орта білім беру тұжырымдамасында айтылған "педагогикалық процестің сапасын көтерудің маңызды бағыты - сабақты өткізу тәсілдерін, балаларды оқыту мен тәрбиелеуді жетілдіру үшін мұғалімнің ұстаздық шеберлігі жоғары болуы және оның профессионалдық еркіндікке ие болуы керек" деген идеямен астарласып жатқанын байқау қиын емес.

Автор білім алуды күнделікті өмір тәжірибесімен ұштастыры білудің қажеттілігін, мектепте алған білімнің келешек өмірдегі мамандыққа қазық болатынын жақсы айтқан.

Тәлімгер-ғалым баланың тіл байлығын арттырудың, еркін сөйлей білу мен ой-өрісін өрістетуге ерекше көңіл бөлудің, өзге пәндерді оқыту кезінде де олардың тіл үйренуге деген ықыласын арттыру жағын қарастырудың тиімділігін айта келе, пәнаралық байланысты күшейтіп, ғылым-білімді бір-бірімен тығыз бірлікте интеграциялау арқылы оқыту қажеттігіне тоқталады.

Ж. Аймауытов адам баласының мәдениет тарихынан өнердің көрнекті орын алып келгеніне, өнерсіз қоғамның дамуы, рухани байлықтың молаюы мүмкін еместігіне тоқталып, ұлт мектептерінде әуелі кескін мен әуез өнерін үйретуге негіз керектігін, әрбір баланың өнерге деген ынтасын қозғап, өнерпаздық қабілетін тәрбиелеу қажеттігін баса айтады.

"Білімге деген ынталанушылық, - деп жазды ол, - адам бойындағы ой еңбегі күшінің қайнар көзі, сондай көздерді көбірек ашу, бөгетсіз саулатып ағызу, өркендету өнері - мұғалімнің бойына біткен қасиет болуы керек". Сондықтан да әрбір мұғалім, сабақ беру процесінде қызықты мағлұматтармен балаларды шабыттандырып, олардың ынта-ықыласын, зейін-зердесін білімді меңгеруге бағыттау үшін төмендегі шарттарды орындауы тиіс. Олар: жаңа берілетін білімді баланың білетін мағлұматтармен ұштастыру, жаңа білімді таныстыру арқылы сабақтың мазмұнына оқушылардың ынта-ықыласын аудару, салыстыру, теңеу, ұқсату сияқты тәсілдерді жандандыра, алмастыра қолдану арқылы балалардың білімге деген құштарлығын арттыру, т.б. деп, оқу-тәрбиелеу ісінің ғылыми-әдістемелік, дидактикалық әдіс-тәсілдерін де жан-жақты сөз етеді.

Сөйтіп, ол психология, педагогика, методика ғылымдарына сүбелі үлес қосушылардың бірі болып, Қазақстанның мәдениет тарихында өшпес із қалдырды.

 

Тәжібаев Төлеген – қазақтың тұңғыш психолог – ғалымы, академик

(1910-1964)

1910 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы, Арыс ауданы, 9-ауылда туған. 1928 жылы Шымкенттегі Педагогикалық техникумды, 1935 жылы Мәскеудегі              Н. К. Крупская атындағы Коммунистік тәрбие академиясын бітірді. Еңбек жолын 1938 жылы Абай атындағы педагогикалық институтының педагогика және кафедра меңгерушісі қызметпен бастаған Тәжібаев одан кейінгі жылдарда халық ағарту комиссарының бірінші орынбасары, оның комиссары және Қазақ ССР сыртқы Халкомсовының комиссар орынбасары қызметінде болды. 1944 жылдан бастап Қазақ ССР сыртқы істер Министрі, Қазақтың Әл-Фараби атындағы Мемлекеттік ұлттық университетінің ректоры және қазақ ССР Министрлер Советі председателінің орынбасары болды.

1957-1961 жылдары Өндістандағы СССР елшілігінің кеңесті өкілі болды. Ал, 1961 жылдан Әл-Фараби атындағы ұлттық университетінің педагогика және психология кафедрасының профессоры және меңгерушісі қызметін атқарады.

1938 жылы педагогика ғылымының кандидаты, 1962 жылы педагогика ғылымының докторы дәрежесіне ие болды. 1954 жылдан Т. Тәжібаев Қазақ ССР педагогика қоғамының президенті, жоғары және арнаулы орта білім Министрлігінің педагогика және психология саласындағы ғылыми әдістемелік кеңесінің төрағасы, т.б. қоғамдық жұмыстар атқарды.

Т. Тәжібаев өзінің ғылыми жолындағы зерттеулерін Ұлы орыс халқының педагогі «К. Д. Ушинскийдің психологиясы және педагогикалық психология» атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғап шықты.

Т. Тәжібаевтың ресми оппоненттерінің бірі – СССР Педагогика Ғылым Академиясының толық мүшесі профессор В. А. Ананьев сол 1939 жылдың өзінде былай деген: «Қазақ ғалымының ғылыми еңбегінің құндылығы сонда, ол тұңғыш рет Ушинскийдің педагогикалық теориясының психологиялық негіздері туралы мәселесінің қаралуында» - деп бағалаған. Тәжібаев Ұлы педагог Ушинскийдің еңбектерін зерттеу арқылы оның педагогтік ой – пікірлеріне зор ілтипатты, парасатты ойға толы өз бағасын бере отырып, психологиялық көзқарастарының жүйесін жасап көрсетті.

Т. Тәжібаевтың Қазақстандағы педагогтік-психологиялық ой–пікірдің дамуының тарихын зерттеу аса маңызды жетістіктерінің бірі еді. Ол өзінің   «ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақстандағы ағартушылық ой-пікірлер» атты монографиялық еңбегін халқымыздың ғұлама ағартушы-ғалымдары                 Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаевтардың психологиялық және педагогикалық көзқарастарын зерттеуге арнаған. Т. Тәжібаев: «Шоқан Уәлиханов педагогика және психология ғылымымен арнайы зерттеу ісімен шұғылданбаса да, өзінің «Қазақтар арасындағы шаман дінінің қалдығы», «Тәңірі», т. б. еңбектерінде қазақтардың көп құдайға, аспандағы айға, жұлдызға табынушылық себептерін ғылыми негізде ашып көрсетеді».

Т. Тәжібаев: «Шоқан отандастарының орысша оқып, білім алуын жақтағанда қазақ халқы өзінің ұлттық ерекшеліктерін сақтай отырып, Еуропаша білім алуын аңсады,озық мәдениет пен білімді елінің игілігіне жұмсауды армандады. Бұны Шоқанның нағыз халқын сүйген патриот азамат екенін көрсете білгендік деп бағалауға болады», - дейді.

Т. Тәжібаевтың Ы. Алтынсарин жөніндегі пікірі де нақты тұжырымды болып шыққан. «Шоқан, Абай қалың елі қазағының мәдениетті ел болуын аңсап, армандаса, сол мақсатты көздеп еңбектерін жазса, Ыбырай күндіз –түні жан аямай ел аралап, еңбек етіп, қаржы жинап, тер төгіп, ағартушылық идеяны шынайы іске асырушы болды. Бұл жағынан қарағанда, Ыбырайдың ағартушылық еңбегін Ж. Руссо, И. Песталоцци, Л. Толстой сияқты орыс, батыс ғартушылармен теңестіруге болады» деп оған зор баға береді.

Т. Тәжібаев Абайдың психологиялық көзқарасына тұңғыш терең талдау жасап, дұрыс баға берген ғалым. Ол «Абайдың түсінігінше адам үнемі әрекеттену, іздену үстінде болуы керек. Ол өзінің ақыл-ойы тудырған дағдыларын, ізденіп тапқан ілімі мен кәсібін үздіксіз дамытып, жетілдіріп отыруға тиіс» дейді. Яғни адамның бойындағы білімге құмарлық пен тәрбиенің үздіксіз жетілуде болатын үрдіс екенін дәлелдейді.

Т. Тәжібаевтың ХIХ ғасырдың II жартысындағы Қазақстандағы оқу–ағарту ісі мен педагогикалық ой–пікір дамуы жөніндегі зерттеулері бүгінгі оқу-тәрбие жұмыстарында зор маңызы бар, өз орнын жоғалтпайтын құнды ғылыми мұра болып қала бермек және іс жүзінде орындалып, өз нәтижелерін бере бермек.

 

  Әбдіхамит Сембаев Ібнияұлы – қазақ мектебінің тарихын тұңғыш зерттеген ғалым (1905-1989)

1905 жылы Жезқазған облысы, Шет ауданында Қарабұлақ ауылында туған. 1931жылы Абай атындағы Қазақтың Мемлекеттік Педагогикалық институттың химия факультетін бітірді. Педагогикалық жұмысты 1925 жылы мектепте мұғалімдіктен бастады. Одан кейінгі жылдары қазақ ССР Оқу Министрлігінің әдіскері, Қазақтың ауыл шаруашылық институтының оқытушысы, әрі директоры болды. Қазақ ССР-ы Оқу Министрі, Әл-Фараби атындағы Ұлттық Университетінің кафедра меңгерушісі және проректоры қызметін атқарды. Қазақ ССР Оқу Министрлігі жанындағы Алтынсарин атындағы педагогикалық ғылыми-зерттеу институтының директоры және институт жанындағы үйлестіру Кеңесінің меңгерушісі болды.