Тыва куда ёзулалы

Эрес кежээ чоруңар.

Тодуг-догаа, бай-тодуг чуртталга кижиниң чүгле бодундан хамааржыр болгай.

Ажы-төлүңер келир үезинче сагыштан салып чоруңар.

/нген-кирген чонуңарга эвилең-ээлдек болуңар.

Ажылчын-кежээ чоруңар.

«Чону чоорган, хөйү хөйлен», «Эки кижээ эш хөй»-деп үлегер домактарда ышкаш, хөй үнген, кирген чоннуг чоруңар.

Хүндүлүг кудалар! Бистерни ажы-төлүвүс бүгү назыда хан-төрел болуп эдержир кылдыр бистерни төрелдештирип каан. Бөгүнден эгелеп бис төрелдежи берген бис, ынчангаш ажы-төлүвүске арга-сүмевисти берип, эптиг- демниг болуп эдержиилиңер. Хол белээн силерге сунар -дыр бис.

Амыдырал чуртталганың

Кежик-чолдуг эжиин ажып,

Оглум, кызым моорлап келди

+лчейлиг сөс –йөрээл салыйн:

+гленишкен уругларым

+өрүшкүлүг, эки чорзун!

+ргүн чонунга үлегерлиг

+г-бүле болур болзун!

/нген, кирген чонунга

/ргүлчү  эки диртсин!

Кура-ай, кура-ай!

Эрттирикчи:

Тыва чонувустуң үлегер домаанда ханы утка бар:     «Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар, арга кирген кижи саат дайнаар».  Куда-дойну ажыдып берген хүндүлүг өгбевисти деткип, ак шайдан аартап, аъш-чемден нары-шээр чокка чооглаарынче силер бүгүдени чаладывыс.    

 

Аъштың - чемниң  дээжизин

Амзангыырлап олурбайн,

Найыр-дойнуң нүүрү дээштиң

Нары-шээр чок четтириңер!

 

Сагышка кирер салаттар-даа бар-дыр

Хемдип чиир хендирбе-даа бар-дыр

Эптей тудуп хемдиир ээгилер-даа бар-дыр

Боданы аарак дайнап орар боорзак-даа бар-дыр!

 

Тавакта делгээн, далган-даа бар-дыр

Кижи пөкпес, хлеб-даа бар-дыр 

Камныг эп-биле кезип чиир

Калбак ужалар-даа бар-дыр!

 

Дөстүг болгаш кезип дайнаар

Төштер-даа бар-дыр!

База катап кагдырып чизе дижиир

Манчы-хуужуур-даа бар-дыр!

 

+гленишкен оолдуң, кыстың чуртталгазы,

+өрүшкү кежик-чолдуг болзун дээштиң,

Аяк шайдан нары-шээр чок чооглаңар,

Алгыш-йөрээл аян-ырдан ырлажыңар!

Ыры

Эрттирикчи:

Куда-дойнуң бир чараш талазы - кудалажып турар ийи аңгы аймак төрел чоннуң таныжып, төрелдежиири.  «Төөгү билбес төөрээр, төрел билбес түрээр» деп тыва үлегер-домак бар.  Ынчангаш ам куда-дойже чедип келген улуг назылыг өгбелеривисти хүндүлеп, «назы  хүндүзү» деп чаңчылды сагыыры-биле өгленишкен аныяктарны чалап тур бис.

Аныяктар  ак кадактарын улуг назылыг өгбелеринге тус-тузунда сунуп турда, куда башкарыкчызы өгбелерниң адын-сывын, назы-харын, ажы-төлүнүң санын азы чедиишкиннерин кысказы-биле таныштырыптар.  Кадактарга бичии белекчигештер немеп каары күзенчиг.

 

Эрттирикчи:

Тыва чоннуң чаңчылдарын

Тывызыксыг бүдүш топтуун

Бүле туткан чалыылары

Бүзүрелдиг уламчылаар.

 

Уруун берген ужа-төш чиир

Ужур ындыг,  чаңчыл ындыг

Кудашкылар куспактажып

Удур-дедир хүндүлежир өйү келди!

    

Кудаларга салыр ужа-төш оолдуң талазындан ийи, уругнуң талазындан база-ла ийиден көвүдевес болза эки. Куда-дой-даа болза, мал-маганга кам-хайыра чок болуп, оларны эңдере өзеп, кайы-хамаанчок үлээр чорук тыва куданың-даа, ниити тыва чаңчылдарга-даа, сарыг шажын өөредиинге-даа таарышпас.

       (Ужа-төш сөңү, белек-селек бээр езулал)

Эрттирикчи:

Бертиңерде ужа баарды, уткуп, хулээп ап көрүңер,  хүндүлүг кудалар!  Ужа-төш чиртингир болзунам!

Белек- селек эдилеттингир-ле болзунам!

Эрттирикчизи:

Оолдуң, кыстың чүректери ийи бодун танып-билчип, кезээде кады чоруурун миннип,  өг-бүле болуп, куда-доюн дүжүрер деп шиитпирлээн. Ынчангаш байырлалдың кол ээлеринге шылгалданы кылыр-дыр бис бе?

Чижек айтырыглар

Оолдан: амыдыралга белен эвес байдалдар тургустунуп келир болгай. Ындыг таварылгада кымның чижээнге даянып болур силер? (дириг чижектер)

Уругдан: уругларыңга удуур мурнунда кандыг өпей ыры ырлап бээр силер? (ырладыптар)

Оолдан: кыс кижиниң мөзү-шынарынга хамаарыштыр  эң хөңнүңер чок шынарлар кандыгыл?

Уругдан: ол-ла айтырыг, чүгле эр кижиге хамаарыштыр

Оолдан: (келин кыстың адын адааш) мөзүзүнде эң үнелээр шынарыңар кандыгыл?

Уругдан: ол-ла айтырыг, чүгле күдээге хамаарыштыр

 

Эрттирикчи:  Айтырыгларга харыылааныңар дээш четтирдивис.  Амыдырал-чуртталганы чурттап эртери хем кежери, арт ажарынга дөмей эвес дээр болгай.  Ынчалза-даа өгбелеривистиң  «эки чагыг эдерерге эжик ажып бергени-биле дөмей» деп мерген чагыы бар.  Ада-иениң чагыг-сөзүн ажыр баспайн, улугну улуг деп, бичиини бичии деп хүндүлеп, чок чүүлге муңгаравайн, бар чүүлге ханнып, ажыл-иштен салдынмайн чоруурга-ла амыдыралдың буян-кежии, чоннуң хүндүткели, ажы-төлдүң аас-кежии  силерге ала чайгаар чаларап кээр.

Ам аныяктарывысты бурун  езу «чырыктажыышкынны» эрттиреринче чалап тур бис.

Аъш чем-даа элбек-ле-дир

Амданыы- даа кедергей- дир

/лештивис, чоогладывыс

/стүг-чаглыы кончуг-ла дыр!

 

Ээгиниң кадарындан

Эзе тыртып эккелгештиң

(аныяктарның ады) же

Бургурады сунаалыңар!

 

Эринери дегжигиже

Эмчиңнедип үлешсиннер

Саадатпайн сыырыпса

Сакпак эди база-ла бар

 

Чылдан чылче  салгал дамчаан

Чырык эди манап турар

Паштанчылар, эштенчилер

Бараалгадып эккээлиңер!

Чырык - биле эгелепкеш

Чыттажырын көрээлиңер.

 

Оолдардан:

Сөөм чыгыы чырык эди

Сөккен эр-дир (оолдуң ады)

 

Уруглардан:

Кадар-ээги карыш чыгыы

Хара бердиң көрем,  честей!!!!

 

Оолдардан:

Хардың харын,  шеле соп чи

Кадар ээгиң узун болдиин!!!

 

Уруглардан:

Чыыра тыртпайн дайнап-ла көр

Чырык эди, кадыг болдиин!!!!!

 

Улуг улустар:

Хөңнүңерге дегбес кылдыр

Көржүп алгаш дайнаңар даан

Улуг-улуг үзе соп чи

Уруг,  эжиң бода (оолдуң ады )

Чыыра-чыыра ызыр,  кенним  

 

Уруглардан:

Дагаа оглу супкан эвес

Дайнаарыңар утпаңар аа,

Эриннерге чеде берзе

Элекке-ле ажырыппайн

Дайнаттынган улус болуп

Таалап-даа тургай силер!

 

Эрттирикчи:

Эриннерге четкен соонда

Эът-даа үстүп эзилген дир,

Чырыктажып чытташкан-дыр,

Белек солчуур езулалче

Аныяктарны чаладывыс.

 

Чараш хөгжүм аайы-биле чагыг езугаар сиилбип таарыштырган чүскүк, сыргаларны  оол кыска кедирер. Чугаалап болур чижек сөстер: 

 

Оол

Анай-кара эжикейге

Дарган даайым сомнап берген

Аккыр мөңгүн белээм бо-дур!

 

Оол билзекти кедирип турда, эрттирикчи номчуур:

 

Мөңгүн билзек - анаа-ла бир каасталга эвес-тир ол

Мөңгүн билзек - ынакшылдың, найыралдың мөңгези-дир

Мөңгүн билзек - амыдырал чуртталганың быжыг доңу

Мөңгүн билзек - аас-кежик өөрүшкүнүң херечизи.

 

Уруг:

Шевер авам быжып бээрге,

Сеткилимден даарап дооскаш,

Эжим оолга, эптиг,  чылыг

Эгинээшти кедирип көөйн.

 

Эрттирикчи:

Чакпа-даа бол,

Чаңгыс эвес эжеш болур.

Чалгын база

Чаттылгаштың  ийис болур.

Изиг күзел

Ийи бисти доңннаштырар –

Ийи кижи

Чараш самын бараалгадыыл!

Танцы-самче чалавыткаш

Дарый деткип ушкажыңар!

 

Чараш тыва аялганың үделгези-биле аныяктар оожум самын (вальсты) күүседир.

Эрттирикчи:

Сүүр - сайыр сыннары дег

Сүлде-сүзүү бедик чорзун!

Буян-кежик доктаар болзун!

Анай-хенче хөнеп, бөлүүр

Ажы-төлү хөй-ле болзун!

Чечектелген Тывавыска

Чедиишкини диңмиттелип, 

Байыр-наадым болган черге

Базар-ою эртер болзун!

Эрес кежээ дуңмаларым

Эр-хей болуп чурттаар болзун! 

Курай-курай!!!

Сам соонда байыр чедириишкиннерниң кезээ эгелээр

Эрттирикчи:

+ндүр-мерген өгбелеривис, өөр-өнер аймак чонувус, өөрзүрек эштеривис! Аас-кежиктиг куда-дойнуң идегелдиг йөрээлдерден салыылыңар!

Куда адакталып чорда

Эрттирикчи:

Бурун шагда тыва чоннуң куда-дой төндүрерде сагып чораан ужуру бар. Ооң адын «эмиг шүүделин эгидери» дээр. Ону эрттирери-биле оолдуң авазын чалап аалыңар.

Оолдуң авазы:

Чаш төлдү чаңгыс-даа дүн азыраары белен эвес. Ие чаш кижи доруккуже уйгу-дыжын уттуптар боор. Ол төлүн өстүрүп аарынга  шупту күжүн, сагыш-сеткилин харам чокка  сөңнээр. Иениң төл азыраар шүүделин кым-даа долузу-биле эгидип шыдавас.  Тыва улус «эмиг шүүделин эгидери» деп чараш, ханы уткалыг ужурну сагып чораан. Ол чүл дээрге, сүттү сүт-биле эгидери дээн ол. Ие кижиниң шүүделин эвээш-бичии-даа болза, шыдаар шаа-биле эгидип, саап ижер малды бээр турган. Шыдалдыг улус бызаалыг инекти азы кулуннуг бени, бөдүүн чон хураганныг хойну азы анайлыг өшкүнү бээр турган. Ынчангаш өгбелеривистиң бо чараш ужурну сагып, кыс кудам  ……………………… (адын адаар)-га …………………………………… сөңнеп тур мен. Хүлээп алырын диледим.

Белээн сөңнээр.

Эрттирикчи:

Эриг баарлыг ава кижи сөңнээн белээ

Эртине бооп элбекшизин курай, курай

Керни-биле кунчуу ийи кезээде-ле

Кежик-чолдуг, найыралдыг, эптиг болзун!

Куданы төндүрерде:

Эрттирикчи:

Эргим өгленчип турар аныяктар! Ээрем сугда эштип ойнаан, эжеш-эжеш куу куштар дег, ак-көк дээрде хостуг ушкан аңгырлар дег кезээде кады чоруңар! +г-бүле дээрге эң-не ыдыктыг, ужуу төнмес чуртталганың уламчызы-дыр. +г-бүлеңерни ыдыктап, үнелеп чоруңар! Ынакшылыңарны камнап чоруңар, аякта куткан ак сүт дег амыдырал-чуртталгаңар оруу ак чорзун-деп алгап йөрээвишаан, найыр-дой кудавысты доозарының бертинде тыва улустуң хөйнүң самы «Челер-ой» шуптуңарны чаладывыс.

 «Челер-ой»

Эрттирикчи:

Куда–дойну төндүрүп тура, өгленчип турар аныяктарга өгбевистиң чагыг-сөзүн сөңнээлиңер

+гбениң түңнел чагыг сөзү:

Хүндүлүг чонум!

Силер бөгүн чуртталгаңарда база бир буянныг үүле-херекти кылып, аныяк өг-бүлени деткип, келир үеже алгап йөрээп үдеп каан силер, ол дээш силерге четтирдим. «Демниг сааскан теве тудуп чиир»- дээри ышкаш, кезээде эптиг –демниг чоруңар.

 Алгыш-йөрээл, күзээшкиннер, аныяктарның чуртталгазынга бүдер-ле болзунам! Тыва чуртувуска немешкен аныяк өг-бүле амыдыралынга кызымак, кежээ, ажыл-ишчи болзун, эң-не төлептиг өг-бүлелерниң санынче кирип турзун, ажы-төлүн Тывавыстың мөзү-бүдүштүг, төлептиг ажылдакчылары кылдыр кижизитсин. Тыва чаагай чаңчылдарывысты нептередип, өөренип чорзун! Буянныг үүле херектиң эгелекчилери болзун, курай, курай! Амыдырал-чуртталгазының оруу сүт дег ак болзун! Базым бүрүде өг-бүлениң харыысаалгазы улуг ону утпайн чоруңар.

Чолдуг-чаагай чуртталгага чоннуңар-биле кады чоруңар.

Менди чаагай ажы-төлүм, Курай-курай!

Эрттирикчи:

Ам байырлалывысты түңнел йөрээлдер-биле номчуп бээр-дир бис. Шуптуңарны курайлаарынче кыйгырдывыс.

 

Аас-кежик дээжизин көрүп чорааш,

Аныяктар куда-дойун алдаржыдаал,

Курай_Курай!

Амыдырал мөңге ырын ырлап тургаш,

Аас-кежик куда дойун алгап йөрээл!

Курай-Курай!

Амыдырал чула оду өшпейн кыпсын!

Арыннарга хүлүмзүрүг чайнап чорзун!

Курай-Курай!

+ргүн Тыва чонувустуң

+лчей кежии, өөрүшкүзү үзүлбезин!

Деми чаңгыс болуп,

Деңге хүндүлежип чурттазыннар!

Курай-Курай!

Таңды Тывазын сайзырадыр,

Тайбың мөңгеде делгерээр болзун!

Курай-курай! Йөрээл доктаазын!

Шупту аалчылар:

Ындыг-ла болзун! Йөрээл доктаазын, курай-курай!

Эрттирикчи:

 Моон–биле куда-дойнуң байырлалын төндүрер –дир бис. Аал ораныңарга менди-чаагай чедип алырыңарны күзедивис, а аныяктарның чуртталгазы аас-кежиктиг уламчылаар болзун! - деп алгап-йөрээп тур бис,  курай-курай.

Аас-кежик дээжизин көрүп чорааш!

Алдын куда ширээзинге саадаңар!

Амыдырал мөңге ырын ырлап чорааш!

Ада-чурту алдаржыдып чурттап чоруңар!

 

Амгы шагның кежиин шупту четтириңер!

Ачылыг бай Тыва чуртун каастаңар!

Ааржы-саржаг арбай тараа эртинени!

Адыжыңарга салып алгаш чурттап чоруңар!

 

 

Кожамыктар

Башкарыкчы:

«Чечек черде, чечен менде»  дээр-ле болгай.  Кожаңнарга чижип каалыңарам че!

Кожамыкка мөөрей

(оолдуң, кыстың талазындан ийи бөлүкке чарлып алыр)

 

Чавагазын салбактаңар,

Чаваа-доруун эзертеңер.

Боошкунуң борбактаңар,

Богба доруун эзертеңер.

 

Чанар кушта сайлык чараш,

Чавагалыг кыстар чараш,

Келир кушта хертек чараш

Кежегелиг кыстар чараш.

 

Дүнекиде дилги чараш,

Дүне маңнаан изи чараш

Дүгдеглигде кыстар чараш

Дүгдүлеңнээн хаваа чараш.

 

Кажараңнаан дилги чараш,

Харга маңнаан изи чараш,

Каттыраңнаан кыстар чараш,

Кара-кара караа чараш.

 

Кара-доруг дерлиг турар,

Кандыг оран тепкеш келген?

Көк-ле салбак хадып турар

Кандыг хейнин дүгдээ келген?

 

Куу дагның баарынга,

Кудук касса черле ижер,

Кускун кара уругларны

Кудалаза черле алыр.

 

Кудаларым, амыр-амыр,

Кулун сүрүү, менди-менди,

Баарларым, амыр-амыр,

Малдар сүрүү, менди-менди.

 

Куда дүжер сүрээденчиг,

Кулун тыртар доозуннуг,

Беглер келир сүрээденчиг,

Белег тыртар доозуннуг.

 

Куумакта кум-на сугга,

Курум адып кагбаан-на мен,

Кускун кара уруг-биле,

Кудалажыр болган-на мен.

 

Оюннар

Назы-харның ылгавырын тывар айтырыг оюн.

Кижиде үш ак чүл?

Аныяанда - дижи ак,

Кыраанда - бажы ак,

Мөчээнде - сөөгү ак.

Кижиниң төрүттүнгеш, кырыгыже дээр назы  харының аайын, үелерин ылгап көөр бис бе?

> Ол чаш назын? Каш хардан, каш харга чедир деп бодаар силер?

(төрүттүнгеш - 3 хар чедир).

> Чассыг шоваа чаш назын. (4 хар - 13 хар).

> Дөскел билбес элээди назын. (13 хар - 18 хар).

> Чалар оттуг чалыы назын. (18 хар - 30 хар).

> Ажыл-ишчи, ажы-төлдүг аныяк назын. (30 хар - 40 хар).

> Төре баштаар бышкан назын. (40 хар - 50 хар).

> Бажы каткан кажар назын. (50 хар - 60 хар).

> Хүндүткелдиг улуг назын. (60 хар - 70 хар).

> +лчей чолдуг өгбе назын. (71 хар - 80 хар).

> Энерелдиг эне назын. (80 хардан ору).

 

/легер домактар: (улаштырар)

1. Ада-ие кандыг болдур, (ажы төлү ындыг болур).

2. Эки бениң кулуну маңныг, (эки иениң төлү топтуг).

3. Улугну улчутпа, (уругну ыглатпа).

4. Кидистиң экизи салыжында, (кижиниң экизи бүдүжүнде).

5. Ыт думчуу борбаңнатпа, (уруг караа кылаңнатпа).

6. Аът өлүр баглаажы артар, (ада өлүр оглу артар).

7. Будуктуг ыяшка куш чыглыр, (буянныг өгге чон чыглыр).