Автор работы: Пользователь скрыл имя, 11 Марта 2015 в 05:33, реферат
Тыва чонувустуң өгбелерден дамчып келген чараш утка-шынарлыг езу-чаңчылдарывысты арыг сагып, оларны чонувуска, ылаңгыя аныяктарга тайылбырлап, дамчыдары – бо хүннүң эң чидиг айтырыы дээр болза чазыг чок. Чүге дизе, сөөлгү үеде чаңчылдарывысты хажыдып, утказын уттуп, таарымча чок чүүлдерниң нептереп турары өг-бүлелерде эрттирип турар байырлалдарның чурумундан көстүп турар.
Тыва куда ёзулалы
Тыва чонувустуң өгбелерден дамчып келген чараш утка-шынарлыг езу-чаңчылдарывысты арыг сагып, оларны чонувуска, ылаңгыя аныяктарга тайылбырлап, дамчыдары – бо хүннүң эң чидиг айтырыы дээр болза чазыг чок. Чүге дизе, сөөлгү үеде чаңчылдарывысты хажыдып, утказын уттуп, таарымча чок чүүлдерниң нептереп турары өг-бүлелерде эрттирип турар байырлалдарның чурумундан көстүп турар. Чижээ, келин айтырар езулалга хамаарылга чок кижилерни чалаары, барымдаа чок чарыгдалдар үндүрери, хөй ужа-төштү негээри, куда-дойларда арага-дарыны элбээ-биле кудары, ижери дээш оон-даа өске.
Бо байдалды эдип аары-биле Монгуш Хонук-оол Доржуевичиниң «Тыва кижиниң үш дойун эрттирериниң чуруму» (2010 чыл), Донгак Светлана Чондан-ооловнаның «Тыва куда езулалдары» (2011 чыл) деп номнары чырыкче үнген. Ынчалза-даа чоннуң езу-чаңчылдарны ам-даа хажыдып, сагывайн турары хүн бүрүде эрттирип турар найыр-дойлардан, орнукшудулгалардан көстүп турар. Ынчангаш бо номнарны ам-даа хөйү-биле үндүрерин сүмелевишаан, Тыва үндезин культура төвү тыва чоннуң сагып чораан хоойлуларын, езу-чурумун ам-даа калбаа-биле нептередир сорулга-биле эң-не тергиин «хылбык доюн», келин кысты айтырарын (дилээрин) болгаш куда эрттирериниң сценарийлерин өгбелеривистиң ыдыктыг чаңчылдарга үндезилээш, бижиириниң республика чергелиг мөөрейни чарлаан.
Ог-бүлеге эрттирер байырлалдарны арага-дары чокка эрттирери чугула. Бо чүүлдүң барымдаазы улуг: куда, дойлар үезинде арага садарынга хөй чарыгдал үнер, микрофонга сөс ап келген болгаш өргээде олурар аалчыларга дашкаларны хөй катап көдүртүрү, дойнуң шагын хөй чип турар болгаш келген аалчыларның кадыкшылынга хоралыг. Байырлалга хөй арага ишкеш, аалчылар аразында шош-содаа, алгыш-кырыш үндүрүп, озал-ондакка таваржып болурунуң айыылы шынап-ла улуг.
Куда дүжүрериниң тайылбыры болгаш эрттирериниң чижек чуруму
Куда дүжүрер мурнунда лама башкыларга эки хүннү көргүзүп алыр чораан. Эки хүн дээрге, уругнуң ада-иезиниң өөнден үнүп чоруур хүнү-дүр. Уругнуң ада-иези, чоок төрелдери эт-севин, шагның дөрт ээлчээнде кедер хевин, идиктерин, ижер-чиир аъш-чемин ыяк белеткептер, айыткан хүнүнде аъткарарынга шуудадып каар. Келин кижи чаа өг-бүлеже чоруурда куруг, өнчү-хөреңги чок чорбас турган. Ол дээрге өгбелерниң сагып келген ыдыктыг езулалы болур.
Оон ыңай кайы чүкче үнүп алырын, кандыг чүзүннүг мал мунуп алырын, аъдының тынын кым тудуп алырыл дээн чүүлдерни база-ла лама башкылардан баш удур айтырып алыр чораан. Чижээ, уруг тоолай чылында төрүттүнген болза, аъдының тынын тоолай чылдыг эр төрели чедип алыр. Аъттыг уругну ада-иезиниң өөнден элээн ырадыр чедип келгеш, узун-тынын салыптар, ашакка баар уруг аъдын боду башкарып чоруптар. Бо чүүл болза, куданың база бир кончуг нарын, чажыт уткалыг кезээ болур.
Эки айда-хүнде, эки шакта куда эрттирерге, уругларның чуртталгазы база чогумчалыг болур. Озалдап, узамдыгып, эки шагын эрттирбес ужурлуг чораан.
Кудага кедер хеп база-ла аныяктарның шилип алганы-биле болур: европейжи азы тыва национал хеп.
Куда бетинде келин уругну оран-савазындан алыры
Куда дүжүрери дээрге-ле келин кыстың ада-иезиниң өөнден аъттанып үнеринден эгелээр.
Келин болур кыс үстүнде айыткан өнчү-хөреңгизин белеткеп алган турар. Келинниң оран-савазындан үнер бодунуң таарымчалыг шагын баш удур ламалардан айтырып алыр турган. Таарымчалыг шагында келин кысты даайы үдеп үнүп кээр. /дээр даайы келин кыстың төрүттүнген чылы-биле чылдаш болур. Бир эвес чылдаш даайы чок болза, эр төрелдеринден дөмей чылдыг кижи үдээр турган.
Авазы, ачазы уруун амыдыралдың чаа оруунче үдеп, чанынга турар. Кудалары келин кыстың оран-савазынче киирбес турган, чүге дизе, «шай бузар» езулал эрткен.
Орук ортузунга күдээ оол улуг улузу-биле ак кадаан сунуп, келин кысты уткуп алыр. Күдээ оол кыстың ада-иезинге мөгеер, оон кысты оолдуң ада-иезиниң мурнунга чадып каан ак кидис кырынче чалаар. Келин кыс оолдуң ада-иезинге, оон улаштыр хүн аайы-биле уткуп келген аалчыларже дөрт чүкче мөгеер.
Уткуп четкен бөлүк кижилерниң баштаңы көгээржикте тыва арагалыг болур. Көгээржикти ажыткаш, кунгадагага куткаш, баштай-ла уругнуң адазынга сунар, ооң соонда келинни үдээннерже улаштыр сунар.
Оолдуң даайы:
Хүндүлүг кудалар! «Чоннуң чоон оруу» болур чазаг-хонажывыстың улуг оваазынга (улуг артынга азы ыдыктыг черинге), амыдырал-чуртталга тудуп, ада-иезиниң аалындан аъттанып үнген, кудаларывыстың (аймаан адап болур) сагыштап четпези үнелиг эртине дег бүдүштүг кеннивисти уткуп тура, келген кудаларның, төрелдерниң орук-суур онза келгенин айтырып мендилештим!
Азы:
Амыр, амыр, мендээ, мендээ!
Ачы-буянныг кудаларывыс,
Бо кайгамчыктыг буянныг хүнде
Өлчейлиг айның экизинде
Эргим хүндүлүг кудаларывыстың
Эргелиг чараш кызы - кенивисти
Уткуп алыр дээш келгенивис бо, кудаларывыс!
Кыстың талазындан улуг назылыг даайы азы кырган-ачазы мөгейип харыылаар:
Энерелдиг, эргим хүндүлүг кудаларывыс!
Амыр-мендиңер айтырбышаан,
Айның-чаазында, хүннүң экизинде
ажы-төлүвүс салым-хуузунуң аайы-биле
Аайлыг чорук бүдүрер дээш,
Амырлажып келдивис!
Оолдуң талазындан:
Кудаларым, амыр-амыр
Кулун сүрүү менди-менди
Баарларым амыр-амыр,
Малдар сүрүү менди-менди!
Кыстың талазындан:
Шагдан тура сагып чоруур
Чараш езу - чаңчылывыс
+гбелерни, улугларны
Куда-дойже чалап алгаш,
Ак сүт шиме арагазын
Аайлаштыр тудуп сунгаш,
Аныяктар аас-кежиин
Алгап, йөрээп чооглаалыңар.
Оолдуң авазы келин кыска аякта сүдүн сунар. Келин кыс кудаларның сунган сүдүн амзааш, оолдуң авазынга дедир сунар. Оолдуң авазы сүттү төндүр ижиптер. Бо болза, келин биле кунчуу кижиниң аразында хүндүткелдиң болгаш харылзааның демдээн илередири болур. Келин кысты ынчаар уткуп, хүлээп алыры дээрге хүндүткелдиң база бир онзагай хевири болур.
(Бо шагда бир эвес «дүгдээшкин» езулалын үезинде эрттирбээн болза, куда мурнунда кудалар келинни ап келирге, эрттирери күзенчиг).
Оолдуң даайы:
Арат-чонну, кудаларны аал-өдээвисче чалап тур бис, аъттанып хөлдениилиңер че, чонум!
Куда болур черни байырлыг шинчи киир дерип каастаан.
/легер домактарны, өөредиглиг сөстерни, чагыг сүмелерни бижээш аскан.
Куда мурнунда оолдуң талазындан куда башкарыкчызын шилип алыр. Ол кижи келген аалчыларны назы-харының аайы-биле олуттарынче чалаар, куда үезинде таныштырар. Куда башкарыкчызынга дузалажыры-биле кыстың талазындан бир кижини томуйлап каар.
Куда эрттирер өргээге келгеш, өгленип турар аныяктар кады четтингеш, куда өргээзинче кылаштаарда, кыс кижи оолдуң солагай талазынга чоруур. Ажы-төлдүг болза оларны ортузунга чедип алыр. Ада-иези өгленишкен уругларның артынга чоруур: оолдуң ада-иези оолдуң соонда, уругнуң-уругнуң соонда. Чалаттырган аалчылар, дөргүл-төрелдери ийи үзе дизе туруп алгаш аныяктарны өргээ даштынга адыш-часкап уткуп турарлар.
Куда эрттирер найыр-дой өргээзинге келирге, йөрээлдер:
Чаңгыс черге одун кыпсып,
Салым чолун каттыштырган-
Эжеш куу дег аныяктар-
Эжишкилер чоруп орлар.
Бай-ла Тайгам, Мөңгүлектиң
Баштарында меңги ышкаш
Душтук кыстың думаалайы
Дуу-ла чайнап көстүп келди!
Хаан көгей бажынайдан
Харап келген сыын ышкаш
Хөрээ делгем, чоргаар түрлүг
Көрүңер-даан, хүреген эр кожа келди!
Амыдырал таваа тудуп,
Арат чонун чалап чыгган,
Танышпасты таныштырган
Көрүшпести көрүштүрген
Ак чемин салып делгээн,
Аныяктар моорлап келди
Амырлажып, адап-сурап
Адыш часкап уткуулуңар!
Чымыш иштиң аас-кежиин-шылгадазын,
Эгиннерге деңге чүктеп эрттирер дээн,
Чалыылар-даа чоруп орлар.
Эки сөстен йөрээп тургаш уткуулуңар!
Аныяктар болгаш ажы-төлү, ада-иези өргээже кире бээр. Байырлыг хөгжүм ойнай бээр.
Тыва хөгжүм, сыгыт-хөөмейниң үделгези-биле куданың башкарыкчызы аныяктарны куда-дойнуң дүжүлгезинче чалаар, аалчыларны тус-тузунда ширээлерже олуртур.
Ширээлерге олурар чуруму:
Кол ширээге өгленишкен аныяктар олурар: кыс кижи оолдуң солагай талазынга олурар. Оолдуң ада-иези болгаш, кырган-авазы, кырган-ачазы ооң талазында бир дугаар ширээге олуруп саадаар. Ийи дугаар ширээге оолдуң кады-төрээннери, даайлары, даай-авалары олурар.
Оон улаштыр ширээлерге чурум аайы-биле өске төрелдери, кады ажылдап чоруур болгаш эдержип чоруур эш-өөрү олурар. Кыстың талазындан ширээлерге олурар чуруму база-ла ындыг. Аргалыг болза, куда мурнунда-ла ширээлерге чалаткан аалчыларны тус-тузу-биле бижээш, салып каар болза эки.
Чалаткан чон четчелештир чыглып, олуттарын ээлеп турда,
эрттирикчи:
Эргим өгленчип турар аныяктар, кудалар, оолдуң кыстың эш-өөрлери, хүндүлүг чалатканнар, аныяк назынның аас-кежиктиг чараш найырынче, куда-дойнуң ширээзинче олуруп саадаарынче силер бүгүдени чаладывыс.
Оолдуң кыстың өгленишкен кудазынче
Аалчыларны, төрелдерни чалап тур бис!
+өрүшкүнүң, ынакшылдың найыры-дыр,
+рү эртип, саадаңар, кудагайлар!
Эптиг-демниг энерелдиг
Эрттиңер-ле, олуттарны ээлеңер-ле!
Ырак-узак орук дивейн
Ырлыг-хөглүг чедип келген
Кудаларга, эштер-өөрлер шуптуңарга
Кудук базып өөрүп тур бис!
Курай! Курай!
Эрттирикчи:
Сыгыр даң бажында, сырынга чайгадып чайгы шагның шалыңы дег мөндүң арыг-чаагай аас-кежикти йөрээген байыр-дойну ажыдары-биле оолдуң (адын адаар) талазындан хүндүлүг өгбе ……………………………….-ге сөстү бээр-дир бис.
+гбениң чижек сөзү:
Хүндүлүг чонум, өгленчип турар ажы-төлүм, кудалар, чалаткан аныяктар! Бөгүн ажы-төлдүң амыдырал- чуртталгазының эжиин ашкан аас-кежиктиг хүнүнде оларны келир өйже, чуртталгаже алгап-йөрээри-биле чедип келгениңер дээш улуу-биле четтирдим. «Ийи дагның аразы чеже-даа чоок болза дээшпес, ийи кижиниң аразы чеже-даа ырак болза ужуражып, душчу бээр» - деп үлегер домакты маңаа хамаарыштырып болур.
Бот-боттарын танышпас ийи аныяк кижи, арыг ынакшылдың ачызында таныжып, билчип, тыпчып алгаш, чүректерин каттыштырып, чуртталганың оруун кады чурттап эрттер бис деп дангыраан солушкан бадыткалы - куда-дойуң бөгүн дүжүрүп турары бо.
Шаанда бистиң тыва чон куда дойну эзиртир сускун чокка эрттирип чораан. Черле тыва кижиниң төөгүзүнде арага ижер чорук чок чораан. Ынчангаш шаандагы чаагай чаңчылдарывысче катап эглип, бо куда-дойну база арага-дары чокка ойнап хөглеп, эки чаагай йөрээп эртирээлиңер. Моон-даа соңгаар куда-дойну арага чокка, чараш-чаагай эрттирер кылдыр аныяк өскенге суртаалдап, үлегер чижек болуп көрээлиңер. Аныяктарывыс чуртталгазы аржаан суг дег арыг болзун, аас-кежиктиг, ажыл-ишчи, төрээн Тывазынга төлептиг өг-бүле болзун -_деп алгап йөрээвишаан, куда дойнуң аксын ажыттынган деп чарладым.
Эрттирикчи:
Тыва чоннуң чаагай чаңчылдарында чаа төрүттүнген чаш уругнуң-даа, чаа өг-бүле тудуп турар аныяктарның-даа амыдыралы йөрээлдерниң чылыг-чымчак сөстеринден эгелээр турган.
Ынчангаш чаагай күзээшкиннер, йөрээлдер бо найыр-дойга чаъс дег куттулуп-ла турар болзун!
Чаңчыл болган куда-дойже
Чалап тур бис моорлаңар!
Амыдырал кадыр арттын
Ажып эртип чурттаарынга
Чагыг йөрээл сөстериңер
Чалыыларга сүме болзун!
Ыры
Эрттирикчи: Тыва улустуң үлегери-биле «Аът киштежип таныжар, кижи чугаалажып таныжар» дээр болгай, аравыста таныжып бо өргээде келген аалчылар, дөргүл-төрелдер, улуг өгбелер, оолдуң-кыстың эш-өөрү дээш кымнар кайда олурарын билип алыры- биле мен адаарымга-ла холдарывысты көдүрүп, адыштарывысты часкап олураалыңар. Оолдуң улузу, холдарыңар көдүрүңер! (адыш часкаашкыннары)
Уругнуң улузу - холдарыңар көдүрүңер! (адыш часкаашкыннары)
Оолдуң кады ажылдап турар коллективи!
Келин кыстың кады ажылдап чоруур коллективи!
Оолдуң эш-өөрү, чангысклассчылары!
Кыстың эштери!
Ырак-узактан келген хүндүлүг кудалар, дөргүл-төрелдер, чалаткан аалчылар! Силер бүгүдеге өгленишкен аныяктарывыс чалыы назынның чараш байырынга аалдап келгениңер дээш сеткилиниң ханызындан өөрүп орлар!
(азы оолдуң, кыстың улуг өгбези чоок төрелдерин таныштырар)
Эрттирикчи:
Хүндүлүг аалчылар, эргим төрелдер! +г-бүле тудуп, куда езулалын эртирери аныяктарның эң-не дүвүренчиг, чараш байырлалы.
Байыр-дой, езулал бүрүзү эгелиг, төнчүлүг, тускай сагыыр ужур-дүрүмнүг болгай. Куда доюн эгелеп, аныяк назынның аас- кежиктиг чараш найырынга баштайгы йөрээлдерни салыры-биле оолдуң, кыстың ада-иезин (аттарын адаар) чалаалыңар!
Оолдуң ада-иези келин кысты, кыстың ада-иези оолду алгап-йөрээр.
Ниити йөрээлдерни база салыр.
Чижек йөрээл-күзээшкиннер:
Силерниң бөгүн өг-бүле тудуп, амыдыралдың делгем оруу, бот-тускайлаң амыдыралче кирген бирги хүнүңер-биле изиг байыр чедирип, ак орукче амыдырал–чуртталгаже силерни алгап йөрээп тур бис. «Эртежи кижи эзерлиг аътка дужар» - дижип чугаалажыры ышкаш, эртенгиниң алды шагын эндевейн туруп чоруңар.