Тәрбие тал бесіктен басталады

2. Өзін-өзі ұстай  білу, сабырлылық сезімін қалыптастыру. Қалауын орындату талабы нәрестенің бойында алғашқы кезеңнің өзінде-ақ пайда болады. Бірақ оның ырқына көне беруге болмайды. Анасы оның еріксіз дәрет жіберіп қоюына, жылауына, қайта-қайта тамақ сұрауына шектеу қойып, ұстамдылық қалыптастыруы тиіс. Өсе келе оған әңгімелесу мен үлкендермен қарым-қатынаста ұстамды, әдепті болуға үйрету керек. Бала басынан-ақ өзінің қалауының шектелуі екенінен нақты, шынайы түрде хабардар болуы қажет.

Әсіресе, қандай жағдайда да балаға жалған сөйлемеген жөн. Бұған Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мына хадисі дәлел. Абдуллаһ ибн Амир (р.ғ.) былай дейді: «Бір күні үйімізде Алла Елшісі (с.ғ.с.) отырған кезде анам: «Бері кел, бірдеңе беремін», – деп мені шақырып алды. Сонда Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Оған не бермекші едіңіз?» – деп сұрады. Анам: «Бір түйір құрма бермекші едім», – деді. Сонда Алла Елшісі (с.ғ.с.): «Егер ештеңе бермегеніңде, саған бір өтірік жазылар еді», – деді.[11]

3. Ата-ананың  жақсы үлгі болуы. Алғашқы кезеңде  нәресте айналасындағы адамдарға  еліктейді. Ал 5-7 жастан бастап  жаман мен жақсыны ұғына бастайды. Осы уақытта оған жақсы достар керек. «Ұлың өссе, ұлы жақсы болғанмен көрші бол, қызың өссе, қызы жақсы болғанмен көрші бол» деп қазақ тегін айтпаған.

4. Жақсы білім беру. Жалпы  бала тәрбиесінде ислам дінінің  қайнар бұлақтары – Құран мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетіне сүйену керек. Осы негіз бойынша Аллаһтың алдында жанұя үшін әкенің жауапкершілігі үлкен екендігін айтқан жөн. Аллаһ Елшісі (с.ғ.с.) былай деп өсиет еткен: «Өлген соң адамның барлық амал дәптерлері жабылып, тек мына үш амалдың ғана сауаптары оған үздіксіз жетіп тұрады. Олар: берген жария садақасы, (мысалы, құдық, көпір, медресе салу) пайда келтіретін білімі, (таратқан білімі) артынан қалған игі перзентінің ата-анасы үшін жасаған дұға-тілектері».

Егер ата-ана нағыз  шынайы мұсылман етіп тәрбиелей алса, олардың баласы қияметте жұмақ қақпасының алдында отырып: «Әке-шешем кірмесе, мен де кірмеймін»,-деп отырады. Ізгі ұрпақ тәрбиелегені үшін ата-анаға осы дүниеде де, ақыретте де үлкен құрмет, шексіз қошемет бар.

Жалпы баланың тәрбиесіне әсер ететін төрт фактор бар:

1. Отбасы.

2. Сыртқы орта («көше»).

3. Мектеп.

4. Қоғам және жалпы  қоғамдық мәдениет.

Демек, бала тәрбиесі ата-ананың, мектептің, қала берді жалпы мұсылман қоғамының ортақ ісі. Жаратушы Хақ  тағала мұсылмандардың ізгі істерде әрдайым тізе қосып, бірге іске асыруларына үндейді. Осыған байланысты Алла тағала:

«Ізгілік  пен тақуалықта ынтымақтасыңдар, күнә мен дұшпандықта ынтымақтаспаңдар», – деген.[12]

Сонымен қатар, баланы тым  әлпештеп, аялап, мамыражай тұрмысқа үйретпеу керек. Қарапайым тіршілікке, қанағатшылдыққа баулу керек. Өйткені, шектен тыс рахат, тоқшылық ортада өсу ұрпақтың әлжуаз, аурушаң немесе кердең-кербез болып шығуына апарып соқтырады. Хадисте былай делінеді: «Тым тоқшылдықтан сақ болыңдар! Расынды Аллаһтың құлдары қанағатсыз емес».[13]

Абай атамыз айтқандай:

«Тамағы тоқтық, 
Жұмысы жоқтық 
Аздырар адам баласын!»

Ата-ананың есейген балаларын  ерте жастан еңбек етуге үйретіп, өзінің құрдасындай тұтып, кей істерде  ақылдасып, кеңесіп отырғаны жөн. Сонда  ғана бала өз бетінше еңбек етуге үйреніп, алдынан шыққан қиындықтардан оңай жол табатын болады. Халық нақылында: «Алтыға дейін патшаңдай сыйла, алтыдан кейін құлыңдай жұмса, он алтыда досыңдай сырлас» делінеді.

Кімде-кім баласын тәрбиелеуге, оған пайдалы нәрселер үйретуге салғырт қараса, орны толмас қателік жасаған болады. Балалардың әдепсіз бұзық болып шығуына көбіне ата-аналардың өздері кінәлі. Өйткені олар балаларына дұрыс тәрбие беруге, діннің алғы шарттары мен Пайғамбар (с.ғ.с.) сүннетін үйретуге немқұрайлы қарайды. Көбі мұны өздері де білмейді. Баланы жасынан ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелемеген соң, есейген кезде олар ешкімге де опа бермесі анық.