Тұлғаның өзін-өзі дамытудың теориялық негізі

Субъект психологиясын іс-әрекет субъектісі ретінде қарастыру барысы адам қалыптасуының негізгі кезеңдерін сипаттайды. Философиядан өз бастамасын алатын субъект психологиясының басты ережелерін С.Л. Рубинштейн, Б.Г. Ананьев [10] жасаған және олар жалпы түрде тұжырымдалып психологиядағы гуманистік бағытымен анықталған. А.В. Брушлинский, К.А. Абульханова –Славская субъект психологиясы негіздерін дамытқан болатын [5, 19], ал С.Л. Рубинштейн[5]  оның ержелерін тұжырымдап жасайды. Субъект - тұтастылықтың және автономиялықтың, өз белсенділігінің жоғары деңгейіндегі адам. Осы деңгейде адам өте жекеленіп кеткен, яғни өз мотивациясы, қабілеттері, психикасы  ерекшеліктерін білдіреді. Сонымен, адам субъект ретінде туылмайды, ол іс-әрекет барысында субъект ретінде танылады. Әр тұлға – субъект, бірақ соның өзінде ол тұлғаға теңестірілмейді. Субъект - өзін-өзі ұйымдастырудың белгілі бір сапалы тәсілі, тұлғаның өзін-өзі реттеуінің, ішкі және сыртқы жағдайлардың келісуінің тәсілі, барлық психикалық процестердің, күйлердің, қасиеттердің реттеу орталығы,    сонымен бірге қабілеттердің, объективті және субъективті мақсаттарға қатысты іс-әрекеттің міндеттеріне сәйкес тұлғаның мүмкіндіктері мен шектеулерінің формасы. Субъектінің тұтастылығы, бірлігі және кіріктірілуі оның психикалық қасиеттері жүйелілігінің негізі болады [17, 559-570; 19, 330-346].    А.В.Брушлинский субъектінің тұтастылық проблемасын аша отырып, адам дамуының барлық кезеңдеріндегі табиғилық пен әлеуметтіктің байланыстылығын айтады. Субъект психологиясының келтірілген негізгі ережелердің сұлбасы, осы бағыттың жалпы түрде жасалғаны және теориялық-экспериментальды негіздеуді қажет етеді. Оның екі идеясының психологияның дамуына маңызы зор. Бірінші ережесі бойынша субъект - іс-әрекеттік және жүйелілік көзқарастарының бірігу мүмкіншілігімен байланысты болып келеді. Субъект әр кезеңде өзінің іске асуы барысында және әлеммен байланыстық әрекеттестігі барысында ашылатын бір жүйеліліктің тасушысы ретінде қарастырылады. Дәл осы субъект өз дамуының әр кезеңінде жүйелілік факторы болып анықталады, психикалық ұйымдастырушылығының өзіндік күрделі көп деңгейлі жүйесін қамтиды. „Кең тараған көзқарастарға қарамастан, субъект – адамның психикасы емес, психикалық қасиеттері мен белсенділік түрлері де емес және т.б., ал адамдардың өздері - әрекетті қарым-қатынасқа түсетіндер болып анықталады.  Екінші ережесі бойынша „Субъект - өзін-өзі басқарудың сапалы тәсілі ...” [19, 330-346]. Жүйелілік көзқарас принципі адам өз дамуының деңгейлерінен өтетін психикасының өзін-өзі ұйымдастыруын түсіндіреді. Осындай екі көзқарастың шынайы, күрделі өзіндік іс-әрекетінің субъектісі ретіндегі және оның психикалық ұйымдастырушылығының жүйелі механизмдерін қоса қарастыру: жүйеліліктің және субъект-әрекеттіктің, яғни екі көзқарастағы ережелердің бірігуі адам психологиясын түсіну жолындағы қадамы болады. Субъект психологиясының екінші ережесі психологияның даму  перспективасы үшін маңызды. Ол адамның жеке ерекшелігі мен даралығының бірігуі негізінде қарастырылады. Сонымен, психологиялық көзқарас тұрғысынан алып қарағанда адамның сипаттамасын бір жағынан индивидтің сипаттамасы ретінде қарастыруында, яғни оның адам түріне адамның жеке ерекшеліктері негізінде жатқызылу мағынасында. Осыған орай қазіргі психологиялық даму тенденциялары адамды зерттеудің келесі бір көзқарасын жасау туралы мәселені көтереді, ол психиканың ұйымдастырылуындағы дара және ерекше белгілерінің болуымен түсіндіріледі. Ал екінші жағынан субъект-іс-әрекеттік көзқарасы негізіндегі өз іс-әрекетінің субъектісі ретінде адам қалыптасуының өлшемдері туралы айтылады. Осы жерде адамның іс-әрекет субъектісі ретіндегі сапалы ерекшелігі – оның басқа категориялардан (индивидтен, тұлғадан, даралылықтан)  ажыратылатындығында. Сонымен субъектіні әр түрлі авторлар түрлі түсіндіреді. Мысалы, Б.Г. Ананьев адам ұйымдастырушылығының үш негізгі құрылымдарын айтады: индивид, тұлға, іс-әрекет субъектісі. Осы үш құрылымның кіріктірілуі адамның қайталанбас даралығын айқындап береді екен. Даралықтың компоненттері индивидтің қасиеттері болып табылады (табиғи қасиеттер жиынтығы), тұлғаның (қоғамдық қатынастары жиынтығы), іс-әрекет субъектісінің (еңбек іс-әрекеттері жиынтығы).  Даралық дамуының үш формасы анықталады. Біріншісі - онтогенез – адам дамуының негізгі формасы. Екіншісі – тұлғалық қасиеттердің даму формасы – қоғамдағы адамның өмірлік жолы. Үшіншісі – адамның кәсіби іс-әрекеті барысындағы субъектілік қасиеттері қалыптасуының формасы. Барлық үш құрылымдардың ерекшеліктері мен сипаттамалары бар және әр құрылымға  даму процесінің гетерохрондығы тән. Даралық генетикалық тұрғысынан кеш қалыптасады, ал қасиеттер онтогенез, кәсіби іс-әрекет, адамның өмірлік жолы барысында тұтас жүйенің нәтижесі болып қалыптасады.

1. Сонымен, Б.Г. Ананьевтің  іс-әрекет субъектісі ретіндегі адам туралы түсінігі  адам дамуының белгілі бір кезеңінде психикалық қасиеттердің және кәсіби іс-әрекет барысындағы механизмдердің қалыптасуымен анықталады. Осыдан адам субъект ретінде операционалдық механизмдермен, индивид - қызметтік механизмдермен, ал тұлға – индивидтің қажеттіліктері мен құндылық бағдарларын қамтитын мотивациялық механизмдерімен түсіндіріледі. „Адам қасиеттерінің индивидтік, тұлғалық және субъектілік болып ажыратылуының себепі адам сипаты мәнінің табиғилық пен әлеуметтіліктің тұтастығымен ашылады” – деп Б.Г. Ананьев жазады. Осы тұтастылықтың ядросы - тұлғаның құрылымы, ондағы тұлғалық маңызды қасиеттерімен бірге индивидтің және субъектінің қасиеттері жалпыланбайды [10, 218].  Бұл жерде біз Б.Г. Ананьевтің субъектіні түсінудегі және автордың субъект-әрекеттік көзқарасындағы айырмашылықтарды көреміз. Егер Б.Г. Ананьев үшін тұлға ұйымдастырушылықтың ядролық құрылымы болатын болса, субъект-әрекеттік көзқарасы бойынша субъект ол үшін әрқашан тұлға болып табылады, бірақ оған жатпайды. Өзінің кәсіби іс-әрекеті барысында және шығармашылығы негізінде кәсіби іс-әрекеттің жоғары деңгейі ретінде адам Б.Г. Ананьевтің көзқарасы бойынша субъект ретінде қарастырылады. „Субъект адам ұйымдастырушылығының ядросы ретіндегі пікірге А.В. Брушлинский қосылады: „Көптеген түрлері мен субъект белсенділігінің деңгейлері ішкі жағдайлардың тұтас жүйесін құрайды және олар дамудың негіздемелері арқылы сыртқы себептері бойынша әрекет етеді” [19, 34]. Сонымен бірге, ол кез келген тұлғаны тәрбиенің объектісі ретінде болатынын айтып, осы тәрбиенің субъектісіне айналатынын айтып кеткен. Осылайша тұлғаның объект-субъектілік табиғатының педагогикалық тұжырымдамалық көзқарастарын тұжырымдаған. Осы сәттен бастап педагогикалық көзқарас тұрғысынан біз субъект қалыптасуының және тұлғаның өзін-өзі дамытудың тұжырымдамаларына назар аударамыз. С.Л. Рубинштейннің және оның шәкірттерінің көзқарасы бойынша субъект - тұлғанының өзін-өзі басқарудың, өзін-өзі ұйымдастырудың және өзін-өзі дамытудың сапалы тәсілі болып анықталады екен. Бірақ С.Л.Рубинштейннің ережелеріне сүйенетін болсақ жоғарыдағы тұжырымға қарамастан, субъект категориясының және субъект-әрекеттік көзқарасының мазмұнын түрлі анықтай аламыз. Мысалы, оны шәкірті К.А. Абульханова субъект категориясының тұлға категориясына қарай қозғалысын айтады: „...кез келген тұлға іс-әрекеттің субъектісі бола алмайды” [8, 63], әріқарай: „Түрлі тұлғаларға қатысты олардың қалыптасуының жалпы ережесіне сәйкес түрлі мөлшері туралы айтуға болады,  субъект - жетілудің ең жоғарғы нүктесі емес, оны біз соған қарай жылжу деп түсінеміз” [8, 65]. Субъект категориясы үшін ең маңыздысы – қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады. Нақты көрсеткенде, тұлғаның сапалық өзгерістерін қарастыра келе, оның субъект іс-әрекетінің үш негізгі трансформациясын анықтайтынын айтуымыз керек. Біріншіден, барлық психикалық ресурстар (психикалық процесстер, қасиеттер, күйлер, қабілеттер) тұлға іс-әрекеті мен өміршендігінің қамтамасыздану тәсілдері болып табылады. Екіншіден, барлық психикалық ресурстар тұлғалық іс-әрекетке бағынатын жеке композициясын құрайды: „Іс-әрекетке қосылған сапалы өзгертулер және оны жүзеге асыру әрекеті қамтамасыздануының психикалық пен тұлғалық қасиеттерінің іс-әрекет талаптарына сәйкес тұлғаның өз өлшемдеріне қарай оның іс-әрекет субъектісі ретіндегі қалыптасу барысы реорганизация процесі болып анықталады” [8, 67]. Үшіншіден, тұлға субъект бола тұра өзінің өмірлік стратегиясына және әрекет стратегиясына сүйенеді, бар ресурстарға, қабілеттерге және мүмкіншіліктерге қарамастан. Мысалы, адам өмір сүру мәнінен айырылып, интеллектісін, қабілеттері мен өзін-өзі жетілдіру, дамыту үшін өз еркін қолданбайды. Сонымен, субъектінің өлшемі ретінде қарама - қайшылықтарды шешу қабілеттілігін айтамыз. Осы қабілет қалыптаспаған жағдайда тұлға субъект ретінде өз мәртебесін жоғалтпайды. Субъект, К.А. Абульханованың анықтамасы бойынша, үйлесімді, иерархиялық даму сатысының ең жоғарғы баспалдағына жеткен өзін-өзі дамытып жетілдіретін тұлға болып табылады. К.А.Абульханованың жаңа еңбегінде „субъект” және „тұлға” категорияларының айырмашылығы анықталады. Оның пікірінше: „Тұлға өз ерекшелігі дамуының максимальды деңгейіне жетіп жеке дара болады, ал субъект ретінде, ол өз адами дамуының тиімді деңгейіне жеткенде болады...  Субъект ретіндегі оның қасиеті осы өмірлік жолды ұйымдастырудың тәсілі болады... Субъект өмірді ұйымдастырудың тұтас процесін жүзеге асырады, оның өзгермелілігі мен төзбеушілігін есекере тұра. Тұлғаның өз өмірін реттеуге қабілеттілігі оның құндылықтарына бағынатын тәуелсіз болуға мүмкіндік береді, яғни сыртқы талаптарға қарамастан еркінділіктің болуы. Бір жағынан объективті жағдайлармен, талаптармен, оқиғалармен, дәуірмен тұлғаның өмірлік жолы оның өзімен анықталады, екінші жағынан оның оларға қатысты болуымен байланысты тұлғаның өзімен анықталады. Осы анықтаушылар бір- бірімен ешқашан да сәйкес келмейді. Сондықтан да өмірлік жол субъектісі ретіндегі тұлғаның қасиеттері оның өмірлік жолында пайда болатын қарама-қайшылықтарды шешу тәсілімен анықталады [9, 13-27]. Біздің көзқарасымыз бойынша субъектіліктің анықталған өлшемінің ерекшелігі жоқ және осы категория үшін анықталған өлшем жеткіліксіз. Қарама-қайшылықтарды шешу үшін саналы түрде ұғынбау деңгейінің өзінде соның ішінде тұлғалықтың кез келген дамудың қозғаушы күші болады. Сонымен бірге,  өмірлік жолды ұйымдастырудың тиімді тәсілі туралы ережесі анық емес. Субъектінің деңгейі тұлғаның операционалдық деңгейі ретінде қозғалыстың жалпы бағытын анықтайды. Адам, өз дамуының перенатальды кезеңінен бастап,  қажеттіліктердің және мотивтердің қарама-қайшы тенденцияларын шешу жолында тұрады. Әрине түрлі күрделілік деңгейіндегі қарама-қайшылықтар өзінің психофизикалық дамуының ыңғайын қамтамасыздандырудан бастап дүниетанымдық проблемаларын шешуге дейін сөзсіз болып тұрады. Осындай түрлі деңгейдегі қарама-қайшылықтар субъект алдында тұрған психикалық ұйымдастырушылықтың және реттеушіліктің жүйелілік факторы болатын оның индивид және тұлға ретіндегі тұтас дамуын қамтамасыз етеді. Субъект белсенділігі түрлі қарама-қайшылықтарды шешіп, психикалықты дамытады және сол психикалықтың тасымалдаушысы субъект болады. Белсенділіктің таңдамалылығы, даралығы мен нәтижелілігі түрлі әрекеттерді субъект жасайтынын растайды. Міне осы жерде субъект іс-әрекетінің өзін-өзі дамытудың ұйымдастыруы мен реттеуінің деңгейлері туралы сұрақ туындайды. Қарама-қайшылықты шешетін субъектіні анықтау процесі, К.А.Абульханованың түсінуінше, субъект категориясының тұлға категориясымен толық қамтылатынын және тұлға дамуының жоғары деңгейінің белгісін білдіреді. Бұл адамның өзін-өзі жетілдіру мен өзін-өзі актуализациялау ұмтылысының гуманистік көзқарасы пікірімен толық келіседі (мысалы, А.Маслоу, К.Роджерс).

А.В. Брушлинский субъект категориясын кеңінен түсінеді: „Субъект - өзін-өзі ұйымдастырудың, дамытудың белгілі бір сапалы тәсілі....” [20]. Басқа  тұрғыдан қарағанда субъект  өз белсенділігінің, тұтастылығының, жекелілігінің  жоғары деңгейіндегі адам болып табылады. „Әр тұлға субъект болып танылады, бірақ субъект тұлғамен теңестірілмейді” деген А.В. Брушлинскийдің тұжырымын есемізге алатын болсақ, біз бір жағынан ол адам дамуының үздіксіздік іс-әрекеті субъектісі ретінде, ал екінші жағынан субъектілік белсенділіктің, тұтастылықтың, жекеліліктің жоғары деңгейі ретінде түсінеміз. Осы қарама-қайшылық қайта қарау мен зерттеуді қажет етеді, осылайша субъект категориясының өлшемдік критерийлері туралы сұрақ ашық түрде қалады. Субъектінің табиғаты туралы мәселе субъектіліктің өлшемдерін анықтау проблемасын белгілейді. Адамның үздіксіз дамуының түрлі деңгейлерін зерттеу мәселесі осы сауалдың талдауын әрі қарай жылжытады. Іс-әрекет субъектісі ретіндегі адам дамуының өлшемдерді адамның өзін іс-әрекеттің субъектісі ретіндегі проблемасынан ажырату мәселесін талдау қажет. Бала өміріндегі субъектіліктің пайда болуынан бастап, оның психикалық дамуы туралы теориялық көзқарастары жалпыланып, эксперименталды зерттеулердің фактілері талданылады. Осы проблеманың 1-ші аспектісі – субъектінің негізгі сипаттамасы ретіндегі адам тұлғасын қалыптастыру. 2-ші аспектісі - әлеуметтік және физикалық объектілер әлемін ажырату мен түсінудің қарастыруын қамтитын субъектісін қалыптастыру.  3-ші аспектісі – субъект-әрекеттік көзқарасы ережесімен байланысты өзін-өзі дамытудың негізі ретінде тәжірибелік пен теориялық іс-әрекеті болып табылады. 4-ші аспектісі- даралықты дамыту. Субъект өз дамуының жоғарғы деңгейінде жекеленген болады, осылайша  ерекше дара субъектіні басқалардан ажырататын жоғарғы деңгей адам дамуының барлық деңгейлерінің үздіксіздігі мен шынайлылығын анықтайды.

Субъектіліктің ерте онтогенезінде адамның психикалық дамуының континуальды ұстанымына сүйене отырып, базистік деңгейлердің дамуын қарастыруға болады. Олар субъект мінезінің  дамыған саналы формаларының алдында пайда болады. Ол үшін өзін-өзі түсінудің дамуын және өзгелердің агент ретіндегі психикалықпен қамтылғанын сипаттау үшін сәбилерге түсінікті өзараәрекеттесу тәжірибесінің түрлері талдануға тиісті. Тәжірибенің осындай түрлерінің „Мен” және өзге-агенттері бастапқы ақпаратымен  қамтамасыздандырады да,  ақпарат факт ретінде кодталады екен. Іс-әрекет субъектілері  психикалық қатынасын жүзеге асырады.

Сонымен, физикалық пен әлеуметтік әлемнің базистік тұжырымдамасындағы адамның субъект ретіндегі белсенділігін, кіріктірілуін, әлеуметтілігін білдіреді. Бұл бізге субъектіліктің көзін адам дамуының ерте кезеңдерінен іздестіруге мүмкіндік береді. Сонымен, жүргізілген зерттеу жұмыстарының талдауы адамның базистік өлшемдерін анықтауға жағдай жасайды – ментальды моделдің қалыптасуына, „Мен” және „өзге психикалықтың” тасымалдаушысы болуына, ұқсас психикалық жағдайларды сезінуге. Өмірінің бірінші жылының соңында  осындай модель пайда болып, адам субъектілігінің базистік деңгейін белгілеуге болатындығын анықтаймыз.

Субъект - әрекеттік көзқарастың ережесіне сәйкес  субъект өзін-өзі дамытудың негізі ретінде тәжірибелік (практикалық) және теориялық іс-әрекеттері алынады, бірақ олардың барысында бір ғана іс-әрекет өтеді (ойын, оқу, еңбек және т.б.) және қарым-қатынастың түрлі деңгейлерінде жүзеге асырылатын нақтылау мен дамыту жүреді. Бір жағынан, субъектіні дамытуда белсенділік пен іс-әрекеттің рөлі жетекші болып анықталады, екінші жағынан, сауал туындайды – субъектінің белсенділігі мен іс-әрекетін не бағыттайды? Теориялық тұрғысынан мақсатсыз саналы және саналы емес тәжірибелік іс-әрекетті болдыру қиынға соғады. Осы жерде, тәжірибелік іс-әрекетті және белсенділікті түсінудің өлшемдерін ажырату маңызды. Белсенділік тәжірибелік әрекетке қарағанда эндогендік қажеттіліктермен бағытталады, олар сыртқы ортада іске асырылады. Ал тәжірибелік әрекет экзогендік мақсаттармен бағытталады, сонымен қатар субъект таңдаған және белгілі бір осы таңдауға сәйкес әрекеттер мен тәсілдер арсеналымен осы мақсаттарды жүзеге асыру үшін қамтамасызданады. Осылайша „белсенділік” және „практикалық әрекет” арасындағы қарама-қайшылық жойылады.

Субъектінің практикалық әрекеттері – сыртқы әлеммен өзара әрекеттестігін аяқтайтын танымдық бағалау мен жоспарлаудың соңғы кезеңі. Сонымен, белсенділік  субъектінің әлеммен жалпы әрекеттестігін  бағыттайтын және тәжірибелік іс-әрекеттегі мақсат пен тәсілдердің өзара әрекеттесудің барысындағы мақсаттар мен тәсілдерді нақты талдаудың нәтижесі болып табылады. Белсенділік пен тәжірибелік іс-әрекет  субъектіні әрқашан мақсатқа бағытталған және әлеммен әрекеттестігінің дамуына қол жеткізеді. Бұл өз кезегінде субъектінің ментальды тәжірибесін дамытады, өзгертеді,  қайта құрайды және мақсат-міндеттердің іске асысуын қамтамасыз етеді. Белсенділікті дамыту үрдісі тәжірибелік іс-әрекетті дамытудың алдында жүреді және оны дайындайды.

      Болашақ маманның өзін-өзі дамытудың  кәсіби қалыптасуына ықпал ететін педагогикалық жағдайлардың жасалуы тұлға дамуының жалпы теориялық негіздемесін талап етеді. Бұл өзара әрекетте болатын факторлардың әсерін есепке ала тұра  өзін-өзі тану және өзін-өзі дамыту феномендерін анықтауға, сонымен бірге  педагогикалық үрдісі жағдайында олардың іске асудағы механизмдерін анықтауға мүмкіндік береді.

Әдетте педагогикалық теория мен тәжірибеде “білімберу” ұғымы  педагогтың білім мен білікті, дағдыларды меңгертеді дегенді білтіретін. Солай, педагог оларды меңгеруге ұсынатын, ал оқушы оларды есте сақтап, тәжирибеде қолдануға тиісті болатын. Нәтижесінде адамның біліктілігі ақпараттық құзырлылық пен еңбек іс-әрекетінде білімдерді пайдалану қабілеттілігі болып танылады. Бірақ білімберу өз мәнінде инкультурация (адамзат жинақтаған білімдерді меңгеру) мен әлеуметтенуді (қоғаммен байланысты орнату) және өзбентінше өмір сүру мен еңбек іс-әрекетіне дайындығын қамтиды. Осыдан адам танымы мен рефлексиясының, рухани өзіндік шығармашылығының, кәсіби өзін-өзі жетілдірудің, жоғары мәдениетті жасау мен меңгеру тұрғысынан ұзақ еңбегінде білімді болады. Басқаша айтқанда, білімді адам болу үшін, қайта ұғыну кеңістігінен шығу мен үздіксіз өзін-өзі өзгерту, өзіндік шығармашылықта тұтастай тұлға ретінде өзін-өзі дамыту  үшін  бұрын меңгергенді тереңінен ұғыну болып табылады. Осыған орай педагогикалық үрдісте өзбетінше әрекет ететін, өзін-өзі дамытатын шығармашыл тұлғаны қалыптастыру мәселесі туындайды. В.П. Зинченко білім берудің рөлін  өз оқушыларына жаңа әлемді ашу деп түсіндіреді, сол әлемдерде бағдарлай алуға үйрету деп айтады, сонымен қатар білім әлемін ашу мен білімсіздік әлемін ажырату деп түсіндіреді. Осы әлемдерге бірінші қадамдарын жасауға көмектесуді баланың көзін ашу керек деген пікірмен түсіндіреді ішке бағытталған өзін ашуға, рухани және тұлғалық өсүге бағытты көрсетеді. Педагогтардың пікірінше, білім беру парадигмасы жаңаруының дәуірінде  тұлғаның өзін-өзі дамуы ішкі факторлармен анықталуға тиіс. Қазіргі жағдайларда қоғамның маңызды міндеті - жаңа өзіндік сана мен ойлауды қалыптастыру. Олар тек білімді алу білігін ғана қамтамасыз етіп қоймай, сонымен бірге жұмыс жасауға, өмір сүру білігін және өзгелермен бірге өмір сүруге үйрету болып табылады. Осы төрт біліктер өз жиынтығында біздің менталитетіміздің өзгеруін анықтайды: адам өз өмірін өзі құру керек, өз-өзінің авторы болуы тиіс. Педагогикалық процесс барысындағы субъектілердің өзін-өзі дамуы білім беру іс-әрекетінің гуманизациялаудың маңызды факторы, шарты, тәсілі болады. Студенттердің өзін-өзі дамуы мен білім берудің гуманизациясының арасындағы өзара байланысты көру және оны меңгеру үшін тұлғалық өзін-өзі дамуы үрдісінің методологиялық негіздерін қарастыру маңызды. Өйткені,  ол әр түрлі адамтану ғылымдарында түрлі түсіндіріледі.

Осымен біз тұлғаның өзін-өзі дамытудың жағдайларын түсіндіруде келесі қорытындыға келдік: болашақ маман тұлғасының қарым-қатынасқа қабілеттілігін, педагогикалық және психологиялық үрдісіне қатысушылардың арасындағы субъект-субъектілік қатынастарын дамыту  деп ұйғардық. Түсіністік пен қарым-қатынас мәселелерін педагогтар мен психологтардың зертеулерінде „мен –концепциясы” шеңберінде зерттеленеді.

К.Роджерстің пікірінше, өзін-өзі дамытудың негізгі бағыты - өзіне деген сенімді нығайту мен өзін-өзі сыйлау қабілетін қалыптастырудың нәтижесінде субъект “идеалды Менге” ұмтылады [60]. Қазіргі тәжірибеде К. Роджерстің  “тұлғалық өсу тобының” әдісі қолданылады. Ондағы қарым-қатынас барысында адамдың адаммен қатынастарын құру үшін қатысушылар бір бірінің алдында ашылып, өздерінің сезімдері туралы айтады, мәндік мағыналарды іздейді, өмірлік таңдаудың еркіндігін алуға ұмтылады және ол үшін жауап береді. Неғұрлым білікті және қабілетті болу үшін осының барлығы шектеулі рухани потенциалды ашуға көмектеседі. Бұл өздігінен өз бентінше әрекеттенуді күшейтеді – ұйымдастырылған байланысты гештальт үнемі қалыптасу барысында болатын және өзіне деген көзқарасты анықтайды. Тұлғалық жетілуге теріс әсер ететіндер - өзгерістен қорқыныш, қорғаныс механизмдері, өз ағзасына сенбеушілік, конформизм. Тұлғалық жетілуді түсіндіруде А.Маслоудың зерттеулеріне сүйенеміз: өсу – яғни потенциалдықтан қалмау деп  түсінеміз. Немесе „тұлғалық өсу” деп А.Маслоудың  қол жеткізген негізгі қажеттіліктері негізінде “жоғары” қажеттіліктерді қанағаттандыруды айтамыз. А.Адлерде тұлғаның ішкі күштерінің өзін-өзі дамыту процесі әлеуметтену мен тұтастылыққа жету барысында атқарылады, мақсатқа бағытталған шығармашылық ұмтылысына байланысты. Сондықтан да, шет елдің қазіргі психологиясының тұжырымдамасында – онтопсихологияның – „тұлғалық жетілу  мен даму” негізгі ұғымдары болады және адамның тұлғалық өсуіне кедергі болатындарды анықтаған. Осының негізінде келесі қорытынды жасаймыз: педагогикалық процеске қатысушы әрбір субъектінің өзін-өзі дамытуы бойынша өз іс-әрекетін талдауға көмектесетін технологияларды қолдану маңызды. Осыған орай біздің тәжірибелік жұмысымызда оқытылушы өзін-өзі дамытудың, жетілдірудің объектісі болуы ерекше орынды алады. Ол өзінің нағыз  тұлғалық ерекшеліктері мен әрекеттерін шынайы бағалай білуі тиіс және өз алдына мақсат қоя білу керек. “Дамудың” толық анықтамасын біз В.И.Смирновтан алып, оны сандық және сапалық ағзадағы, психикадағы, ақыл-ой және рухани адамның жүйесіндегі өзгерістердің процесі деп түсінеміз. Олар сыртқы және ішкі, басқарылатын және басқарылмайтын факторлардың тұқымқуалаушылық, орта мен тәрбиенің  әсерімен анықталып, адам дамуының үрдісі мен нәтижелері үш маңызды факторлардың бірлескен әрекеттестігімен анықталады. Психологтардың зерттеулері бойынша (А.А.Абульханова-Славская, Б.Г. Ананьев, Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн және т.б.) адам дамуы барысында өзін-өзі дамыту екі детерменизмдік мағынасына ие: ішкі және сыртқы, негізінен  назар  ішкі анықтаушыларға аударылады  – ішкі мүмкіндіктерді анықтау мен потенциалдық жағдайларды ашу. К.А. Абульханова –Славскаяның пікірінше,  адамның дамуы – бұл белсенді өзін-өзі басқаратын,  “ішкі жылжуға” тәуелді үрдісі (спонтанды ерексіз кез келген жүйенің өзгеруінің, оған сыртқы жағдайлар мен өзгерістегі орта ықпал етеді). Осыдан, “даму”  категориясы мен “өзін-өзі дамыту” категориясы философиялық, психологиялық және педагогикалық зерттеулерде бірбірімен байланысты, өйткені жалпы дамудың өзін-өзі дамыту мәселесі осы салалардағы өзін-өзі жетілдірудің негізінде пайда болған.