Студенттердің ғылыми жұмысы Қабілет. Мектеп жасына дейінгі балалардың қабілетін дамыту ерекшеліктері

Студенттердің ғылыми жұмысы Қабілет. Мектеп жасына дейінгі балалардың қабілетін дамыту ерекшеліктері

«Өнердің, білімнің кілтін тапқан ғана озады» деген бүгінгі талабы таудай, қабілет-қарымы мол, ізденімпаз жастарға тек еңбек етсеңдер, сауатты,  мәдениетті, өнерлі, білімді болсаңдар  ғана, «білекті бірді, ал білімді мыңды  жеңеді» деген ата бабаларымыздың ұлағатты сөзін келтіріп айтқаны, бұл  – халықтың сана-сезімінің, дәстүрінің, рухани байлығының кемелденгенінің  айқын көрінісі. Президентіміз Нұрсұлтан  Әбішұлының білім мен еңбекке  деген құштарлық, таусылмас ерік-жігер  әр жастың бойынан табылатын болса, Қазақстан дамыған елдерді қуып жетіп қана қоймай, солармен иық  теңестіре тұратындай елге айнала алатындығын  жас буынға жеткізе айтуы болды.

 Өз кезегімізде, бүгінгі  таңда орын алып жатқан білім  жүйесіндегі жан-жақты бағдарламаларға,  өзгерістер, алға жылжуларға, болашаққа  деген нақты бағытты ұстанған  саясатқа ұжым болып қолдау  көрсетеміз.

 Ерекше жаратылыс иесі  адамдардың ақыл-ой өрісі, қабілеті  мен бейімділігі, мінезі мен  түр әлпеті әрқилы. Әйтеуір, бұл  мәселеде бір-біріне жүз пайызға  ұқсасы жоқ. Бұл өзі жаратылыстың, адам табиғатының тағы бір  құпия сыры. Соған қарамастан, әркім  өз ерік күшіне сәйкес өз  қабілетін танып-білуге, оны дамытуға  талпынады. Керісінше, өз қабілетін  тектен-текке құртып (бізге сырттай  солай көрінуі мүмкін), оны басқаға  жұмсайтындары да аз емес.

 Ұлы ойшыл Кіші Сенека: «Адам өз қабілетінің қандай  екенін бір іске кіріскенде  ғана біледі», - депті. Ол рас.  Сол себепті әрдәйім өз ісіңе  сын тұрғысынан қарап, одан  қорытынды шығара білуің қажет.  Сірә, сондықтан да шығар, Дельфий  храмында: «Өз бойыңа өзің үңіл»  деп жазылып қойыпты. Мұны психологтар  көпке дейін айтып та, жазып  та жүрді. Мұнан туатын қорытынды:  әрбір адамның өмірдегі бағыт,  бағдары да, іс-әрекеті де, бәрі-бәрі  өзінің бойына үңілуден басталады.

 Қабілеттілік – адамның  мінез-құлқын реттеп, оның тіршілік  етуіне қызмет етеді, психикалық  әрекеттің негізіне, шартына айналады. Қабілеттілікті анықтайтын қасиеттер:  сезімталдық, байқағыштық, аңғарымпаздық,  зеректік, ойлампаздық, көрегендік, зерделі-лік, идеяларды оңай туындата  алушылық, сөз саптау еркіндігі,  тұтас қабылдауға, ұғымдарды салыстыруға  (алыстату, жақындату, қиыстыру, т.б.), топшылауға бей-імділік және тағы  да басқалар. Тек есіңізде болсын, өз қабілетің өз ырқыңа көнеді. Саллюстий айтпақшы: «Әр адам  өз тағдырын өзі шешуге тиіс».  Ал адам қабілетінің қайнар  көзі ешқашанда таусылмайды. Адам  қабілеттілігінің артуына байланысты  оның дарындылығы мен данышпандылығы  да айқындала түседі. Осыған орай  психолог-мамандар былай деген:  «Адам өз қабілетінің қандай  екенін бір іске кіріскенде  ғана біледі», - деген сөз оның  іс-әрекететінің өлшемі. Әрине, ауыз  ашпай тұрып ән сала аласың  ба, дауысың келе ме – жоқ  па, білу қиын. Өмірден өз орныңды  табу жөнінде де тап солай.  Сіз қабілетіңізді, талантыңызды  дәл индикатордай өлшейтін, сізді  адам қатарына қосатын қолайлы  жағдайға тек еңбегіңіз арқылы, еңбек-кер ұжымның ішінде жүріп  сарыла істеген шығармашылық  қызметіңіз арқылы ғана жете  аласыз». Қабілеттің дамып, қалыптасуы  үрдісі әртүрлі деңгейде өрістеп  отырады. Оның алғашқы деңгейін  репродуктивтік, екінші деңгейін  шығармашылық деп атайды. Мұндағы  репродуктивтік деңгей – жұрттың  бәріне ортақ оқи, жаза, есептей  білу, шығармашылық деңгей – арнайы  қабілеттіліктің танылуы. Әрбір  адам баласы өз бойындағы қабілеттің  дамып, қалыптасуындағы алғашқы  деңгейінде оқу, білімді игеруге,  іс-әрекетті қажетті дәрежеде  жүзеге асыруда икемділік көрсететін  болады. Екінші деңгейде жаңа  бір заттар мен туындыларды  жасай алатын мүмкіндігін байқатады.  Қабілеттің қандай түрі де еңбекпен дамып, қалыптасады. Ешкім маңдай терін тамшылатып еңбек етпейінше, оның бойындағы қабілет ешқандай мән-маңызға ие бола алмайды. Өйткені, қабілет ойлау, күшті ерік-жігер, тұрақты мінез, қажыр-қайрат, ұшқыр қиял тәрізді адамның жан қуаттарының сан түрлі жақтарымен тығыз байланысты. Қабілетті адам шығармашылықпен іс атқармаса, тіпті талантты болса да өз қабілетінен айырылып қалады. Адам баласы күнделікті тұрмыс-тіршілігінде бар уақытын тамақ ішіп, ұйықтап, арақ-шарапқа салынып өткізбей, қандай да болмасын, бір жұмыспен айналысатын болса, әр күнгі ісін, қызметін, шаруасын тыңғылықты тындырып отырса, өз бойындағы қабілетін өлтіріп алмай, дамытып, қалыптастырып отырады. Бұл өмір тәжірибесі дәлелдеген ақиқат. Бұл мәселені көптеген (Л.И.Божович, А.Валлон, Л.А.Венгер,П.Я.Гальперин, А.С.Выготский, А.В.Запорожец,  А.Н.Леонтьев, Ж.Пиаже, Д.Б.Эльконин, А.П.Усова, Н.Н.Подьяков, Тәжібаев Т., Мұқанов М., В.С.Мухина, Қойбағаров Қ., Рақымбеков Ғ.,Аймауытұлы Ж., Жарықбаев Қ., Темирбеков А., Қ.С.Жұмасова.) ғалымдар қарастырған болатын.

Қазақстанның  бірқатар педагог-психолог ғалымдары да тұлғаның ойлау қабілетін  дамыту туралы  психолог ғалымдар Н.Менчинская, Е.Кабанова-Меллер, З.Калмыкова, Н.Велинкин, Л.Леонтьев, В.Мышин, А.Люблинская, А.Петровский және т.б. еңбектерінде көптеген пікірлер айтылған. Ойлауды дамытудың қажеттілігі  туралы әдіскерлер А.Зорина, Ж.Икрамов, И.Лернер, П.Я.Гальперин, А.Усова, А.Гетманова, В.Давыдов, тұлғаның логикалық ойлауын  дамыту туралы Б.Ананьев, Ж.Пиаже, Л.Рубинштейн, Н.Лейтес, И.Якиманская, В.Крутецский, Ю.Самарин, Л.Смойлова, В.Стрезикозин және қазақстандық ғалымдар Д.Рахымбек, Ә.Әбілқасымова, Ә.Қағазбаева, С.Мендіқожаева, Н.Талпақов, Ғ.Баймадиев, Б.Тұрғынбаева, Р.Ысқақов, Н.Иманқұл, Т.Ғабитов, т.б. еңбектерінде де құнды пікірлер бар.

Зерттеу мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың қабілеттілік деңгейін көтеру ахуалын анықтау.

Зерттеу міндеттері:

мектеп жасына дейінгі  балалардың қоғамдағы орнын айқындап, деңгейінің көрсеткішін анықтау;

мектеп жасына дейінгі  балалардың қабілетін қалыптастыруға бағытталған педагогикалық және психологиялық іс -әрекет пен арнайы іс шаралардың кешенін жасау;

мектеп жасына дейінгі  балалардың қабілетін қалыптастыруға мүмкін боларлық жағдайын қамтамасыз ету;

қоғамдық пайдалы еңбекке  қатыстыру, кәсіби тәжірибелік білімін  жинақтау;

эрудицияны дамыту, әлеуметтік-саяси, мәдени, ғылыми және қолданбалы білім  жүйесін меңгеру іс-әрекетінің тәсілін  меңгеруге көмектесу;

үнемі кәсіби өсу мен өзгеруге дайын,  жеке тұлғалық және өз қабілетіне сай жүзеге асыра алатын құзыретті  болашақ ұрпақ даярлау;

оқытуды оңтайландыру, жеке тұлғаның ақыл-ой деңгейіне бейімдеу;

мектеп жасына дейінгі  балалардың танымдық, шығармашылық ой-өрісін дамыту үшін түрлі ой қызметі түрлеріне  тарту;

интеллектуалды тұлғаны  қалыптастырудың педагогикалық-психологиялық  негіздерін диалогтық талқылау (дөңгелек үстел, ата-аналар жиналысы, конференция).

I. Қабілет. 

1.1. Қабілет туралы ұғым.

 Балалардың келешегі  жөнінде ойланбайтын, балалардың  қабілетті, дарынды, талантты  болып, болашақ қызметтерінде  үлкен жетістіктерге жетуін армандайтын  ата-аналарды табу өте қиын. Бірақ  сөйте тұра солардың барлығы  бірдей қабілет деген не, оны  қалай дамытуға болады және  бұл жұмыста жанұя қандай міндет  атқару керек дегенді біле  бермейді. Қабілеттілік туа бола  ма, жоқ әлде жүре бола ма? Олар  тұқым қуалай ма, жоқ па? Қабілеттілік  барлық балада бірдей дамыту  мүмкін бе? «Қабілеттілік деп  – белгілі бір іс-әрекетте  ең тәуір нәтижеге жетуге мүмкіндік  беретін адамның жеке-дара психологиялық  ерекшеліктері айтылады». 

 Күнделікті ауызекі  сөзде “қабілет” деген атауды  біз жиі қолданамыз. Қабілет дегеніміз  не? Ол – адамның бір ісәрекетті  орындауда әрқилы деңгейде көрінетін  жеке қасиеті. Оны данышпандар  асыл мұраға да теңейді. Өйткені,  кез келген адамда ерекше бір  көзге түсетін қасиет болады. Егерде сол адам оны қастерлеп,  өмірмен біте қайнасып жүруіне  үнемі жағдай жасап отырса, иесінің  қолынан келмейтін нәрсе жоқ.  Мұндай жан бәрібір өзінің  алдына қойған мақсатына жетіп,  еңбегінің жемісін татады. Олардың  өз отбасына да, туған-туыс, қоғамына  да тигізетін пайдасы зор.

 Мектепке дейінгі ұйымдарындағы  балаларға түрлі қоғамдық жұмыстар  жүктелгенде де олардың кейбіреулерінің  ұйымдастырғыштық, екіншісінің музыкалық,  үшіншісінің суретшілік қабілеті  еске алынып, бұған ерекше мән  беріліп отырылады. Бұл мысалдар  әр адамның әрекеттің бір түріне  жарамдылығын көрсететін дара  ерекшелігі болатынын байқатады.  Мұндай ерекшеліктер іс-әрекетті  орындау үстінде, әсіресе оның  нәтижесінен жақсы көрініп отырады.  Мәселен, біреу қолға алған  ісін бұрқыратып тез бітіріп  тастайды ал екіншісі оны өте  баяу қимылдап, әрі істі сапасыз  етіп орындайды. Бұл мысалда  да бірінші адамның іске қабілеттілігі  екіншіге қарағанда әлдеқайда  жоғары екендігі көрініп тұр.                                                      

 Қандай да болмасын  бірер нәрсеге қабілеті жоқ  адам болмайды. Қабілет, ол біреуде  күшті, біреуде шамалы болып  келуі мүмкін. Тәжірибе мен парасат  адамдардың тең емес екенін  дәлелдейді – дегенде теңдік  деп адамдардың қабілеттерінің  теңдігі немесе дене күштері  мен рухани қабілеттерінің бірдейлігін  түсіндіреді. Бұдан біз адамдардың  тең емес екенін білеміз.        

 Қабілеттіктік өлшем  – белгілі бір істің нәтижелі  болып орындалуында. Қабілет адамның  іс-әрекетінің белгілі бір түріне, өнер саласының біріне жарамдылығын  жақсы көрсете алады. Қабілеттің  ойдағыдай дамуы адамда тиісті  білім жүйесінің, икемділік пен  дағдының болуына байланысты  болады. Мәселен, кейбір педагогтар  өз шәкірттерін үлгеріміне көңілі  онша тән қоймайды. Ол өз білім  беріп отырған баланың бар  мүмкіндігімен жұмыс істемейтіндігін  айта келіп, егер ол сабаққа  бар ынтасымен кірісетін болса,  бұдан гөрі жақсы оқи алар  еді-ау деп қынжылады. Бұл жерде  педагог қолынан істесе, іс келетінін,  дағдыға тез машықтанғыш баланың,  қажырлы әрекетке бойын жөнде  ұсына алмағандықтан, қабілетін  жөнді көрсете алмай отырғанын  айтып отыр.

 Қабілеттілік жалпы  ақыл қабілетті және арнайы  қабілет болып бөлінеді.

Адамның ақыл-ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез  келген адамнан табылатын кабілет  жалпы қабілет деп аталады. Ақылдың  орамдылығы мен сыншылдығы, материалды еске тез қалдыра алу, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық  т.б. осы секілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет  болып табылады.Жалпы қабілет  негізінен ойлауға қатысты болып  келіп, оның аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б. қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-әрекеттерінің  түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды.  Іс-әрекеттің  жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік  беретін қабілетті, арнаулы қабілет  деп атайды. Бұған суретшінің, музыканттың, актердің, спортшының ақын-жазушының  т.б. қабілеттерін жатқызуға болады.

Адам қабілеттінің дамуы  қоғамның дамуына, оның әлеуметтік сипатына ғылыми-техникалық прогреске байланысты болып отырады. Мәселен капитализм қалыптасып келе жатқан дәуірде, ғылымның сан алуан салаларының дамуына  буржуазия қоғамы кең өріс беріп  отырды. Өйткені қауырт дамып келе жатқан капиталистік өндіріс барған сайын жаңа ғылыми білімдерді талап  ете бастады. Мұның өзі білімді  адамдардың көбейе түсуіне қолайлы  жағдай туғызды.

Қабілет және нышан. Адамның  кейбір өзгешеліктері ана құрсағында жатқанда-ақ дамиды. Мәселен, баланың  ата-анасы мен туысқандарына ұқсап  тууы. Мұны анатомиялық нышан дейді. Нерв жүйесінің анализаторлардың ерекшеліктері  де туысынан пайда болады. Мұны физиологиялық  нышан дейді. Нышанның енді бір түрі қабілеттің дамуында белгілі орын алады. Мәселен, баланың есту анализаторының жетім дамуы музыкалық қабілет  үшін көру анализаторының өзгешелігі сурет қабілетінің көрінуіне  себін тигізеді. Бірақ нышан қабілет  дамуының бірден-бір шорты бола алмайды. Ол -адамның ішкі мүмкіндігінің көрсеткіші. Егер адамның туысынан нышаны болса  да, дұрыс тәрбие көрмесе, яғни белгілі  әрекетпен айналыспаса, оның қабілеті айтарлықтай дамымайды. Әрбір қабілетке  арнаулы нышан сәйкес келеді деп  ойлау да қате. Нышан көп мәнді  қасиет, яғни сол нышанға негізделіп, адам өмірінің жан-жақтылығына қарай  түрлі қабілет қалыптасады. Нышанның ықпалымен қалыптасқан қабілеттің түрін дарындылық дейді. Дарынның дамуына  қолайлы жағдай туса ол ерте көзге  түсетін болады. Дарынды баланың  қабілеті әдетте ерте ашылатынын біз  зерттеу жұмыстарынан байқап жүрміз. Дарынды балалар мектептің оқу  бағдарламасын ерте меңгереді. Бес-алты жаста ондай балалардың білгенінен, өзінен екі есе үлкен балалардың білгенінен артық болады. Кейде олар тіпті мектептегі оқуға көңіл  бөлмейтін кездері де кездеседі.

1.2. Қабілеттің даму ерекшеліктері.

Қабілеттің ең жоғарғы  дәрежесін – талант деген сөзбен белгілейді. Талант – бір әрекетті творчестволықпен орындау мүмкіншілігін  қамтамасыз ететін қабілеттердің ерекше қиысып келуі. Адамның таланты музыкада, әдебиетте, ғылымда, техникада т.б. әрекеттерде  көрінеді. Таланттың дамуы еңбек  ете білумен, еңбек сүйгіштікпен тығыз байланысты.

 Қабілет адамның әрекеттің  бір түрімен айналысуға мүмкіндік  беретін бейімділікте байқалады.  Бейімділік пен қабілет көп  жағдайда бірге болады. Өйткені  адамның белгілі әрекетпен айналысуға  бет бұрысы, оған көңілі аууы, оянып келе жатқан қабілеттің  алғашқы белгісі. Сонымен қатар  бейімділік әрекеттің бір саласына, әуестенушілікті көрсетеді. Бейімділікті  балада қандай да бір нышанның  барлығын хабарлайтын белгі деуге  де болады. Балалық кезде ерекше  көзге түсетін бейімділіктер  оның келешек қабілетінің көрсеткіші  болып та табылады. Мәселен, екі-үш  жасар баланың музыка үніне  қулағының елеңдеуі, онда музыкалық  кабілетке байланыстн табиғи  негіздің бар екендігін көрсетеді.Жас  балаларда әрекеттің әр түрлі  байланысты бейімділік жиі ұшырайды. Нағыз бейімділікті айырған дұрыс.  Нағыз бейімділік адамның әрекетке  тек құштарлығы ғана емес, оны  тәжірбелі етіп орындауында. Меселен,  бала сабақ үлгеруде, қатарындағы  баладан көп ілгері озып кетіп  отырады. Ал : алдамшы түрінде  әуестенгенмен сол салада жақсы  нәтижеге ие бола алмайды. Оның  мүмкіндігі орта дәрежеде ғана  болады. Мәселен, алты жасар бала, үйіне келген адамдарға тарихи-философиялық  терминдерді көп білуімен таңқалдырған  екен. Оған шешісі де мәз болады. Бірақ әлгі бала оң қолың  қайсы, сол колың қайсы дегенде,  бала жауап бере алмай қиналған  екен. Бұдан біз балада тек  алдамшы бейімділіктің болғанын  көреміз.Бала дүниеге келгенде  өзінің табиғи мүмкіндіктерінен, нышандарымен келетіні рас. Бірақ  сол нышандар тек оқу-тәрбие  процесінің ықпалымен ғана қабілеттікке  айналады. Мәселен, бала адам сөзін  сөйлемей өмір сүрсе, ондай  баланың сөйлеу нышаны да дами  алмайды. Сол сияқты сурет салуға  үйретпесе,ән салуға нышаны бар  адамды ән салуға үйретпесе,оның  осындай зор табиғи мүмкіндіктері  дамымай қалуы ықтимал.

 Жалпы «дарындылық»  феноменін алғаш зерттеуден бастап-ақ  ғылымда екі бір-біріне қарама-қарсы  «био» және «социо» бағыттары  қалыптасқаны аян. Дарындылықтың  негізгі басымды қозғаушы күші  тек қана генетикалық нышандар  болып табылады деген пікір  Ф. Гальтон, Г. Айзенк еңбектерінда  айқын көрінген. Екінші бағытты  ұстанған ғалымдар негізгі фактор  ретінде қоршаған ортаны қарастырған.  Ал қазіргі таңда А.Т. Асмолов  негіздеген ұстаным әлдеқайда  өміршең екендігін дәлелдеп отыр. Л.С. Выготскийдің теориясын негізге  алған бұл бағыт «дарындылықты»  білімді өз бетінше игеру, ашу,  жаңа жағдайда көшіре білу, мәселені  мақсатты шешу, бір сөзбен айтқанда, «интеллектуалды дарындылық» ретінде  зерттейді.