Көркем аудармадағы лексико-грамматикалық ерекшеліктер

Аталмыш оқу құралында неміс тіліндегі реалия сөздерді қазақ, орыс және ағылшын тілдеріне аудару кезінде қолданылған аудару тәсілдері қарастырылды. Аталмыш оқу құралында 1-авентюраның ғана талдауын ұсынып отырмыз. Кесте мәліметтерін талдай келе аудармашылар негізінен калькалау, транскрипция, транслитерация, сипаттамалы аударма сияқты аудару тәсілдерін қолданған.

Оқу құралының кіріспе сөзінде біз терминологиялық аппаратты анықтадық: аударма, эквивалентсіз лексика, лакуна, аудару үдерісі, реалия, реалия сөздердің топтары, реалия сөздерді аудару тәсілдері. Екіншіден, реалия сөздерді аудару кезінде кездесетін қиыншылықтар анықталды және аудару тәсілдері сипатталды.

Сонымен, жоғарыда айтылғандарды жүйелей келе төмендегідей қорытынды жасауға болады:

1) Ең негізгі критерийлердің бірі – шығарманың коммуникативті құндылығы. Коммуникативті функция іске асқан кезде белгілі бір коммуникативті әсер берілетінін білеміз. Яғни, аудармашының негізгі мақсаты әр түрлі тілдерде сөйлейтін, қатынасқа түсетін коммуниканттардың арасындағы лингвоэтникалық бөгеттерді бұзу және бір тіл шегінде коммуникацияны мүмкін ету. Басқа сөзбен айтқанда, әр түрлі лингвоэтникалық топтарға жататын коммуниканттардың қатынасын мүмкіндігінше тиімді жасау;

2) Реалия сөздер эквивалентсіз  лексика тобына жатады. Бұл басқа  халықтың тілінде, оның сөздігінде  эквиваленті жоқ лексика. Алайда, тіл амалдары арқылы біз осы  реалия сөздерді жеткізе аламыз. Соған қарамастан, реалия сөздер  басқа халықтың тілінде уақытша  жоқ лексикалық бірлік деп  айтуға болады.

Эквивалентсіз лексика – бұл басқа тілдің лексикалық бірліктері арасында толық немесе жартылай сәйкес лексикалық бірліктері (сөздер және тұрақты сөз тіркестер) жоқ лексика. Негізінен, эквивалентсіз лексикаға реалия сөздер, уақытша эквивалентсіз терминдер, эквивалентсіз сөздер жатады.

Ұлттық-мәдени ерекшеліктер тек қана эквивалентсіз лексикада көрініс таппайды. Сонымен қатар берілген тілде басқа тілдегі сөздердің және мағыналардың болмауы. Яғни, лакуналар – тілдің семантикалық картасындағы ақ дақтар.

3) Тіл аралық эквиваленттілік  деңгейінде реалия сөздердің  семантикасын денотат, конотат және коммуникативті-функционалды маңыздылық деңгейлерінде қарастыруға болады. Демек, тіларалық эквиваленттіліктің негізгі түрлері: денотаттық, конотаттық және коммуникативті-функционалдық;    

4) Реалия сөздердің түпкі  мағынасы осы тілде сөйлейтін  адамдардың фондық білімдерімен, өзінің практикалық тәжірибиесімен, халықтың мәдени-тарихи салт-дәстүрлерімен  өте тығыз байланысты. Осы шарттарды  есепке алмау жартылай эквиваленттердің  туындауына әкеледі.

5) Аударма әдеби-тілдік  интерпретация ретінде анықталады. Ал аудару үдерісі, жаңа мәліметтің  туындауы ретінде анықталады. Аудару  тәсілдері - аудармашының бағдарламалық  тәсілдері ретінде қарастырылады. Соның арқасында түпнұсқа және  аударма арасында жоғары деңгейге  жету мүмкін.

Реалия сөздерді аудару әдістері – аударма зерттеулерінде түпкі мәселелердің бірі ретінде әлі күнге дейін шешімін толық тапқан жоқ. Бұл тек қана аударматанушылардың пікірлеріне байланысты емес, сонымен қатар осы мәселені шешуге ықпал ететін бөгде факторларға да байланысты.

Аудару теориясы және практикасы бойынша көптеген дереккөздердің мәліметтерін жүйелей отырып, реалия сөздерді аудару кезінде жиі қолданылатын келесі аудару тәсілдерін белгіледік: транслитерация, транскрипция, калькалау, сипаттамалы аударма, тілде бар болған элементтердің арқасында жаңа сөздер мен сөз тіркестерін құрастыру.

Реалия сөздер белгілі бір халықтың ұлттық ерекшеліктерін анықтайтыны мәлім. Олар тілдік бірліктер ретінде аудармашыға үлкен қиындық келтіреді. Реалия сөздерді беру тәсілдерін таңдауда қатып қалған ереже немесе нақты берілген нұсқаулар жоқ. Сондықтан ұлттық ерекшеліктерді белгілейтін реалия сөздер аудармада ерекше сақ, әрі талғампаз болуды талап етеді.

2.2. Көркем аудармадағы аудармашылық лексико-грамматикалық түрленулер

Осы тарауда біз трансформациялардың түрлерін қарастырып, оларға анықтама беріп, лексикалық және грамматикалық трансформациялар арасындағы ерекшеліктерді талдап, осы трансформациялардың пайда болудағы әр түрлі себептерін қарастырамыз. Көркем әдебиет пен ғылыми және публицистикалық стильден мысалдар келтіріп аударма барысында осы трансформацияларды көрсетеміз.

Осы жұмыста біз аудармашылық  түрленулер туралы сөз қозғасақ, осы ұғымға жалғасатын мағынаны дәлдеп талдауымыз орынды болады. Аудармашылық түрленулер типологиясы орасан үлес қосқан Л.С. Бархударов (оның осы түрленулерді орын ауыстыру, бөлу, орын басу, түсіріп тастау сияқты бөлгенін салыстырыңыз) аудармашылық түрленулер көптеген әр түрлі тілдік өзгертулер болып табылатынын баса айтқан, екі тілдің семантикалық және формалық айырмашылықтарына қарамастан аудармашылық баламалыққа («аударма ұқсастығы») жету үшін жүзеге асырылады. /Бархударов, 1975:190/.

«Түрлену» термині аударматану ғылымында түпнұсқа және ақырғы тілдік айтылымдар арасындағы қарым-қатынасты көрсету үшін қолданылады. Сонымен қатар ол айтылымның бір түрінің екінші түрімен орын басуы, біз образды түрде ауысу немесе түрлену деп атайтын орын ауыстыруды көрсету үшін де қолданылады.

Сөйтіп, төменде суреттелген құбылыстар (аудармашылық түрлену) негіз бойынша мағынаның «қайта жаңғыруы» болып табылады.  Түрленулердің бөлінулері жөнінде әр түрлі пікірлер баршылық – олар грамматикалық және лексикалық. Ал өз кезектерінде бұл түрленулер тағы да тармақтарға бөлінеді.

 Әуел бастан мұндай  бөліну түрі шамамен және шартты  түрде жасалғандығын ескеруіміз  қажет. Тәжірибеде бұл бөлінудің  екі қарапайым түрлері «таза  күйінде» өте сирек кездеседі - әдетте, төмендегі мысалдардан  көресіз, олар бір бірімен қосылып  кездеседі де сөйте тұра күрделі  «кешенді» түрленудің кейіпін  тудырады. Осы сөзді қозғай отыра  біз қарастырып отырған түрленудің  екі түрін талдап, олардың аударма  үрдісінде жүзеге асырылуларын  көрсетейік.

Бір тілден екінші тілге аударма жасау грамматикалық түрленулерсіз мүмкін емес дүние. Грамматикалық түрленулер – ең алдымен сөйлемнің қайта құрылуы (оның құрылысының өзгеруі), және барлық мүмкін болатын ауыстырулар болып табылады – яғни синтаксистік және сорфологиялық өзгертулер. Грамматикалық түрленулер әр түрлі себептермен шартталады – таза грамматикалық және лексикалық себептері де болады, алайда маңыздысы грамматикалық өзгертулер мен себептер, яғни тілдің құрылысындағы өзгешеліктер қаралады.

Ағылшын және қазақ тілдерінің грамматикалық категориялар мен түрлерді салыстырған уақытта әдетте келесі құбылыстар орын алады: 1) екі тілдің бірінде белгілі бір категорияның болмауы; 2) жартылай ұқсастық; 3) толық ұқсастық. Әрине, грамматикалық түрленуге мұқтаждық тек бірінші және екінші кезде ғана пайда болады. Қазақ  тілін ағылшын тілімен салыстырғанда  артикль, герундий, инфинитивті және есімшелік кешендер, абсолютті номинативті құрылым сияқты грамматикалық категориялар болмайды. Мағына мен сәйкес түрлер мен құрылымдардың қолдануларындағы жартылай сәйкес келу немесе мүлдем сәйкес келмеу де грамматикалық түрленуді талап етеді. Мұнда мына құбылыстарды жатқызуға болады: жекеше және көпше түрлердің жартылай сәйкес келмеулері, пассивті құрылым түрлерінің жартылай сәйкес келмеуі, есімше мен инфинитив түрлерінің толық емес сәйкес келуі, модальділіктің кейбір айырмашылықтары т.с.с.

Ағылшын тілінен қазақ тіліне аударуда, көбіне, қазақ сөйлемінің құрылысы ағылшын сөйлемімен сәйкес келмейді. Көбіне қазақ тіліндегі сөйлемнің құрылысы ағылшын тіліндегі сөйлемге мүлде ұқсамайды. Онда сөз тәртібі, сөйлем мүшелірінің орналасу тәртіптері, бағыныңқы және басыңқы сөйлемдердің өздерінің де орналасулары басқаша болады. Ағылшын сөйлемінің мүшелері көрсетілген сөз таптары көбіне сәйкесінше өзге сөз таптарымен беріледі. Осының барлығы аударма барысындағы грамматикалық түрленудің кең қолданылатынын дәлелдейді.

Біздің жоғарыда анықтағанымыз бойынша, грамматикалық түрленулер екі тілдің-түпнұсқа және аударма тілдеріндегі құрылықтың айырмашылықтарына негізделеді. Енді лексикалық түрленулерді қарастыруға көшейік. Өзінің «Курс перевода» атты еңбегінде Л.н.Латышев «Лексикалық трансформацияны сөздік сәйкестіктен ауытқу» деп анықтама береді./Латышев.Л.Н:1801. Ағылшын және қазақ тілінің лексикалық жүйелерінде сөздің мағыналық құрылымында көрінетін сәйкес кемеушіліктер байқалады. Кез келген сөз яғни лексикалық бірлік – тілдің лексикалық жүйесінің бөлігі. Осымен әр тілдегі семантикалық құрылымның ерекшеліктері түсіндіріледі. Сондықтан лексикалық сәйкестіктердің негізі «түпнұсқа тілінің дербес лексикалық бірліктерін (сөздер мен тұрақты сөз тіркестерін ) аударма тілінде сол сөздердіңсөздік баламалары болып табылмайтын, яғни аударма мен түпнұсқа тілдерінің әрқайсысында өзге мағыналарға ие болып табылатын бірліктерден құралады»./Бархударов,1975:196/.

    Лексикалық түрленулерге әкеп соқтыратын көптеген себептер баршылық, және де сол себептердің барлығын қамтуға еш жағдай жоқ. Сондықтан біз тек кез келген негізгі себептерге ғана көңілімізді бөлеміз, және олар осы түрленуді жедел талап етеді.

    Әр түрлі тілдердегі сөз мағынасында осы тілге тән әлем көрінісі көрініп тұрған бір құбылыс немесе түсініктің әр түрлі белгілері орын табады, және олар аудармада міндетті түрде қиындық тудырады. Мысалы glasses және көзілдірікретінде салыстырайық. Ағылшын тілінде зат жасалған материалды айтса, ол қазақ тілінде оның функциясы айтылады: екінші көз(көзілдірік) немесе:

Hot milk with skin on it (P.H.Johnson)

Көбігі бар ыстық сүт.

    Осы құбылыс ағылшын тілінде зат немесе денені жабатын тері немесе тері жабындығы айтса, қазақ тілінде сөз мағынасының негізіне қайнау нәтижесі тіркелген, яғни көбік пайда болды(ол сүт қайнаса ғана болады).

    Ағылшынның ...... bone work қазақ тілінде шыршаға қатысты сәйкестік үйлеседі (кірпіш қалау,ою). Қазақ тілінде шырша ағашымен, ағылшын тілінде тұздалған балықтың сүйегімен сәйкес келеді. Қазақ тілі образы орманның көпшілігімен, ал ағылшын тіл образы – теңіз жақындығымен ұласады.

    Көрінетін әр түрлі белгілерге қарамастан,екі тілдің өздері шындықтың бір құбылысын бір деңгейде бірдей баяндайды. Мұндай тілдік ақиқат көптеген сөздерде байқалады.

    Лексикалық түрленуге әкеп соқтыратын екінші бір себепсөздің мағыналық көлеміндегі айырмашылық. Түпнұсқа және аударма тілдерінде дәл бірдей сөздер болмайды.

    Көбіне мұндай сөздердің бірнші лексико-семантикалық варианттары,яғни негізгі мағыналары сәйкес келеді, әрмен қарай әр түрлі ЛСВ-р немесе бұл сөздер мағыналарының дамуы әр түрлі жолдармен жүрді. Бұл сөздің тілдегі қызметімен, қолданылу түрлілігімен, түрлі сәйкестікпен шартталады,тіпті ағылшын тілінің негізгі мағынасы сәйкес қазақ сөзінен кең болуы мүмкін(әрине кері жағдайлар да бар).

    «Мellow» сын есімінің семантикалық құрылымын талдағанда оның көп мағыналы сөз екенін және көптеген заттар мен талдағанда оның көп мағыналы сөз екенін және көптеген заттар мен түсініктемені анықтайтынын бірден түсінуге болады: тағам, шарап, топырақ, дауыс, адам. Оның қолдануының  әр саласы дербес мағынаға сәйкес келеді. Ағылшын-қазақша сөздік кейде оларды үтір арқылы береді. Ол әр ЛСВ бір қазақ сөзімен жабылмайтыны жөнінде айтады, себебі мұнда екі немесе одан да көп түбірлер болады,олар екі немесе одан да көп қазақ сөздерімен беріледі.

    Сонымен бірінші мағынасы: үлбіреген,піскен,тәтті (жеміс жөнінде), екінші мағынасы: 1.сақталған,ескі; 2. дәмі жағымды (шарап жөнінде), үшінші мағынасы:мейірімді, жас келген сайын жұмсаратын(адам туралы), төртінші мағынасы - жұмсақ үлбіреген, қою (дауыс пен болу жөнінде), бесінші мағынасы-жемісті,құнарлы (топырақ жөнінде),алтыншы мағынасы,сөздік- көңілді, ішіп алған (адам туралы).

    Әр кездерде «mellow» сөзіне қазақ тілінде әр түрлі сөздер сәйкес келеді,ол анықтайтын зат есімге байланысты. Бұл сөздің әр ЛСВ-ң өте кең семантикалық көлемі жөнінде айтады.

    Сөздің семантикалық құрылымы оның мәтінде қолданылуын анықтайды, және сөздің мәтінаралық мағынасының аудармасы-оңай нәрсе емес.

    Сөздің мәтінішілік мағынасы семантикалық мәтін негізіне, онымен келісетін сөз семантикасына, мәтінде кенеттен пайда болатын, сол сөздің семантикалық құрылымына кіретін сөздің жағдайаттық мағынаға тәуелді. Поэзия немесе көркем проза сөздің мәтінішілік қолданылуы автордың сол мәтіннің семантикалық құрылымның тереңіне енуі арқылы көрінеді. Өйткені сөзге парадигматикалық және синтагматикалық байланыстар тән,және сөздің лексикалық дайындықтары екі жағдайда да ашылуы мүмкін. Бұл дайындық мағыналарының көрінуі әр тілдік лексико-семантикалық аспектінің ерекшеліктерімен тығыз байланысты, осыдан аударма басындағы сөздің мәтіншілік мағынасының берілуінің қиындығы пайда болады: бір тілде мүмкін болатын нәрсе екінші тілде мүмкін емес, өйткені олардың семантикалық құрылымдары және қолданулары әр түрлі.

    In anatomic war women and children will be the first hostage.

    “Hostage” сөзі сөздікке сүйенсек, тек бір ғана мағынаға ие – «тұтқын». Алайда аталмыш семантикалық ортада бұл сөз «құрбан» мағынасына ие. Бұл мәтіншілік мағына оның парадигматикалық мағынасында көрінеді: әр тұтқын сөзі мұндай мәтіншілік мағынада қолданылмайды.

    Атом соғысында алғашқы құрбандар әйелдер мен балалар болады.

    Ағылшын және қазақ тілдерінде мағыналық көлемдері әр түрлі сөздер тобына көптеген әр түрлі: халықаралық сөздер,қабылдау, сезіну, ойлау іс әрекеттерін білдіретін яғни адвербиалды етістіктер жатады.