Келін түсіру

Келін түсіру

  Жасаулы көшті қарсы алу. 

Қайын інісі:

-Сүйінші! Сүйінші! Ұлыстың  ұлы күнінде, біздың шаңыраққа  келін түскелі жатыр!!! Сүйінші!!!!

Ауыл әйелдері жасаулы көшті шашу шашып қарсы алады. Көш бастар түйенің бұйдасын жетектеп ауылға енген әйел «мұрындық апа» атанып, тиісті сыйлығын алады.

 Ақ отау тігу Ол  күйеу жігіттің әкесінің үйінің  оң жағына тігіледі. Шаңырақты  жақсылықпен атағы жайылған ана  көте-реді. Келіннің алдынан қыз-келіншектер  шымылдық алып шығады.

 Жас келінді қайын атасының үйіне кіргізу: ауыл шетінде күтіп тұрған жеңгелері жас келінді шымылдықпен бүркемелеп, қайын атасының үйіне алып келеді. Жас келін босағаны оң аяғымен аттайды; сонан соң тізесіп бүгіп, үш рет қайын атасына сәлем жасайды;

атасы «көп жаса, бақытты бол» деп батасын береді; Мұнан соң отқа май құю рәсімі басталады.

Отқа  май құю.

 Қазақтың әдет-ғұрыптары  есте жоқ ерте замандағы дүниетанымынан  бастау алып, кейін дәстүрлі құ-қықтық  сана-сезіміне ұлас-қан. Отқа май  құю-ежелгі қазақтардың аталар  аруа-ғына, от құдіретіне бас июіне  байланысты қалыптас-қан дәстүр. Бұл дәстүр күйеу жігіт алғаш  рет ресми түрде қалыңдығына  ұрын барғанында, одан кейін қа-лыңдығын  алып қайтуға бар-ғанында, жаңа  түскен келін қайын атасының  шаңырағына алғаш келіп кіргенінде  жасалады. Халық сенімінде отқа  құйылған майдың қо-ңырсыған иісі  екі жақтағы аруақтарды риза  етеді, олар әрдәйім екі жасты  желеп-жебеп жүретін болады.

 Ұлтымыздың ұлы ғалымы  Шоқан Уәлиханов үйлену тойында  отқа май құю дәстүрі туралы  былай деген: «... Қазақтар отты  әулие санайды, осы әулие атаулармен  мұсылман тақуаларын да атайды.

 Сонымен бірге жаңа  түскен келіннің жұмсақ, биязы  болуын тілеп, отқа май құйып,  еңкейтіп, тағзым еткізеді, жас нәресте  дүниеге келгенде, баланы отқа  жақындатып, жалбарынады; отқа тазалаушылық  қасиеті бар деп аластайды.  Отпен анттасып, өшіп қалған от  болса да, оған түкіртпейді».

 «Бір адамның жаққан  отынан он адам жылынады» деп  отты қастерлейтін қазақ халқы  келін түсіргенде отқа май  құяды, келіннің енесі осы отқа  екі алақанын қыздырып, жаңа түскен  келіннің екі бетінен сипап:

Әжесі: «От-Ана, Май-Ана, шапағатыңды жаңа түскен жас келінге тигізе көр, жарылқа!»- деп тілек айтады. Қасындағы әйелдер де: «Оттай опалы бол!», - деп қолдарын от-қа қыздырып, жас келіннің маңдайына тигізеді.

 Жас келінді ақ отауға әкелу

  Атасынан бата алған жас келінді енді екі жасқа арнайы тігілген ақ отауға апарады. Оны күйеу жігіттің шешесі шашу шашып қарсы алады. Жас келін табалдырықтан оң аяғымен аттап ішке кіреді. Енесі жас келінді киіз үйдің сол жағына тігілген шымылдықтың ішіне әкеліп отырғызады. Еріп келген қыз-келіншектерге әртүрлі сыйлықтар үлестіріледі.

Беташар басталады.  Жас келін мен күйеу жігіттің ата-анасы беташар жасап,

1-түр: Ал, ағайын, ағайын,

Кұтқа толы маңайың.

Күнде көріп журсем де

Тағы байқап қарайын.  

Кімдер тойда риза екен,

Кімдер тойда мырза  екен?

Ал, ағайын, ағайын,

Келін жаққа барайын.

Бір кәдеге жарайын,

Ертіп келіп келінді

Көрімдікті алайын.

 Ал, ағайын, ағайын,

Сәл тыныштық алайын.

Қолға қонды бақ құсың,

Күтіп баптап бағайық,

Міне, келін келіп тұр,

Босағаға еніп тұр,

Бұл әлемнен табылмас

Мұндай сұлу, көрікті.

Мұндай жібек мінезді 

Дүниедегі бір өзі.

Еңбек етіп жасынан 

Елге атағын асырған 

Жақсы келін,

                     жас келін   

Бақ айырмас басыңнан.  

Айналайын, жас келін,  

Қаумалаған жақсы елің.  

Құтты болсын қадамың,  

Кел, қарағым, хош келдің.

 Міне, ең үлкен қайнағаң,  

Орыны бар ойлы ағаң.  

Кеудесінде жұлдызы,  

Жарқыраған,    жайнаған.

Қашан бұны көрсең де,

Жұрттың қамын ойлаған.

Ел ағасы Ерекең

Бүгін тойын тойлаған,

          Қайнағаңа бір сәлем!

Бәріміздің анамыз,

Бәріміздің панамыз,

Бұл кісінің алдында

Бәріміз де баламыз,

          Ақ апаға бір сәлемі

Ұстап алып сирақтан

Талай жауды қиратқан.

Аманолла батырың —

Мына жігіт зіл батпан.

Қайраты мол қайнаған,

Ешбір тойдан қалмаған.

Трактордай асаудың  

Құлағында ойнаған,

          Әбекеңе бір салем!

 

Ә, жігіттер, былай тұр,

Домбыраны бұрай тұр.

Міне, келін, жас қайның

Бір совхозда бухгалтер.

Болсын мұндай жас қайын,

Десе де: «Бос шашпайды»,  

Жиын-тойға келгенде

Еш жолыңнан қашпайды,

              Жас қайныға бір сәлем!

Мына отырған жеңгеміз,

Талай жеңге көргеміз.

Халекеңнің қасында

Жеңге емес еңгеңіз.

Жақсы қонақ келгенде  

Ұшар жатар теңгеңіз  

Қалта қалса жұқарып,

Жеңгемізге сеңгеміз.

Жолың болсын жеңешем,

Келін, келін, келінжан,

                 Халекеңе бір сәлем!

Бәріңде де бар сана,

Келін, келін, шаршама.

Иіліп сәлем бере ғой,

Мына отырған баршаға.

Бәрі сенің туысың,

Бәрі сенің ырысың.

Халқым, саған рақмет!

Менің бітті жумысым!       

2-түр:

Бетіңді, келін, ашқаным,

Жаңа жұртқа қосқаным.

Жасы үлкенді сыйлап жүр,

Құрмет қылып жасқанып.

Балалық күнің өтті енді,

Аналық кунің жетті  енді.

Жаңа дәурен есігі

Алдыңнан енді ашылды.

Бәйбішелер келтірігі,

Шараларын толтырып,

Шашулары сатырлап,

Есіктен төрге шашылды.

Айт, келін, ау, айт, келін!

Атыңның басын тарт, келін!

Қыз көңілден қайт, келін!

Сауысқаннан сақ келін!

Жұмыртқадан ақ келін!

Күйеуіне шақ келін!

Ел-жұртыңа жақ, келін!

Өзің бір ақыл тап, келін!

Ата-енеңді бақ, келін!

Кісі келсе үйіңе,

Киізіңді қақ, келін!

Атаңды бұрын жатқызып,

Түндігіңді жап, келін!

Сүйгеніңнен сүйсініп,

 

Адалдан бала тап, келін!

Қалдырмай ақыл айтайын,

Құлақты, Келін, саласың.

Қатасы болса сөзімнің,

Осы отырған әлеумет

Сыңға салып қарасын.

Құлағың салып тыңдап тұр,

Келінжан, менің тілімді!

Әдеп жолын үйренбек,

Жас кісіге білімді.

Ақылсызға айтқан сөз,—

Далаға кеткең шығын-ды.

Жырға қосып айтамын

Бар өсиет сырымды,

Бұрынғы күнің — балалық,

Ер жеткен күнің бүгін-ді.

Өзім айтқан сөз емес,

Осылай деген бұрынғы.

Келін боп келмек оң жаққа,

Ата-ананың мұрасы.

Бұрынғы үйің бекер-ді,

Мекенің осы тұрысы.

Өз үйінде тұрмақ жоқ,

Ұл боп тумай әуелде,

Қыз болған соң ырысы,

Келін боп келген қиын іс,

Жаңа өспірім балаға.

Қызмет қыл иіліп,

Ата менен анаға.

Өзіңнен үлкен адамның

Бетіне тіке қарама.

Үлкен кісі келгенде,

Қатарласып отырмай,

Кейіп отыр панада,

Лажы болса шығып тұр,

Қайтқанынша далаға.

Бар айтқаным бұл емес,

Құлағың салып тыңдап тұр,

Сөзі бар айтар және де,

Тұратын болса ата-анаң

Отырып қалма орныңда,

Тұрып барып есік аш,

Еріп шықпа соңына.

Орамалын алып бер,

Ұмытып кетпе оны да.

Бұрынғыдай ойламай,

Сабыр етіп шыдам қыл,

Құдай қосқан еріңе.

Күле сөйлеп жауап бер,

Оның айтқан сөзіңе.

Тең құрбыңнаң артық боп,

Үлкен емес, кіші емес,

Қосылыпсың теңіңе.

Еріңнен асыл адам жоқ,

Қарасаң ата-тегіне.

Күйеуің үйге келгенде,

Қағып көрпе салып бер,

Отыратын жеріне.

Бір нәрсеге жұмсарда,

Алыстан „ай" деп, айтқызба,

Төсегін салып шешіндір,

Ерте тұрса киіндір,

Киімін тұрып алып бер,

Белбеуін байла беліне.

Менің айтқан бұл сөзім,

Бәрі саған керек іс.

Абайлап қара ұғынып,

Селекет болып отырма,

Еркектей болып жүгініп.

Бір тізелеп жөн отыр,

Төмен қарап бугіліп.

Қатты қылып сөйлеме,

Ақырьн сөйле мүдіріп.

Майдалығы сөзіңнің

Кеткендей болсын үгіліп.

Бір нәрсеге барғанда,

Көп кешікпе, кідіріп.

Үй арасы болса да,

Қатты жүрме жүгіріп.

Бозбалаға қарама

Артық аса тігіліп,

Сыпсың болып біреумен,

Өсекке жүрме ілініп.

Жасырыпбақ жаман ат,

Ақыр бір шығар білініп.

Жаман атың бір шықса,

Кетеді елің түңіліп.

Тәжім етіп, сәлем бер,

Үлкен үйге кірерде.

Сыртыднан шық иіліп,

Есіктен шығып жүрерде,

Бір қиын іс дүниеде,

„Пәленше келін сондай",—  деп,

Сыртыңнан әркім күлер  ме!

Ерте тұрып түндік аш,

Ерініп жатпай төсекте.

Мезгілсіз келген үйқыны,

Өзіңе жақын дос етпе.

Жаңа түскен жас келін

Жақын болар өсекке.

Қатынға кәрі айып жоқ,

Мінсе де теріс есекке.

Сөйлеген кезде еркектей,

Дауысыңды қатты кенеме.

Жұмыс қылсаң, жылдам қыл,

Шұбалаң келін атанба.

Тастама белбеу беліңнен,

Жүріп жұмыс қылғанда,

Бәрімен ұста қолыңның,

Ұстама жалғыз жеңіңмен.

Қасыңа бала келгенде,

Қабағың түйіп тыржиып,

Жылатпа түртіп қолыңмен,

Орынсыз жаман іс қылып.

Жұртыңа жақ елің мен,

Бар айтқаным бұл емес,

Құлағың салып тыңдап тұр,

Айтылар кейін қалғаны.

Жаулығыңды шұбалтпай,

Дұрыстап сал басыңа.

Астынан шығып жүрмесін,

Ие боп жүр шашыңа.

Қолын ұстап, бетін сүй,

Бала келсе қасыңа.

Қайныңды сыйлап қадірле,

Қарама үлкен, жасына,

Жақсы құрбы екен деп,

Жаманға болма ашына.

Ойынның жөні осы деп,

Әркімге берме шашыла.

Біреу жаман айтты деп,

Болымсыз іске жасыма.

„Пәленше бүй деп айтты",—

Жарыңа сөзді тасыма.

Естісең де жаман сөз,

Жүргенің жақсы жасыра,

Көңіліңе келіп жүрмесін,

Айтты деп сөздің қиынын.

Бұл күнде жаман көргенмен,

Көңіліңе теріс келгенмен,

Бәрі де саған пайдалы

Ағаңның айтқан жырының.

Айт; келін, тағы айт, келін,

Атыңның басын тарт, келін!

Сауысқаннан сақ келін,

Жұмыртқадан ақ келін.

Келін, келін, келіншек!

Алдыңғы түйе итіншек,

Итіншек түйе екен деп,

Басқа соқпа, келіншек!

Артқы түйең тартыншақ,

Тартыншақ түйе екен дегі,

Басқа соқпа, келіншек!

Өзің жатып төсекте,

Қасыңда жатқан байыңа,

„Тұр-тұрлама", келіншек!

Қаптың аузы бос тұр  деп,

Құрт ұрлама, келіншек!

Жаман болса келіншек,

Күлкісін тінті тыймайды,

Кісі келсе даладан,

Көсілген бұтын жимайды,

Көрінгенмен ұрсысып,

Ауылдың бәрін былғайды.

- Қырыстанып үйінде,

Беті-қолын жумайды.

Ел қыдырып іңірден,

Кісінің үйін тыңдайды,

Шақырсаң, үйде тұрмайды,

„Көргені жаман екен", — деп,

Есіткеп ауыл шулайды.

Жақсы болар келіншек, -

Ондайларды қылмайды.

Осынша айтқан ақылды

Демегейсің, келіншек,

Қайнаға — ақып, тақылдап

Мұнша неге жырлайды...

Ал бітірдім жырымды,

Айтып болдым сырымды!

Төрде отырған бабалар,

Қара сақал, ағалар,

Жапсардағы-аналар—

Жамағатқа бір сәлем!

Үлкен болған дәулетің,

Әлемде асқан сәулетің,

Ықпалың жүрген шағында,

Таңдап қонғаи нәубетің,

Бектікпенен ағарды

Қара сақал қауметің!

Төрде отырған ағекеңе  бір сәлем!

 

Өзі теңдес адамнан

Мырзалығын асырған,

Көрген жан қолын қусырып,

Сәлем беріп бас ұрған.

Жақсылығын жайылтып,

Жамандығын қашырған.

Жақсы кісі атанған,

Мырзакеңе бір сәлем!

Тай-құнаңын мақтаған

Шөбі көп жерді жақтаған,

Сексен сомға бір атып

„Сат!" десе де сатпаған,

Жазы, қысы, өмірі

Жайлы жерге жатпаған,

„Көрімдік бер“,— деп  айтар деп,

Жан-жағына бақпағап,—

Сараң байға бір сәлем!

 Бедеу атқа жем берген,

Тылдадан дабыл өңгерген,

Нан тілесе, май берген.

Бай кісі мен байғұсты

Бәрін бірдей тең көрген.

Шөлдеп келген кәріпке,

Бал, қант қосып шай берген,

Жомарт байға бір сәлем!

 Таз үлкені Құлшықпай,

Кейбір таздың бастары,

От шықпағаң құмшықтай,

Жүсіп таздың бастарып,

Төрт-бес құрт келіп шымшыпты-ай!

Таздың аты Батырбай,

Кей таздардың бастары

Шөп шықпаған тақырдай,

Түгел тазға бір сәлем!

 Даладан отын тасыған,

Орақпен бұтын қасыған,

Насыбай атып түкіріп,

Аузы боқтай сасыған.

Көмекейі ашыған,

Отырып көрмей еш рақат,

Ертеңді-кеш жүгіріп,

Бейнет көріп жасыған,

Бетінің нұрын қашырған.

Қапыл қалған ақылдан,

Бұрынғы өткен нақылдан,

Дүниеқорға бір сәлем!

Арғымақ мініп жемдеген,

Пайдасы жоққа ермеген,

Өз айтқаны болмаса,

Бөтенге тіпті сенбеген.

Мың рет өтірік айтса да,

Жалғыз- сөзден өлмеген,

Халайық „жаман" десе де,

„Өзімдікі жөн!“ деген.

„Пайда ал",— десе, — үш тиын,

Сом бермесе көнбеген,

Батылдыққа бір сәлем!..

 Сықпа кетпес өреден,

Ата-енеңнің салты сол,

Сен де бол, қарғам, береген.

Сиыр берсін қарадан,

Қатығы кетпес шарад ан.

Төс алдыңа келгенде,

Төстігін бөлек кесіп  ал.

Бет ашқап құрбым қайда  деп,

Сонда мені есіңе ал!

 

 

 Қол ұстасу Бұл – күйеу жігіттің қа-лыңдығын қолынан ұстап үйіне алып келуі. Ол – жұбайлық өмірдің басы. Ері ендігі жерде әйелі үшін жау-апты, некемен келер бар- лық жауапкершілікті мойнына алады. Қол ұстасу жы-ныстық қарым-қатынаста болуды да білдіреді. Ерлі- зайыптылар «алғашқы кездесуге» психологиялық тұр-ғыда дайын болуға тиісті. Олардың ақ некеден кейінгі жыныстық қарым-қатынасты – ұрпақ көбейтуге, зинадан аулақ болуға, нәпсіқұмар-лықтан ада болуға жасалған оң қадам деп қабылдағаны абзал.

 

КЕЛІН ТОИ БАТАСЫ

Жас келіннің батасы,

Жастардың көп қатасы.

Жек көрмейді баласын

 Анасы мен атасы.

Балалар, көтер қолыңды,

 Хайырлы құтты жолыңды.

Ием берсін мал мен бас,

 Толтырсын оң мен  солыңды.

 Мен берейін батамды,

Кішіпейіл болып, келінжан,

 Сыйла енең мен атаңды,

Кекшіл болма, қарағым.

 Кешірер әркім қатаңды.

Бола берсін ойын-той,

Қызықтап тойлау — құрмет қой.

 Ақыл, естен айрылмай,

 Жастарым еске алып  қой,

 Хайырлы болсын тойыңыз,

 Құдалар кеуде соқтырып,

 Құйрық-бауырға тойыңыз,