Бастауыш мектептегі проблемалық оқытудың ерекшеліктері

       Ойлау  методтарына үйрету туралы айтқанда  бұл арадағы басты міндет –  жол-жобаға үйрету емес, қайта  алгоритмдік, эврестикалық және  басқа процестерді, яғни міндеттерді  шешуге көмектесетін операциялар  жүйесін қалыптастыру екенін  ескерген жөн. Жол-жобаларға үйрету  болса, осы процестерді қалыптастудың  құралы ғана.

       Сөйтіп, психологтар педагогтарға мектеп  оқушыларын жалпы ақыл-ой әрекеттеріне  емес, қайта ойлаудың нақты методтарына  үйретуді, оқушыларда алдымен алгоритмдік  міндеттерді шешу дағдыларын қалыптастырып бұл дағдыларды біртіндеп эврестикалық методтарға дейін күрделендіре беруді ұсынады.

     Таным теориясы мен психология даралық таным процесінің нeriзri зандылығын ашып көрсетеді. Бұл заңдылықты проблемалылык, принципi арқылы бейнелеуге болады. Ол оқушы ойынын білмеуден білуге қарай, дәл емес, толық емес білуден неғұрлым дәл әpi толық білуге қарай жүруінің ішкі логикасын керсетеді. Бұрынғы оқыту теориясы бұл принципті білмеген еді және оны оқыту процестерін шындық  кұбылыстары ретінде окып уйрену кезінде де, ол принципті құрудың заңдылықтарын түсіндіру кезінде де басшылыққа алған жок. Басқаша айтканда, дәстурлі дидактика ұғымдары жүйесінде проблемалық ситуация, оқу проблемасы, гипотеза, проблемалылық принципі және т. б. сияқты ұғымдар болмайды. Бұларды оқу процесін зерттеуге және оны тусіндіруге қолдану жаңа дидактикалык жүйе — қазіpri проблемалык, окыту теориясын жасауға алып келді.

Проблемалык, оқытуды  уйымдастыру окытудың өзара байланысты проблемалык ситуациялардын пайда болуына алып келетін және мектеп оқушыларының тиісті оқу методтарын қолдануын алдын ала белгілейтін әдістері мен методтарын қолдануды қажет етеді.

Алайда проблемалык  ситуациялар мен окушылардыц  ізденіс ic-әрекетінің пайда болуы кез келген ситуацияда мумкін болмайды. Ол, әдетте, окушылардың оку-танымдық іс-әрекетінің типтік емес дайын есептерд1 шығару; есептер құрастырып, оларды шығару; тексті логикалык талдау; окушы зерттеуі шыгарма; өлең шығару; рационализация мен өнертабыс; конструкциялау; жұмбактар шешу; шахмат eceптepi мен кроссворд шығару; ойын және т. б. сияқты түрлерінде мүмкін.

Сондыктан мұғалімнің оқушылардың творчестволык оку  кызметінің әр алуан түрлерінде проблемалык  ситуациялар тізбектерін жасауы мен олардың оқу проблемаларын  өздігінен (немесе коллектив болып) шешу жолы - мен жаңа бөлімдер алу  жөніндегі ойлау (ізденіс) әрекетін баскаруы проблемалық окытудың мәнін кұрайды.

 3.ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУДЫҢ НЕГІЗГІ         МІНДЕТТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘРЕЖЕС1.

Социалистік қоғамның прогресімен байланысты жалпы білім беретін мектептің міндеттеріне сүйеніп, оқытудың дәстүрлі типін проблемалық оқытумен салыстырудан шығарылған қорытындылар негізінде проблемалық оқытудың негізгі міндеттерін тұжырымдауға болады. Оларды шартты түрде жалпы және арнайы қызметтерге бөлуге болады.

Проблемалық оқытудың жалпы міндеттері: окушылардың білімдер жүйелері мен ақыл-ой және практикалық қызмет тәсілдерін  меңгеруі;

окушылардың танымдық дербестігі мен творчестволык кабілеттерін дамыту;

мектеп окушыларының коммунистік дүниетанымының негізі ретінде олардың диалектикалық-материалистік ойлауын қалыптастыру;

Бұған қоса проблемалық  оқытудың арнайы міндеттері бар:

Білімдерді творчестволық  меңгеру дағдыларына тәрбиелеу(логикалық  әдістерді немесе творчестволық  қызметтің жекелеген тәсілдерін қолдану);

Білімдерді творчестволық  қолдану дағдыларына және оқу  проблемаларын шешу шеберлігіне  тәрбиелеу;

Творчестволық қызмет тәжірибесін қалыптастыру және жинақтау;

Проблемалық оқытудың барлық міндеттері ішінен аса маңызды  екі міндетті бөлу қажет. Біріншісі-оқытудың ғылыми дәрежесін арттыру және екіншісі-ғылыми дүниетанымды қалыптастырудың тиімділігін  арттыру.

Проблемалық оқыту  кезінде оқытудың ғылыми дәрежесін  арттыру программаға ашылған  жаңалықтар туралы материалды ендірумен ғана, ғылым негіздері мен ғылымның логикалық құрылымдарын жақындатумен ғана емес, сондай-ақ оның таным қайшылықтарын шешуге бағытталған методтарын оқып үйренумен де қамтамасыз етеді. Жаңа құбылыстың мазмұны мен мәні, оның элементтерінің өзара байланысы ғылымда зерттеу процесінің бірізді кезеңдерін: бақылау, сипаттау, түсіндіру, болжау-жүзеге асыру барысында ашылады.

Оқушылардың білімдерді меңгеруінің ғылыми дәрежесін арттыру  екі тәсіл арқылы қамтамасыз етіледі:

Бірінші тәсіл- мұғалімнің түсіндіруін күшейту. Әңгіме дәстүрлі оқыту жағдайындағы оқыту материалын сипаттай түсіндіруден проблемалық  оқыту жағдайындағы дәлелді түсіндіруге  көшу туралы болып отыр. Мұғалімнің негізгі міндеті-түсіндіру-жаңа сапаға ие болады, бұл сапа мыналармен сипатталады, мұғалім:

а)өзі жасаған  проблемалық ситуация аясында жаңа ұғымның мәнін түсіндіреді.

ә)түсіндіре отырып, сол ғылым тарихында белгілі  бір проблеманы шешуге алып келген ғылыми зерттеудің жолдарын, логикасын көрсетеді.

    Меңгерудің  ғылыми дәрежесін арттырудың  екінші тәсілі- сабақ беру мен  оқудың жаңа қатынасын белгілеу, ал атап айтқанда;  мұғалімнің  түсіндірушілік міндетін орынды  түрде шектеп, оқу проблемаларын  шешу жолымен оқушылардың ұғымдарды  өздігінен ашу және түсіндіру  жөніндегі іс-әрекетін кеңейту.

    Бұл  тәсіл анағұрлым маңызды тәсіл  болып табылады,өйткені проблемалық  оқыту процесінде жаңа ұғымдардың  мәнін оқушылардың өздері продуктивтік, творчестволық қызмет барысында  ашады, оның үстіне қызмет зерттеу  әрекеттерінің шеберліктері мен  дағдыларын қалыптастырады, ал білімдерді  «бір ғана зердемен емес, өз ойының күш салуымен» алады.

    Сөйтіп, бір жағынан, мұғалім неғұрлым  күрделі және өздігінен оқып  үйрену үшін шама жетпейтін  жаңа ұғымдарды түсіндірудің  сапасын арттырады, екінші жағынан,  жеке өзінің түсіндіруінің санын  азайтып, оқу проблемаларынан  тұратын, сол дәрежеде білім  алған оқушылардың шамалары жететін  ұғымдарды өздігінен оқып үйрену  процесін ұйымдастырады. Бұл процесс  сапалы және берік есте қалдыру  үшін оқу материалын жеңілдету жолымен емес, қайта оқу процесін біртіндеп күрделендіру арқылы интеллектуалдық қиындықтар жүйесін жасау жолымен жүруге тиіс. Бұл дамыта оқытудың басты бағыты және білімдерді саналы, терең әрі берік меңгерудің шешуші шарты болып саналады. Л.В Занковтың зерттелуінің көрсеткеніндей бастауыш сыныптарда оқушылардың шамасы келетін қиындық дәрежесі жоғары сабақтар өткізу олардың ақыл-ойының даму процесін тездетеді.

   Оқытудың  ғылыми дәрежесін арттыру кейде  оқу материалын қиындатуы мен  байланыстырылады, бұл, әрине, оқушылар  үшін өзінің шама жетерлік  болу дәрежесін төмендетуге және  артық ауыртпалыққа әкеліп соғады. Біз артық ауыртпалық түсіру мен сабақ берудің ғылымилық дәрежесіне арасына, процессуальдық пен мағыналық қиындық арасында тиімдік белгісін қоюға негіз жоқ деп есептейміз. Математикадағы алғашқы қадам үшін алгебраның арифметиканың элементтеріне қарағанда көбірек лайықты болатынын және бұл жағдайда бастауыш білім беруді төрт жылда емес, үш жылда аяқтастыруға болатыны теориялық және практикалық жақтан анықталған.

   Соңғы  жылдар зерттеулерінің нәтижелері: егер мұғалімнің әрекеттері оқушының  танымдық қажеттерін қалыптастыруға  және неғұрлым жоғары дәрежеде  қорытылған білімдерді меңгеруді  қамтамасыз ететін оның ойлау  қызметінің құрылымын өзгертуге  бағытталса, оқытудың ғылыми дәрежесі артатыны туралы тұжырым жасауға негіз береді.

   Проблемалық  оқыту-ғылыми дүниетанымды қалыптастырудың  негізгі тәсілі, адамның танымдық  және практикалық қызметін реттеп  отыратын белгілі бір жеке  бастық субьективтік тұрғы ретінде  ұғынылады. Дүниетаным білімдердің,  практикалық тәжірибенің және  идеялық-эмоциялық бағалардың жоғары  синтезі ретінда анықталады.

    Ғылыми  көзқарасты қалыптастырудың негізгі  шарты-маркстік-лениндік философияның  ұғымдар жүйелерін ғылыми ұғымдар  жүйелерін меңгеру. Ұғым өзінен  өзі пайда болмайды, ол жекелеген  заттар мен құбылыстарлың неғұрлым  мәнді белгілерінің және қасиеттерінің  қорытылуы ретінде қалыптасады.  Бірақ мектептік оқытк жағдайларындағы меңгеру процесі әртүрлі болады, яғни түрліше тәсілдермен өтеді.

    Судыратып  жаттап алған білімдер мектеп  оқушысының дүниетанымын қалыптастыруға  әсер ете  ме? Сөз жоқ, әсер  етеді. Оқушы білімдердің, ұғымдардың  мазмұнына сенеді, ол мұғалімнің  сөзіне, кітаптың авторына сенеді. Бірақ пікір таласы туған жағдайда  бұл сенімдердің тасталқаны шығуы  мүмуін, өйткені оқушы олардың  ақиқаттығын дәлелдей алмайды.  Оны дәлелдеуге үйретпеген.

    Терең,  орнықты білім-меңгерген білімдерді  теориялық, дүниетанымдық жоспарда  қорыту негізінде ғана қалыптасуы  мүмкін.

    Түсіндірме-иллюстрациялық  оқыту көптеген ұғымдарды саналы  меңгеруді қамтамасыз етеді, әдетте, олардың механикалық жаттап алуды  азайтып, сенімдерді қалыптастырудың  маңызды құралына айналды. Алайда проблемалық оқытуға қарағанда оның мынандай кемшілігі бар: оқушылар мұғалімнен ғылымның даяр тәсілдерін алады, ұғымдардың қалыптасуы процесінің өзі ашылусыз, меңгерілусіз қалады.

   Дүниетанымды  қалыптастыру-ең алдымен интеллектуалды-белсенді  жеке басты қалыптастыру. «Жеке  бас,-деп жазды Ф.Энгельс,-оның  не істейтінімен ғана емес, сонымен  бірге мұны оның қалай істейтінімен  де сипатталады».

   Проблемаларды  өздігінен шешу жөніндегі қызметті  іске асыра отырып, оқушылар ұғымдардың  қалыптасу процесін меңгереді,  оқып үйренілетін ұғымның мәнін ашатын интеллектуалдық әрекеттің тәсілін меңгереді. Олар ұғымның ақиқаттығын дәлелдеуді жүзеге асырады, ал бұл-белсенді ойлау қызметімен байланысты.

   Демек,ғылыми  дүниетанымды тиімді қалыптастырудың  бірінші аса маңызды шарты-оқушының  ұғымдар жүйелерін меңгеру жөніндегі  белсенді интеллектуалдық ойлау  қызметі.

   Маркстік-лениндік  таным теориясы заттық заттық  дүниеде адам тек ойлаудың  көмегі арқылы ғана емес, сонымен  бірге барлық сезімдердің көмегі  арқылы да қалыптасады деп  үйретеді. Сондықтан дүниетанымның  мазаұны-ұғымдар мен түсініктердің  жай ғана жиынтығы емес, сенімдер  жүйесі. Сенімдер тек қана білімдер  емес, сонымен бірге сезімдер, эмоциялар  да болып табылады, дәлірек айтқанда, ол білімдер мен шындық болмыстың  талассыз бейнесі ретіндегі білімдерге  деген ерекше-қарым-қатынастың бірлігі.  Сенімдердің эмоциялық жағы оларды  терең сезінумен байланысты.

   Сенімдер  жүйелері ретінде дүниетанымды  қалыптастыру оқу-тәрбие процесінде  интеллектуалдық, эмоциялық-еріктік  жәнепәрменді-практикалық факторлардың  бірлігінсіз мүмкін емес.

   Демек, ғылыми дүниетанымды тиімді қалыптастырудың екінші шарты-адамның сезімдері мен эмоцияларына ықпал жасау, оның білімдерін сенімге айналдыру.

   Проблемалық  оқытудың кез-келген жағдайда  бірдей тиімді болуы мүмкін  емес. Практика проблемалық оқытудың  тиімді процесінің жаңа білімдерді  меңгеру немесе бұрынғы білімдерді  жаңа ситуацияда қолдану кезінде  оқушылардың интеллектуалдық қиындықтарының  да, сондай-ақ олардың танымды  белсенділігі мен дербестігінің  де әр түрлі дәрежесін тудыратынын  көрсетеді. Творчество түрлеріне  сәйкес проблемалық оқытудың  да үш түрін бөліп көрсетуге  болады:

   Бірінші  түрі-теориялық творчество-бұл теориялық  зерттеу, яғни оқушының өзі  үшін жаңа ережені, заңды, теореманы  және т.б. іздестіруі әрі ашуы. Проблемалық оқытудың бұл негізінде  теориялық оқу проблемаларын  қою және шешу жатыр.

   Екінші  түрі-практикалық творчество-бұл  практикалық шешімді іздестіру,  яғни белгілі білімді жаңа  ситуацияға қолдану тәсілін іздестіру,  конструкциялау, өнертабыс. Проблемалық  оқытудың бұл түрінің негізінде  практикалық оқу проблемаларын  қою мен шешу жатыр.

   Үшінші  түрі-қөркем творчество-творчестволық  қиял негізінде шындық болмысты  көркем бейнелеу, ол әдеби шығармаларды, сурет салуды, музыкалық шығармалар  жазуды, ойынды және т.б. қамтиды.

   Проблемалық  оқытудың барлық түрлері оқушының  продуктивтік, творчестволық қызметінің  болуымен, проблеманы іздестіру  мен шешудің болуымен сипатталады.  Олар педагогикалық процесті  ұйымдастырудың әр түрлі формалары  арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Алайда бірінші түрі бәрінен  гөрі сабақта көбірек болады, онда проблемаларды жекелік, топтық және шептік  шешу байқалады, екінші түрі-лабораториялық, практикалық сабақтарда, пән үйірмесінде, өндірісте, үшінші түрі-сабақта және сабақтан тыс шұғылдануларда болады. Проблемалық оқытудың соңғы екі түрі негізінен жекелік немесе топтық оқу проблемаларын шешумен сипатталады. Проблемалық оқытудың саналып өтілген түрлерінің әрқайсысы оқушының танымдық белсенділігінің әр түрлі дәрежесінде өтуі мүмкін.

   Жұртқа  мәлім, дәстүрлік оқытудың тиімділігі  мектеп оқушысының меңгеріп алған  оқу материалының көлемімен, меңгерудің  тереңдігімен және беріктігімен  өлшенеді, мұның өзі оқушылардан  сұраққа жауап алып, олардың жазба  жұмыстарын тексерген кезде анықталады, сондай-ақ міндеттерді шешу дағдыларының  бар-жоқтығы да тексеріледі. Проблемалық  оқыту үшін мұндай әдіс жеткіліксіз.  Оқу процесінің сапасы мен  оның тиімділігі педагогикалық,  психологиялық және әлеументтік  сынайдағы көптеген факторларға  байланысты. Проблемалық оқытудың  тиімділігін немен және қалай  өлшеуге болады? Бұл-қиын сұрақ  және ары қарай эксперименттік  зерттеулер жүргізуді талап етеді.