Бала тұлғасын қалыптастырудағы табиғаттың әсері

Бірақ бұл жеткіліксіз. Ұсынулардың кеңейтуіне арналған, білімдерді анықтау және айқындау, сонымен қатар байқағыштық дамуына арналған айда 2 рет сабақ және мақсаттық серуендер өткізіледі. Бірінші шағын топтын балаларымен екі кіші топтармен бірінші жарты жылдықта сабақтар өткізіледі, екіншіде - барлық топтармен. Екіншіні шағын топтын балаларымен бәрімен сабақ өткізіледі.

4-5 жыл жасы балалар өте қызықты, көп сұрақтарды қояды, әртүрлі заттармен ықылас қойып танысады, олардың сапалармен және қасиеттермен, қоршаған табиғатпен және қоғамдық өмір құбылыстарымен. Бұл жастағы балаларының назары тұрақты болып шығады. Оларға бақылайтын құбылыстарындағы қарапайым байланыстарды түсінуі қолайлы. Аралап шыға орта топ тәрбиешісі балаларды табиғатпен таныстыруында жаңа мақсаттарды шешеді. Балаларды заттарда мінездемелі қасиеттерін көруге уйретеді, осы қасиеттермен заттарды салыстыру және топтау, бірінші қарапайым жалпылауың қалыптастырады, кейбір құбылыстардын арасында қарапайым байланыстарды белгілеуге қорытындылайды [6, 120-123].

Балалар күн сайын өсімдіктермен хайуанаттарды бағу  бойынша  тапсырмаларды орындайды, өсімдіктерге өсу үшін ылғал, жарық, жылы керек туралы бірінші ұсынуларды алады. Өсімдіктерді өсіру алғашқы іскерліктерді басып алады. Өсімдіктермен хайуанаттарды бағу және бақылау кезінде  мектеп жасына дейінгі балаларда табиғатқа құнтақты және қамқор көңіл болу сезімі,  оның сұлулығын түсінуі тәрбиеленеді. Балаларды табиғатпен таныстыру негізгі әдісінде бақылаулар қалады. Олар күн сайын және мақсаттық серуендерде жүзеге асады. Орта топтарда экскурсиялар өткізіледі. Оны маусымдық өзгертуі ең қолайлы жарық кезінде көрінгенде ұйымдастыру.

Айда екі рет сабақтар өткізіледі. Жыл ішінде жаңа объектілермен толығатын табиғат бұрышында жұмыс жалғастырылады.  Балаларда ертеде алынған өсімдіктермен хайуанаттарды бағу іскерлікпен дағдыларын бекітіп жаңадан қалыптасады.

Еңбек тапсырмалар кең қолданылады, орындалуға барлық балалар жүйелі тартылады. Еңбекті ұйымдастыру түрлері әр түрлі. Учаскені жинау, өсімдіктерді отырғызуын барлық топ орындайды; басқа жұмыстарға балаларды кішкентай шағын топтармен ұйымдастырылады немесе жеке тапсырмаларды алады. Бірлескен жұмыс балаларда тапсырылған ісіне және ұжымдастыққа жауаптылық сезімін тәрбиелейді.  Дидактикалық ойындар бекітуге, анықтауға және алынған білімдерің жүйелеу мүмкіндік туғызады.

Тікелей бақылаулар, ойындар және сабақтардан басқа, балалармен жұмыс істеуінде табиғат бейнелеуімен суреттерді анықтап қарауы қолайлы орын алады. Ол бөлек өсімдіктер, хайуанаттар, сонымен қатар орман, далалар, өзендердің суреттері, жыл уақыттарының көркем суреттері бола алады. Балаларды әңгімеге оятып шығу, білімдерді бекітіп қою және анықтауға көмектесетін суреттерді тартып алады. Ағаштардың және бұталардың ұрықтарын жинайды, олардан колекциямен гербарийларды құрастырады.

Балаларды орта топта табиғаттағы өзгертулермен таныстырады. Бұл топтағы балаларға жеке заттың өзгертуін (мысалы, 1-2 ай ішінде өзгертілейтіндер, шалған, бұршақты, настурцияның өсуі) бақылауға ғана қажет, өйткені өте ұзақ бақылау балаларға әлі қиын. 

Бес жастағы балалар бақылаулардың күнделігін жүргізуге оқиды. Күнделікті жасау түрі әр түрлі болуы мүмкін (гербарийлар, суреттер). Құбылыстардың даму жүруін ұдайы өндіруге күнделік көмектеседі. Бақылау барысында, ал содан соң гербарий құрастыруында немесе сурет салуында тәрбиеші салыстыру үшін сұрақтар қояды: «Не болды? Қазір не болды? Гүлдің түйнегі бар ма? Жаңадан не көрінді?» және т.б. Сол кезінде барлық балалар әңгімеге қатысады.

Үлкен мектепке дейінгі жас балаларында сарашылық-синтетикалық қызметіне қабілеттілік дамиды. Алты жас балалары бөлек нақтылы фактілерді білуімен және құбылыстардың сыртқы қасиеттерімен шектелмейді, мән ішіне кіру, құбылыстардың себептерін түсінуге тырысады. Осыны есепке алып үлкен топта табиғатпен таныстыру мақсаты және бағдарламасы күрделенеді. Балаларға табиғаттың тірісіз құбылыстар және заттар туралы қарапайым ұғымдармен ұсынулардың жүйесін қалыптастырады: олар күнмен түн ұзақтықтарының өзгерту себебін біледі, әр түрлі маусымдардың ауа райын және жауын-шашынның ерекшелігін; өсімдіктердің өсу және өркендеу негізгі сатын көру уйренеді, маусым жөнінде өсімдіктер жағдайдың негізгі  өзгертулерді түсіну,  өсімдіктерді бағу әр түрлі  ерекшеліктерін біледі; хайуанаттардың сыртқы құрылым және малдан шығатын әдеттерін  айырып тануға оқиды,  әр түрлі хайуанаттардың өркендеу туралы білімің алады, хайуанаттарды дұшпандардан қорғау тәсілдері туралы, табиғат бұрышы мекендеушілерінің ар жағында кету негізгі дағдыларымен басып алады.

Үлкен топта табиғат объектілерді жарық және маңызды белгілермен талдап қорыту және топтастыру іскерліктерді қалыптастыру қажет. Балаларды табиғатқа құнтты қатынас,  эстетикалық қабылдауын тәрбиелеу. Балаларды табиғатпен таныстыру жұмыстар сабақта және күнделікті өмірде -  дәл осылай табиғат бұрышында және учаскеде өткізіледі. Табиғатпен таныстыру сабақтар апта сайын өткізіледі. Ерекше орын экскурсиялар орынға ие болады, сонымен қатар балалардың білімдері жалпылауымен байланыс сабақтар. Тәрбиеші еңбек, бақылаулар,  учаскеде өткізілген тәжiрибелер кең қолданады, қоршаған табиғат туралы нақтылы ұсынуларды жинастыру, сабақта алынған білімдерді тереңдету үшін. Табиғат бұрышында алғашқы рет кезекшіліктер ұйымдастырылады [7, 135].

Балалар табиғат күнтізбесін жүргізуге бастайды, оның ішінде тірісіз табиғатта, әрбір маусымда өсімдіктермен хайуанаттардың өміріндегі негізгі маңызды құбылыстарды бекітеді, есейгендер және балалардын маусымдық еңбек ерекшеліктерін, ауадағы алданыштарын. Күнтізбесінде ұжым бақылаулар міндетті түрде әсер етеді.

Біреуіне немесе бірнеше балаларға табиғаттың айқын құбылыстарын бейнелеуге тапсырады, содан соң солармен бірге байқалғанды ең толық қайтаратын суретті таңдайды. Бұл жұмысты кезекшіге немесе кім қызықты құбылысты бірінші көріп қалғанға тапсыруға болады. Күнтізбеліктің басқару түрі әр түрлі: қабырғаға қыстыратын панно, альбом, шымылдық түрінде. Күнтізбелік жыл уақыттар туралы қорытындылық әңгімелерде қолданылады. Олар балаларды жалпылау қарапайым түрлеріне жеткізуге көмектеседі.

Жыл ішінде балалардың табиғат туралы білімдерің бекітуге және жүйеге келтіруге столда тұратын баспа ойындар көмектеседі: «Жыл мезгілдері» лото, «Ботаникалық лото», «Зоологиялық лото» және т.б.

 

Қорытынды

Жас өскіннің санасына экологиялық таным әліппесін сіңіру, дәстүрлі және эксперименттік тәсілдер арқылы жүзеге асырылуы - тиімді деп санауға болады. ҚР Конституциясында былай деп көрсетілген: «...жер және оның қойнаулары, су, өсімдік-топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесі және басқа табиғат байлықтары мен ресурстар мемлекет меншігі болып, оның қарауында болады...» сонымен бірге бала тәрбиесіне қатысты «...неке мен отбасы, ана мен отбасы және бала мемлекеттің қорғауында болады. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу - ата-ананың етене құқығы әрі міндеті» [13, 228].

Туған жердің табиғатын қорғау дәстүрлері - айналадағы құбылыстарды танудан басталатыны анық. Табиғатты терең танып - білуді мақсат еткен әрекет халық педагогикасының қайнар бастауы болса керек. Сол үшін жергілікті жерлердегі ой-шұңқыр рельефтерін білу мен ит-құстар тіршіліктерін жіті бақылау - қазақ отбасы тәрбиесіндегі негізгі педагогикалық алғышарттардың бірі болғаны анық.

Адам табиғаттың құрамдас компоненті болып табылады. Табиғат, табиғи географиялық орта белгілі бір дәрежеде адамның өмір сүру образы, оның басты өмірлік кәсібін, яғни мәдени-шаруашылық типін анықтап береді. Мәдени-шаруашылық тип кез келген этностың мәдениеті мен өнерін, дүниетанымын, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін анықтайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Л.А. Каменева. Қалай мектеп жасына дейінгі балаларды табиғатпен тарыстыру - М., 1983. – 26 б.

2. М.М. Марковская. Балалар бақшадағы  табиғат бұрышы: М., 1989. – 36 б.

3. Ознакомление дошкольников с природой: /С.А. Веретенникова. – М., 1980. – 28 б.

4. М.М. Марковская. Уголок природы в детском саду. – М., 1989. – 49 бет.

5. И.Т. Огородников. Педагогика. – М., 1968. – 116 б.

6. Бөкетов Е.А. Экологиялық білім  беру мен тәрбие беруді ізгілендіру  технологиясын жетілдіру. - Қарағанды, 2005. - 120-123 б.

7. Бөкетов Е.А. Білім мекемелерінде  экологиялық тәрбиенің көкейкесті  мәселелері. - Қарағанды, 2005. – 135 б.

8. Общая психология /под ред. Б.В. Богословского. – М., 1981. – 57 б.

9. Н.С. Сторожицкая. Комнатные растения в живом уголке и опытная работа с ними. – Саратов, 1956. – 46 б.

10. Т.И. Тарасова. Учим охранять природу. Начальная школа, 1995 N6, с. 27. – 68 б.

11. П. Г. Саморукова. Как знакомить дошкольников с природой. - М., 1983 г. – 65 б.

12. В.И. Ядешко, В.А. Сахина. Дошкольная педагогика. – М., 1978 г.- 18 б.

13. Педагогика негіздері. Оқу әдістемелік  құрал. Қарағанды, 2004. - 119 б.

14. Ұлы бабалардың педагогикалық еңбектерін оқыту негізінде жасөспірімдерге экологиялық тәрбие беру //Проблемы профессиональной подготовки современного учителя. Сборник статей. - Караганда, 1998. - 293-322 б.

 

 

Қосымша

 

Білімдік мақсаты: тақырып бойынша білімдерін терендету, коршаған орта жайлы танымдық әрекетін шыңдау, адамның табиғаттағы рөлін тұсіндіру.

Дамытушылық мақсаты: Окушынын табиғат зандылықтарын біліп, ондағы ұйлесімділікті көре білуге дағдыландыру, білімдерін практикада пайдалана білуге үйрету, оқушылардың табиғатта болып жатқан өзгерістерді бақылай отырып олардың оку, сөйлеу, тілдерін дамыту.

Тәрбиелік мақсаты: Табиғаттағы сұлулықты көре білу, эмоциялық әсер ала білуге, өз ортасында сымбатты да шынықкан тұлға болуға баулу, экологиялык мәдениетті қалыптастыру, патриоттықка тәрбиелеу,

Сабақтың түрі: Панорамалық сабақ.

Сабақтың әдісі: Сүрақ-жауап, әңгіме-кенес, пікір алысу, өз ойын ортаға салу, суреттеу, баяндау, бақылау, ізденіс.

Сабақтың көрнектілігі: Табиғат көрінісі, технология кестесі, сюжетті сурет, жануарлардың суреттері, жануарлар кестесі.

Сабақтың барысы:

I. Үй тапсырмасын сұрау. Панорамалық сабак дегенді калай түсінемін - баяндап айту.

II.    Жаңа сабақ.

Ой шақыру. Сұраққа жауап алынады

-  Балалар біз кімбіз?

-  Біз адамбыз.

-  Адамды қоршаған орта қалай аталады?

-  Табиғат.

(музыка косылады, лак, құс дауысы).

Табиғат деген кең ұғымды калай түсінесің? Ал, ендеше мына сызбаға «табиғат» деген не екенін толтырып шығайық.

Табиғат туралы не білетінімізді ортаға салайық.

Балалар, бізді қоршаған табиғат. Адам мен табиғат егіз. Екеуі бір-бірінсіз өмір сүре алмайды.

 

«Табиғатсыз адамдардың күні жоқ, оны айтар табиғаттың тілі жоқ».

Өздерінің үйлеріңдегі жануарларды атап шығындаршы?

-  Қой, сиыр, ешкі, жылқы, түйе.                

-  Неге оларды үй жануарлары дейміз?

Ал, енді оқушылар бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы - «Табиғаттағы және адам өміріндегі жануарлар рөлі».

Енді бәріміз тақтаға қарайык. Мына суретке назар аударайық.

І. Шұбалшын. Оқушылардан өз білгендерін сүрау. Шұбалшын жәндіктердің «құрттар» деп аталатын тобына жатады. Топырақ арасында тіршілік етеді. Шұбалшын қара шірінді мол, ылғалы бар, көп сыған топырақты мекендейді. Жанбыр көп жауған кезде қүрттар інінен топырақ бетіне шығады. Себебі судан ол ішіне ауа бармай қалады. Шұбалшын ауамен тыныс алатындыктан мұндай кезде інде калмайды. Денесінің сырты үнемі ылғалданып түратын жүка, жаланаш тері. Одан ауа жаксы өтеді де, өсімдіктің өсуіне кажетті жағдай жасайды.

І. Құстар туралы не білесіңдер? Табиғатқа қандай пайдасы бар?

3. Құстардын    көбісі    бунак    денелілермен қоректенеді.  Өсімдіктерді корғайды,  және де өсімдіктердін  тұқымдары мен жемістерін алыс жерлерге таратады. (карға).

4. Сүтқөректілер. өсімдік тұқымдарын таратуға көп септігін тигізеді. Сендер, қалай ойлайсындар, қалай пайдасын тигізеді? Мысалы: тиын жаңғакты бір жерден екінші жерге тасымалдайды. Өсімдіктер тұкымдарын таратуға сүтқөректілер де қатынасады.

5. Жабайы шошқа туралы не білесіндер? Жабайы шошқа ормандағы топырақты қопарып, жаңғақтардың топырак арасына тұсіп, өсіп-өнуіне әсер етеді.

6. Жыртқыш андар туралы не білеміз? Жыртқыш аңдар шөппен қөректенетін жануарлардың санын реттеп, өсімдіктердің сақталуына мумкіндік жасайды.

Кейбір жыртқыштар жануарлардың өлексесін жеп, табиғатта санитарлық қызмет аткарады.

7. Балықтар. Балыктардың қандай  пайдасы бар? Суда тіршілік ететін  жануарлардын суды тазартуда  рөлі бар.

Мысалы: балықтар өттегін шығарып, көмір қышқыл газын жұтады. Жануарлардың адам өміріндегі маңызы туралы өздерің мысал келтіріңдер

Сабақты қорыту.