Қазақстадағы дефектология мәселелерінің зерттелуі

Дефектология саласында әсіресе елімізде жаңа дамып келе жатқан инклюзивті оқыту бағытында белгілі бір жетістіктерге жету ҥшін шығармашылық ойлау ӛте қажетті, бұл - дамыта оқыту, балалар бойында шығармашылық қабілетті дамыту. Даму бұл - шығармашылық, шығармашылық бұл - даму. Жұмыс барысында балалар бойындағы әртүрлі қалыптасып қалған кемшіліктерді көрген мамандар, сол кемістікті түзетудің жолын табу үшін шығармашылық қабілеттерін колданады, ізденеді, ақыр сонында шешімін табады. Егер де дайын қалыптасқан тұлға, мамандықтың өкілі, осындай қиын мәселені өз күшімен, шығармашылығы арқылы осындай қиын мәселені шеше алса, бойына шыгарма- шылығы кҧйылған мҥмкіндігі шектелген ересек болсын, бала болсын, шығармашылықтын аркасында бірталай киын мәселелердің шешімін таба алады, сондықган неғҥрлым мҥғалім-дефектолог баланын дамуында шығармашылық қабілеттерін дамытуға көңіл аударса, соғұрлым баланын болашақ дамуы, әлеуметтенуі де тез жүреді. Демек шығармашылық даму екі жақты процесс болып, мұгалім де, оқушы да шығармашылық қабылетгерін дамытса мүмкіндігі шектеулі баланын жалпы білім беретін мектепте элеуметтенуі де тез жүреді.

Қарағанды қаласындағы №27 жалпы білім беретін орта мектебінде етек алған «Мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беретін мектепте инклюзивті оқьпу» эксперименті аясында біздің маман дефектологтар мектеп ұжымымен танысу барысында жэне ҥйымдасқан жҥмыс барысында ұстаздардың үлкен қолдауын кӛріп, олардың экспериментке шығармашылық кӛз-караспен қарап, алғашқы жеңістерге жетуі, шығармашылық ойлаудың жемісі. №27 ЖББОМ қабырғасында жоғарыда аталған эксперимент желісі аясында мумкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтік, медициналық жэне әлеуметтік жетектеу (қолдау) қызметі жҥмыс атқаруда, сонда жұмыс атқаратын қызметкерлер өздерінің біліктіліктеріне, жҥмысына шын сҥйіспеншіліктеріне қоса жоғары шығармашылық қабілет- теріне ие. Осы қасиеттер арқасында болашақ эксперимент жемісті аяқталып, инклюзивті оқыту ауырпалықсыз елімізде орнығады деген уміт болжағалы жатыр. Дегенмен де қазіргі кезде де, қаншалықты аз уақыт ӛткеніне қарамастан ӘМПЖ қызметінің жетістігі мен жҥмыс мазмҥны кӛлемді делінді. Бҥның барлығы айтылғандай қызметіміздін жоғары жауапкершілігі мен шығармашыл ойлаудың биіктігінің арқасы.

Шығармашылық іс-әрекет тҥрлерінің бірі ретінде жаңа, қалыптан тыс ізденістерге дем беріп, қоғамдық дамудың ілгерілеуін қамтамасыз етеді. Шығармашыл ойлау жаңа идеяларға, қоғам жаңалықтарын ашу мен жаңа шешімдерге қол жеткізіп, мәселелердің тҥбегейлі, бҥрын-сонды болмаған жолдармен анықталып, ӛріс алуына мҥмкіндік беретін ойлау әдіс-әрекеті.

Қорыта келе, тҥлғаның кӛркем ӛнерлі типі дҥниені кӛркем бейнелер тҥрінде меңгереді, оларды жасаудың тетіктерін игереді, эстетикалық бағыты мен дҥниетанымын жариялау ҥшін сӛз саптау, бой кӛрсету, мэнерлі дыбыстау жҥйелерін қарастырады. Осындай ӛнерлі шығармашыл адамдар арасында рухани ҥндестік, психикалық бірлестік, қҥндылықтарға деген ортақ баға орнығады. Осындай қоғамда ӛскен келешек ҥрпақ сондай қасиеттерге ие болады. Жалықпай жаңа инновациялық технологияларды ӛз жҥмысымызда пайдаланып, сонымен қатар оқушыларды мадақтап, ынталандырып, баланың қиялын дамыта отырып, ойын дамытамыз. Ойы дамыған шэкіртіміздің танымдық қызығушылығы арта отырып, шығармашылық әрекеті жоғары деңгейге көтеріледі. Сондай қасиетгерге ие болған ұрпақтан қалыптасқан болашақ қоғам дефектология саласындағы көптеген мәселелерді тіпті дефектология саласын жоққа шығарады деп үмітгерлік. Эр шынайы дефектолог , дефектология саласында қызмет атқара келе, мүмкіндігі шектелген тҥлғаларға көмек беріп, мүмкіндігі шектеулі тҥлға деген ұғымды жоюға тырысу керек. Өйткені есі сау ұрпақтан қалыптасқан сау қоғам дефектологтарда қажетгілік көрмейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 ҚАЗАҚСТЛН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ДАМУ БАҒЫТТАРЫ

 

Қазіргі танда елімізде жыл санап мүмкіндігі шектелген балалар саны артуда. Осыған орай Қазақстан қоғамының алдында мүмкіндігі шектеулі балалардьң құқығын қорғау мен оларға тең құқылы сапалы білім беру өзекті мәселеге айналып отыр.

Отанымызда мүмкіндігі шектеулі тұлғалардың құқығы мен мүмкіндіктеріне байланысты арнайы білім беру, оларды туғаннан бастап әлеуметтік және медициналық- педагогикалық қолдау, білім алуды ақысыз пайдалану құқыгын жүзеге асыру еліміздің бас Конститутциясында, «Кемтар балаларды әлеуметгік және медициналық - педагогикалық тҥзу арқылы қолдау туралы» заңында, «Балалардьщ қҥқығын қорғау туралы» конвенцияда, « Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» зақдарда қарастырылған.

Мемлекетіміздегі білім беру саясатының басты міндетгерінің бірі тұлғаға өзінің өмірлік ҥстанымын және еркін бағдарлау үшін қанағаттанарлық сапалы білім беру.

Қазіргі танда мүмкіндігі шектеулі балаларды қоғамға біріктіру, әлеуметтік бейімдеу, білім беру және тәрбиелеу, бала дамуының бұзылыстарын алдын алу және нәтижелі тҥзету ҥшін ең қолайлы жағдайлар жасау мақсатында инновациялық бағыттар жетілдіруде. Осыған сәйкес арнайы білім берудің болашақ бағыттарының бірі инклюзивті оқыту болып табылады.

Инклюзивті білім берудің іске қосылуына Біріккен Ұлттар Ұйымы ЮНЕСКО-мен «Білім алу қажеттігі ерекше адамдардың білім алуы саласындағы саясат пен практикалық іс-эрекет қагидалары туралы» қабылданған Саламанка декларациясының ұсынысы себеп болды. (Испания, 1994ж).

Инклюзивті оқыту термині білім алуында ерекше қажеттілігі бар балаларды жалпы білім беретін мектептепте оқыту ҥрдісін сипаттауда қолданылады.

Инклюзивтік білім беру баланың этникалық тегіне, діни сеніміне, экономикалық мәртебесіне жэне дамуындағы ерекшеліктеріне қарамастан, барлық балалармен білім алуына және әлеуметгік бейімделуіне жағдай жасау процесі.

Білім беруді дамьпудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында алғащ рет даму мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім беру процесіне қосу, оларды қолжетімді ортамен қамтамасыз ету, білім берудегі кедергілерді жену тетіктері анықталды.

Инклюзивті білім беру арнайы қажеттілігі бар балалардьщ білім алуларына нақты кӛмек бере алады. Инклюзия мҥмкіндігі шектелген оқушылардың ӛзінің кҥшіне сенуіне мҥмкіндік береді. Инклюзия тек дамуы шектелген балаларды ғана емес, басқа да балалардьщ мҥдделерін кӛздейді. Ол қогамда адамдардың бір-біріне деген кӛзқарасын ӛзгертіп, қоғамда тату ӛмір сҥруге бейімдейді.

Инклюзивті оқытудың 8 принциптері:

1. адам құндылығы оның қабілеттіліктері мен жеткен жетістіктеріне тэуелді болмайды;

2. эрбір адам сезініп ойлауға қабілетті;

3. эрбір адам қоғамда ескерілуге жэне қарым-қатынасқа қҧқылы;

4. барлық адамдар бір-біріне мҥқтаж;

5. шынайы білім тек қана нақты арақатынастардың контекстінде іске аса алады;

6. барлық адамдар қҥрбы-қҥрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді;

7. Әрбір оқушы ҥшін жетістікке жету - ӛзінің мҥмкіндігіне қарай орындай алатынында;

8. жан-жақгылық адам ӛмірінің барлық тараптарын кҥшейтеді;

Қазіргі кезде елімізде мҥмкіндігі шектелген балалардьщ білім алуына қажетгі жағдайлар жасаудың басым бағыттары айқындалған.

Инклюзивті білім беруді дамытудың негізгі багыттары:

- қоғамда  мҥмкіндігі шектелген балаларға  деген толерантты қатынастың  қҥрылуы. Осы мақсатта БАҚ (бҥқаралық  ақпарат қҥралдары), ҥйымдар мен  қоғамдық қорлардың бірігуі маңызды;

- нормативтик-қҥқықтық  қҥжаттарды қҥру. Мҥнда инклюзивті  білім беру жағдайында оқытыла- тын баланың статусы, арнайы білім  беруді ҥйымдастыру, тҥзете-дамыту  мен педагогикалык кӛмек кӛрсету, мҥмкіндігі шектелген баланы  қабылдайдын жалпы білім беретін  мектептің немесе ҥйымның статусы  қарастырылады.

- дамуында  ауытқулары бар балаларды ерте  анықтау мен ерте кӛмек кӛрсету;

- инклюзивті  оқыту жағдайындағы білім беру  процесінде жалпы білім беретін  мектептегі мҥмкіндігі шкетелген  баланың жан-жақты дамуына қажетгі  нҧсқалардың болуы шарт. Олар: баланы  жалпы білім беретін мектептің  бағдарламасымен немесе жеке  оқыту бағдарламасымен жалпы  сыныпта білім беру немесе  арнайы топта оқыту; негізгі мектеп  уақытында арнайы сыныпта арнайы  бағдарламамен (ана тілі, математика, мәнерлеп оқу) оқытылса, уақыттың  қалған бӛлігінде қарапайым жалпы  білім беретін мектептің бағдарламасымен (бейнелеу, еңбек, дене шынықтыру, эн-кҥй) игеріледі; бала тек қана арнайы  сыныпта арнайы бағдарламамен  ғана оқьггьша отырып мектеп  оміріне де белсене араласады: балалармен бірігіп таңертеңгілік  ас ішу,тәрбиелік шараларға қатысу, спорттық жарыстар мен басқа да мерекелерге белсене ат салысу;

- мҥмкіндігі  шектелген балаларды жетелеу (қолдау). Мҥмкіндігі шектелелген балалардьщ  барлығына элеуметтік-педагогикалық, медициналық, психологиялық кӛмектің  кӛрсетіліуі қажет. ПМПК-ның кешенді  зерттеу нэтижесінің қорытындысы  бойынша әр балаға психологиялық- педагогикалық профиль қҥрастыру, арнайы жеке оқыту жол бағдарламасын  қҥру жэне сол бойынша ҧсыныстар  дайындалады;

- мҥмкіндігі  шектелген балаларды кәсіби еңбекке  даярлау. Инклюзивті білім мҥмкіндігі  шектелген балалардьщ орта, арнаулы, жоғарғы орындарда тең қҥқылы  білім алуын қамтамасыз етеді;

- жалпы білім  беретін мектепте білім алуында  ерекше қажеттілігі бар баланы  оқытуда әдістемелік қарулану;

- кадрлық  қамтамасыз ету;

- жалпы білім  беретін мектеггге білім алуында  ерекше қажеттілігі бар баланы  оқытуда заттық - техникалық жабдықталу. Физикалық мҥмкіндік ҥшін (пандус,лифт,тҥтқа  т.б). Оқытуды жҥзеге асыру ҥшін (сыныптағы жҧмыс бӛлмесі, оқу  мѐн жазуға арналған қҥрылғылар, арнайы кӛрнекі-дидактика- лық материалдар).

- арнайы  гылыми зерттеулер жҥргізу;

- инклюзивті  білім беруді дамыту процесіне  ата-аналар мен қоғамдық ҧйымдарды тарту;

Инклюзивті білім беруді үйымдастыру негізгі 4 багытта жүргізтуі тиіс:

- Жұмыстың диагностикалық бағыты. Балаға МДБҰ консилиум мамандары кешенді динамика- льщ бақылау жасау арқылы қамтамасыз етіледі. Консилиум кҧрамына меңгерушінің (директордың) бҧйрығымен дефектолог мҧғалім, логопед, практикалық психолог, дәрігер, топ тэрбиешісі енгізіледі.

- Жұмыстың  түзетушілік-дамытушылық бағыты. Жеке басқа тҥтасынан эсер ететін шаралар кешенін қарастырады, жетекші эрекет тҥрін қалыпқа келтіру жэне жетілдіру, жеке даму кемшіліктерін тҥзету.

-Жҥмыстың жалпы білім берушілік бағыты. Балаларды қоғамдық тәжірибені меңгеру тәсілдеріне ҥйретуді, эрбір жас кезеңіне тэн олардың танымдық белсенділігін дамытуды, сондай-ақ баланын жеке басының мҥмкіндіктері мен ерекшеліктерін ескере отырып мектепте оқуға даярлауды қарастырады.

- Әлеуметтік-тәрбие жҥмысы. Тӛмендегідей элеуметтендіру мэселелерін шешуге бағытталған:

- бала мен  оның отбасының дербестігі мен  автономиясын арттыруға;

- дамуында  ауытқушылығы бар тәрбиеленушілердің  қалыпты дамыған қҥрдастыра арасында  ерте, толыққанды әлеуметтік кіріктіруді; - баланың эрекеті мен мінезіндегі  адамгершілік бағыттарының қалыптасуына;

- жеке басының оң сапаларын тәрбиелеуге.

Инклюзивті білім берудің негізгі басты принципі ол осы бағыттағы білім беру процесінің ӛзгермелілігі жэне осы тҧрақты ӛзгерістерге жауа бере алуында.

Осы аталған бағытгар бойынша бірінші табысты адымдар Қарағанды қаласындағы №27 ЖББОМ «Мҥмкіндігі шектелген балаларды жалпы білім беретін мектепте инклюзивті оқыту» жобасында жҥзеге асырылып жатыр. Бҥл білім беру кеңіетігінде психикалық дамуы тежелген балалар, аутист, сӛйлеу тілінің бҥзылысы мен міңез-қҥлық бҥзылысы бар балалар жалпы қалыпты балалармен бірге оқытылып, дамып, тәрбиеленуде.

Инклюзивті білім беру мектебінің басты мақсаты- барлық балаларға бағалы ӛмір сҥру мҥмкіндігін беру, білім алуында ерекше қажеттілілі бар баланы ҧжымға белсене қатыстыру, қоғам бірлестігінің бір мҥшесі ретінде бір-біріне деген кӛмек қолын созуды ҥйымдастыру.

Инклюзивті білім берудің маңызды шарттарының бірі ол адамдардың стреотипті қӛзқарасын, мҥмкіншілігі шектелген балаларға қарым-қатынасын ӛзгерту, балалардьщ бірігуін (интеграциялану- ын) қамтамасыз ету, қоғамның теріс кӛзқарасын жою. Ал қӛзқарасты, сананы ӛзгерту- бҧл адамның рухани ӛсіп дамып, жетілуі ҥшін ең қиын да кҥрделі, ҧзақ, еңбекті жҧмыс.

Біз мҥмкіндігі шектелген балаға кеміс бала деп қарамай, оның ішкі әлеміне ҥңіле біліп, оған ерекше қамқорлық танытып, оны ӛзіндік ерекшеліктері бар жеке тҧлға ретінде қабылдауды ҥйренуіміз қажет. Осындай қарым-қатынас отбасында да қалыптасуы шарт. Әрбір ата-ана баланың мҥмкіншілігіне, қабілетіне сеніп, ҥнемі қолдау кӛрсетуі керек, Сонда ғана біз «ерекше» балаларға ӛз элемімізден орын ҥсына аламыз. Сонда ғана ҥзақ та кҥрделі инклюзивті білім беру процесі нәтижелі де жемісті болмақ.

Ал бҥл өз кезегінде XXI ғасырдағы жаһандану ҥрдісіне сай еліміздің одан әрі өркендеуі мен дамуына тиісті ҥлес қосу. Білім беруді жаңғырту мен бәсекелестікке қабілетгілікті көтерудің қажеттілігі де осында.

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Инклюзивті оқыту- барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында  мектеп және мектепке өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту-оқушылардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді. Адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту-барлық балалардың мұқтаждығын ескеретін ерекше қажеттілігі бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісінің дамуы. Инклюзивті білім беру балалардың оқу үрдісіндегі  қажеттіліктерін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдйын да өзгереді. Инклюзивті білім беруді ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіндік алады. Инклюзивті оқыту балаларды жалпы білім беру үрдісіне толық енгізу және әлеуметтік бейімделуге, жынысына, шығу тегіне, дініне қарамай балаларды айыратын кедергілерді жоюға ата-аналарын белсенділікке шақыруға балалардың түзеу-педагогикалық және әлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, қоршаған ортаның  балаларды жас ерекшеліктеріне бейімделуіне жағдай қалыптастыру, яғни жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді саясат.