Қалыпты және көру бұзылысы бар балалардың зейінінің психофизиологиялық негіздері.

   Тифлопсихологияда соқыр  балалардың ым-ишараға үйретулер  нәтижесіз аяқталған жағдайлары  көп кездеседі. Бірақ соқыр балалардың  зейінінің шоғырлануы; мысалы: сөйлеп  тұрған адам жаққа қарау соқыр  бала үшін оңай игеретінпроцесс және оқыту мен тәрбиелеу процесінде қалыптаса түсуі керек.

   Зейін соқыр адамдардың  психикалық қызметін бар жағы  сияқты немесенашар көретін балалар  және ересектер жайы аз зерттелген.

    Зейін бір қатар қасиеттермен (көлем, шоғырлану, тұрақтылық, ауытқушылық және т.б.) зейіннің кейбір қасиеттерінің дамуы соқыр балаларда ерекше, Мысалы,  қабылдаудың қиыншылығы зейін көлеміне, зейіннің ауысуына және тұрақтылығына кері әсер етеді. Қабылдаудың бәсендеуі  қабылдаудың түрлілігіне, әрекетіне және зейіннің тұрақтылығына; жылдамдығына, ауысуына соқыр адамдар кеңістікті бағдарлай алу зейіннің жақсы таралуын қажет етеді. Бұл заңдылық қалыпты көретін балалар үшін, ал соқырларға бұл зиян шынында да көру сезгіш мүшелерінің төмендеуі тек басқа қалған рецепторлардың қозуы арқылы орнын толықтыруға болады, тек бір ғана рецептірлердің жұмыс істеуі кеңістікті бағдарлаудың дәлдігін төмендетеді.

   Қорыта келгенде соқырлық  зейіннің дамуына спецификалық  өзгерістер әкеледі. Бірақ соқыр  балалардың зейіні де кәдімгі  қалыптағы баланың зейіні сияқты заңдылықпен дамиды.

  Бұл дегеніміз зейін ешқандай  арнайы психикалық процестерін  және қандай бір сезім мүшелерінің  қызметімен байланысты болмаса  да адам бойындағы эмоционалды, ерік жігерлі интеллектуалды  қасиеттердің қызметіне, адамның  белсенділігіне байланысты міне осындай себептермен зейінді қабылдау және зейіннің қалыптасуы жеке тұлға қасиеттерінің негізі.

Зейінің бұзылуы

   Көре алатын және көре  алмайтын, нашар көретін және  жартылай көретін балалрда аурудың  әсерінен немесе жалығушылықтан зейіннің  бұзылуы мүкін. Ауру уақытысында екінші самотогенді қорғаныш механизм қосылады, ал жалыққанда біріншісі қосылады екен. Емдеу кезінде немесе демалғанда аурудың, жалығудың нышандары біртіндеп физиологиялық механизімдердегі бұзылулардың қайтуы байқалады. Ал жазылғанда зейін және оған тән қасиеттер қалпына келеді.

   Зейіннің әлсіреуі көбіне  астеникалық  жағдайда, жалпы әлсіреулерде, жоғары жалығушылықта әсіресе  жүйке жүйесінің тозуында, қатты қобалжулардың  нәтижелерінде, ұзақ уайым-қайғы болғанда немесе ақыл-ойға шамадан тыс күш түскенде байқалады. Астениялық жағдай бас жарақат алғанда, жұқпалы аурумен ауырғанда уланған жағдайлардан кейін пайда болу мүмкін.

   Оқушыны зерттегенде сабақ соңынан оның зейінділігі төмендей ме, оқу жылының аяғында ше? Ұзақ демалыс күндерден кейін зейінділігі жақсарады ма, жоқ па? Қандай пәндерде оның зейінділігі төмен екендігін анықтау маңызды. Мұндай мәліметтер алдын –алу жұмыстарының және емдеу іс-шараларын дұрыс ұйымдастыруға көмектеседі.

  

   2.1 Көруі бұзылған балалардың  зейінінің қалыптасуы мен

         дамуы

   Соқыр адамдардың көбісі  тума берілген ауытқулар сол  себептен де олардың психикалық  даму қарқыны өзгеше. Көруі бұзылған 2-3 айлық нәрестенің іс-әрекеті қалыпты баланың әрекетінен еш ерекшеленбейді. Олардың зейінін қалыпты баланың зейінін аударатын заттар мысалға жылтыр, қозғалыстағы, ашық заттар қырықтырса оларды шулы, жылдам дыбыстар көңілдерін аударады екен.

   Есту зейіні соқыр балаларда олардың сезім мүшелерінің дамуымен байланысты.

  Соқыр балалардың зейінін  дамытуға араналған құралдың бірі ол есту апаратымен сипап сезу мүшелерін қолдану арқылы затты қабылдауда өз ара байланыс пайда болады.

      Мұндай балалардағы  зейіннің дамуы біршама уақытты талап етеді. Қарқындылық, тұрақтылық зейіннің көлемі  жасы келе ұлғая бастайды.  Кіші мектеп жасындағы  балаларда әліде ырықсыз зейін басым тұрады. Зейіннің көлемі 2-3 обьект зейінді тарату әліде әлсіз. Бірақ осыған қарамастан соқыр және нашар көретін балларда ырықты зейін қалыптаса бастайды. Ал жеткіншек жаста зейін қарқынды , шоғырланғын, тұрақты болады. Бірақ жеткіншек жастағы ашуланғыштық, осы  жастағы балалардың психикасына тән қасиеттер. Зейінді игерудщі біршама қиындатады. Осыған қарамастан жеткіншектерде ырықты зейін дамуы оның қызығушылығына байланысты дами түседі.

    Жас өспірім  жастағы  баланың жұмыс істеуге деген  ынта оның ырықты және ырықсыз  зейінін дамыта түседі.

   Жоғарғы мектеп жасындағы  көруі өте нашар балалар қандай мамадықты таңдасам екен? Қайда оқуға түссем екен, жұмыс істесем бе; өмірді қалай бастасам екен деген сұрақтар мазалай бастайды. Оларда болашаққа деген  мақсат, бағыт, ұмтылулар пайда бола бастайды, өз арман-мақсатын жүзеге асыруға деген ұмтылыстар болады. Соңғысы зейіннің шоғырлануынсыз мүмкін емес.  Қалыпты көретіндерге қарағанда соқыр адамдарда кеңістікті болжай алуға, басқалармен қарым-қатынас жасау үшін есту зейінін жетілдіре түсу маңызы бола бастайды. Есту зейінін шоғырландыру соқыр адам үшін кеңістікті-болжай алу үшін қажет.

    Басқа адаммен әңгімелесу  барыснда ол есту зейінін әңгімелесушінің  сөйлеу мәнеріне, дауыс тембріне, сөйлеу қарқынына аударады басқаша  айтқанда вокальды мимикасына  зейін аудару арқылы,  ол  адам  туралыойы пайда болады, оның  сөзінің шынайылығы, мінезі жайында ой қалыптасады.

    Соқырлар жайлы әдебиеттерде (Дидро, Цейне, Роденбах, Дюфур, Ансальди, Дюфо, А.А. Крогиус, П. Виллей және  т.б. көбісі) соқыр адамдар әңгімелесуші  аданың шынайы сырт келбетімен  дәлме-дәл  сәйкес келгендігі жайлы оқиғалар көп. Адамның сырт келбеті жайлы ой пікірдің негізі тек оның «вокальды мимикасы» яғни даусы арқылы анықталған. Мұндай қабілеттерді әр түрлі түсіндіргісі келді. В.С. Сверловтың айтуынша осы уақытқа дейін ғылым мұндай жағдайларға тәжірибе жүргізбеген сол себептенде мұндай сұарқтарға дәл жауап қайтара алмайды деген.

   Соқыр балалар ырықты  есту зейінін қолдана отырып  оның даусына қарап көңіл-күйін, шынайылығын, психикалық ерекшелігін, жүрген жүрісіне қарап физикалық  жағдайына мінездеме бере алады. Ал басқа да мәліметтер жайлы білгісі келсе ырықты зейінің шоғырландыру арқылы ол да мүмкін емес.

 

    Зейіннің дамуы

    Зейін көпшілік психикалық  процестер сияқты өзіндік даму  кезеңдерінен тұрады. Баланың өмірінің  алғашқы айларында зейіннің ырықсыз түрі байқалады. Бала тек сыртқы тітіркендірулерге ғана қарайды. Әсіресе жағдайлардың жылдам ауысуында байқалады, мысалы; қараңғы бөлмеден жарыққа, күтпеген жағдайдағы қатты дауыс, температураның ауысуында ғана болады.

     Баланың үш айлығынан  бастап сыртқы обьекттерге қызығушылығы арта бастайды. Баланың 5-7 айлығында қандайда бір обьекті ұзақ бақылай алуға, оны ұстап, аузына апаруға қабілетті. Әсіресе ашық түсті және жылтыр заттарға деген қызығушылығы ерекше. Осыған қарап отырып біз баланың ырықсыз зейіні даму үстінде екенін айта аламыз.

   Ырықты зейіннің алғашқы  нышандары әдетте 1 жастың аяқ  жағында немесе екінші жастың  бас жағында байқала бастайды. Осы арқылы баланың ырықты  зейіннің қалыптасуы немесе пайда  болуы қабылдау процесімен байланысты  екендігін айтуға болады. Баланы қоршаған адамдар оған тек өзіне ұнағанды ғана емес сонымен қатар не істеу  қажет екендігін үйрете бастайды. Н.Ф. Добрыниның ойынша балаларды тәрбиелеуде оған талап етілетін әрекетердің мазмұнына көңіл бөлген жөн.

    Ырықты зейіннің дамуы үшін ойын маңызды орында. Ойын арқылы бала өз іс-әрекетін жоспарлайды және өз әрекетін ойынның шартына қарай бағыттайды.

    Кіші мектеп жасындағы  балалардың зейінінің еркешелігі  оларда ырықты зейіні тұрақсыз  келеді. Бала сыртқы әсері етуші  тітіркендіргіштерге көп көңіл бөледі. Оның зейіні тым эмоционалды-ол әлі өзінің сезімін жөнді игере алмайды. Осыған қарамастан ырықсыз зейін өте тұрақты, ұзақ, шоғырланған. Ақырындап жаттығулар арқылы дамытуға болады.

  Ойын және оқу процесіндегі зейін.

      Ойын және оқу процесінде балада зейіннің дамуын сол себептенде баланы тыңдауға, байқағыштыққа заттардың қасиетін айыруға үйрету қажет.

   Кіші мектеп жасындағы  балалардың ойнау және оқу  процесінде ырықсыз зейіннің  ролі зор, себебі осы жастағы  балаларда ырықты зейін әліде жақсы дамымаған. Кіші мектеп жасындағы соқыр балалар сипап сезу арқылы және есту арқылы тек ырықсыз зейіндерін ғана қолданады. Әлсіз көретіндер және жартылай көретін балалар да тек қалған шамалы көруін ғана пайдалану арқылы ырықсыз зейінді қолданады. Әлсіз көретіндермен соқыр балалар үшін оқу-тәрбие  процесі тек ырықсыз зейін негізінненқұралған. Балабақшада ырықсыз зейінге сүйене отырып балаларды ерікті (ырықты) зейінге үйретеді.

   Кіші мектеп жасндағы  бала ойын немесе оқу әрекетінде  шығармашылық қызығушылықтарға жетсе онда бұл ырықсыз зейіннің қалыптасуын білдіреді. Соқыр балаларда ойын мен оқу процесінде зейін өзіндік құрылымымен бірақ  формасы негізгі көре алатын баланың зейіні сияқты. Зейіннің барлық үш түрінің негізгі қызметі сақталады. Нашар көретіндерде көру арқылы қабылдау есебінен үлкен өзгерістер байқалады.  Бірақ көруі бұзылған балаларда басқа анализаторлардың мүмкіндіктердің кеңдігінің арқасында көру зейіннің орнын ауыстырады.

    Көруінде кемістіктері  бар балаларда зейінді дамытудың негізі ретінде қандайда болмасын әрекетке белсенді  қатысуы белсенді себеп болады. Тек іс-әрекетте ғана ырықты, ырықсыз зейін дамиды. Іс-әрекетте ғана соқыр мен нашар көретін балаларда шынайы әлем жайлы адекватты бейне қалыптасады.

                

2.2 Зерттеу әдістері

    Соқырлар үшін ырықты  сипап сезу мүшелерінің дамуы маңызды. Олар затты түйсіну процесінде бүкіл оқу-тәрбие процесінде қалыптасып Брайль бойынша оқытқанда пайда болады.

    Нашар көретін оқушыда  ырықты көру зейіннің шоғырлануы  мен қарқыны қандайда бір іс-әрекетті орындауда әрдайым тұрақты емес. Мысалыға бірінші сынып оқушыларына «корректуралық проба» әдісін жүргізген уақытта олар алғашқы  5-7 минутта еш қатесіз нәтижелі орындады, ал одан кейін 4 және одан да көп әріптерді жібергендері байқалады.

    Төртінші сынып оқушылары тапсырманы 10-12 минутта нәтижелі орындап ал одан кейін 1-2 әріп тастап орындады. Олардың жақсы көретін құрбы-құрдастары тапсырманы 15 минут ішінде нәтижелі орындады, ал біраз уақыт өте келе оларда қате жібере басатады. Ырықты зейінді шоғырландыру арқылы-жұмыстың соңына дейін сақталады, осыған орай соқыр балалардағы  зейіннің дамуы қалыпты көруі дамыған балалардың зейіні сияқты өз заңдылығымен дамиды. Бірақ көруі нашарлауына байланысты олардың зейіні өзінше ерекше дамиды.

    Соқырларда естуінің және сипап сезу зейіні жақсы дамыған. Психология-педагогикалық бағыттар арқылы Кіші мектеп жаста зейіннің дамуына кедергі келтіретін көптеген кері әсерлерден құтылуға болады.

 Қазақстан Республикасында  мұндай балаларға көмек көрсету  енді қолға алына бастаған, олардың психикалық процестерін дамытуға араналған арнайы әдіс-тәсілдерде жоқтын қасы. Сондықтан біз дамутыға қалыпты балаларға жүргізілген әдіс-тәсілдерді, көруі бұзылған балалардың ауру деңгейінде пайда болған уақытына жас ерекшелігіне сәйкес бейімдеп өңдедік. Сонымен  мұндай әдістердің құрамына мыналар жатады:

Соқырлар үшін ырықты  сипап сезу мүшелерінің дамуы маңызды. Олар затты түйсіну процесінде бүкіл оқу-тәрбие процесінде қалыптасып Брайль бойынша оқытқанда пайда болады.

    Нашар көретін оқушыда ырықты көру зейіннің шоғырлануы мен қарқыны қандайда бір іс-әрекетті орындауда әрдайым тұрақты емес. Мысалыға бірінші сынып оқушыларына «корректуралық проба» әдісін жүргізген уақытта олар алғашқы  5-7 минутта еш қатесіз нәтижелі орындады, ал одан кейін 4 және одан да көп әріптерді жібергендері байқалады.

    Төртінші сынып оқушылары  тапсырманы 10-12 минутта нәтижелі  орындап ал одан кейін 1-2 әріп  тастап орындады. Олардың жақсы  көретін құрбы-құрдастары тапсырманы 15 минут ішінде нәтижелі орындады, ал біраз уақыт өте келе оларда қате жібере басатады. Ырықты зейінді шоғырландыру арқылы-жұмыстың соңына дейін сақталады, осыған орай соқыр балалардағы  зейіннің дамуы қалыпты көруі дамыған балалардың зейіні сияқты өз заңдылығымен дамиды. Бірақ көруі нашарлауына байланысты олардың зейіні өзінше ерекше дамиды.

    Соқырларда естуінің  және сипап сезу зейіні жақсы  дамыған. Психология-педагогикалық  бағыттар арқылы Кіші мектеп  жаста зейіннің дамуына кедергі  келтіретін көптеген кері әсерлерден  құтылуға болады.

  Қазақстан Республикасында мұндай балаларға көмек көрсету енді қолға алына бастаған, олардың психикалық процестерін дамытуға арналған арнайы әдіс-тәсілдерде жоқтын қасы. Сондықтан біз дамытуға қалыпты балаларға жүргізген әдіс-тәсілдерді, көруі бұзылған балаларға сәйкес бейімдеп өңдедік. Сонымен мұндай әдіс-тәсілдердің құрамына мыналар жатады:

 

   1 әдіс: Сипап сезу  арқылы зейінділікті бағалау

 

  Мақсаты: Нашар көретін немесе мүлдем көрмейтін балалардың есте

                        сақтау қабілеттері арқылы дамыту және зейінділігі жайлы

                        мәлімет.