А.Байтұрсыновтың дидактикаға қосқан үлесі

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ  ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ

САҚТАҒАН БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ АУ КОЛЛЕДЖІ

 

 

 

 

           Мамандығы: Дене тәрбиесі және спорт

 

 

 

 

А.Байтұрсыновтың дидактикаға қосқан үлесі

(Курстық жұмыс)

 

 

 

 

 

                                                                                   Орындаған: Шыңалы Б.

                                                                                    Ғылыми жетекшісі: 

                                                                                                         Утегенова Д.М. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ақтөбе, 2013

Мазмұны

 

Кіріспе.......................................................................................................................3-5

 

I тарау.А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ  КӨЗҚАРАСЫ МЕН ҮЛЕСІ.....................................................................................................................6-14

1.1. Қаламгердің көземсөзі.............................................................................................8

1.2. «Оқу  құралы» еңбегінің тілдік және  педагогикалық қырлары...................................................................................................................9-12

1.3. А.Байтұрсыновтың  мұғалім кадрларын даярлауға  қосқан үлесі.......................................................................................................................13-14

ІІ тарау. ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫ РЕТІНДЕ..............................................................................................................15-30

2.1. Тіл біліміне қосқан үлесі..................................................................................15-21

2.2 . А.Байтұрсыновтың жазуы мен емле ережелерінің тарихы..........................................………………………………………………..22-27

2.3 . А.Байтұрсыновтың әліпбиі............………………………………………......28-30

 

Қорытынды.......................................................................................................31-32

Қолданылған әдебиеттер ТІЗІМІ..............................................................33

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Курстық жұмыстың өзектілігі. Өнер алды – қызыл тіл» деп мақалдап өткен қазақ ақындары, жазушылары осы күнге дейін қазақ поэзиясында биік орын алады. Солардың бірі Ахмет Байтұрсынұлы. Өз заманының ағысына қарсы тұра білген қайраткер. Қазақ халқының рухани көсемі болып, болашақтың жарық, тыныш, көк аспан астында өмір сүруіне өзінің ақылын арқау еткен.  Қазақтың қазақ бола білуіне кеудесіндегі жанын да аямаған. Қарусыз-ақ сөзбен адам өлтіретін Ахмет қазақ елінің келешегін тәуелсіздікке жетелеген халықтың рухани жетекшісі. Халық үшін, халықтың мәдени-әлеуметтік болмысын көтеру үшін қызмет еткен [4].

Халықты ағарту баладан, мектептен  бастау алады. Ең алғаш қазақ тілінде  әліппе кітабын жинақтаған Ахмет  еді. Қазақ балалары көзі ашық, сауатты  азамат болып шығуға септігін тигізген. Қазақ тіліндегі әліп-би осы сөздердің  бәріне дәлел. Тек қана кітап жазумен  тоқтамаған Ахмет, орыстың белгілі  жазушыларының белгілі жазушыларының  белгілі еңбектерін ана тілімізге  аударып, өзінің халыққа, шамшырақ екенін дәлелдеп өткен. Халықтың білімді болуына, сауатын ашуға көп көмек көрсеткен. Бұрынғы қарапайым қара сөздерді жаңғыртып, халық санасына қалыптастыру басты мақсаттарының бірі. Көкейіндегі  түйілген ойды ана тіліндегі асыл, ұтқыр сөздермен жеткізе білген. Өлеңдеріндегі сөздердің өзі  адам көңіліне талпыныс, алға қарай  жол бастап, көш артында қалып  қоймауға себепші болған. Қазақ тілін  болашақ ұрпақтарға дамыта түскен қалпында, басқа тілдерден биігірек ұстап, тазалығын сақтауға демеу болды. Қазақ тілінің табиғатын, құрылымын  танудағы қызметі қазіргі мектептерде  қазақ тілін пән ретінде үйрететін  оқулықтар жазумен ұласады. Ахмет  қалыптастырған әдеби-теориялық терминдер  осы күнге дейін өмірін жалғастыруда. Бұның бәрін әдебиетші Ахметтің қымбат, алтын, гауһардай асыл сөздері  мен тәлім- тәрбиеге толы, адамдық  қасиеттерді сипаттап жазған өлеңдері бәрі- бәрі болашақ ұрпаққа келешегіне керек, нұсқау болатын түзу жол емес пе?! Қазақ тілін әсем сөздермен  әшекейлей білген Ахмет өз еңбектерімен басқа да елдерге танымал бола білді. Өзі де басқа халық ақындары мен жазушыларының жақсы деген  өлеңдері мен мысалдарын өз ана тілімізге  аударып кетті. Артына өшпес із қалдырды [8].

Ахмет қазақ әліпбиінің атасы, түркі  тілтану ғылымының ағартушысы. Ахметтің мұрағаты жаңа уақыт, жаңа заманға, халқына  қызмет етуде. Ахметтің ілімдері —  әлі зерттелетін үлкен ғылым. Ахмет Байтұрсыновтың ұлтым деп  соққан жүрегі, үлгі-өнегесі — қазіргі  жаңа заманға өте керек.

Қазақ тіл білімінің ғылым ретінде  қалыптасып, дамуы Ахмет Байтұрсыновтың есімімен тығыз байланысты. Оның қазақ тілі оқулығы ретінде жазған “Тіл — құрал” атты еңбектерінде, мақалалары мен баяндамаларында тіл білімінің өзекті мәселелері сөз болады.

Курстық жұмыстың мақсаты. А.Байтұрсыновтың педагогикалық  қырлары мен көзқарасын  зерттей отырып, қазақ тіл білімінің негізін қалауға қосқан үлесімен танысу.

Курстық жұмыс нысаны. Ахмет Байтұрсыновтың тіл білімі саласындағы еңбектерін саралау, жүйелеу, оларға тарихи тұрғыдан баға беру, талдау болып табылады.

Курстық жұмыс міндеттері: 

• «Оқу құрал» еңбегінің тілдік және педогогикалық қырларын талдау;
• А.Байтұрсыновтың жазуы мен емле ережелерін саралау;
• Жазуға үйрету, хат таныту мәселелеріне қосқан үлесін қарастыру;

Тақырыптың зерттеу деңгейі. А.Байтұрсыновтың дидактикаға қосқан үлесі жайында әдебиеттерде, көптеген ғылым салаларында жан-жақты зерттелуде.

Курстық жұмыстың деректік көзін мерзімді баспасөз бен ғылыми мәліметтер, интернет желісінен алынған ақпараттар құрады.

Курстық жұмыстың теориялық-әдістемелік  негіздерін А.Байтұрсыновтың өмірі мен шығармашылығын зерттеген ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар теориялық және және жалпы әдістемелік сипаттағы материалдар құрады. Р.Дүйсенбаев, Шахзаман Зиятов, Н.Әміржанова, Әбілова З, Ильина Т, т.б. зерттеулерi курстық жұмысында кең пайдаланылды.

Курстық жұмыс құрылымы мен көлемі. Курстық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 29 бет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I тарау.А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ  КӨЗҚАРАСЫ МЕН ҮЛЕСІ

1.1. Қаламгердің көземсөзі

 

Ахмет Байтұрсынов бай педогогикалық  мол мұра қалдырды. 
Ахмет Байтұрсынов өзінің ғылыми педогогика тәрбие процесінің ерекшеліктерін негізгі  кезеңдерін басқа құбылыстармен байланыстырып қарастырады.Олардың заңдылықтарын анықтайды. 
Ғылыми философия құлықтық және эстетикалық тәрбиеге байланысты мәселелер зерттеуде педогогика этикамен, эстетикаға ал оқыту мен білім беру проблемаларын зерттеуде таным теориясына сүйенеді. 
Педогогика ғылымы философиялық білімді басшылыққа алып, тәрбиенің теориялық және практикалық мәселелерін шешуге үлесін қосады. 
Ахметтің жастарға ұсынған адамгершілік жолы адалдық және ғылымды игеру. Ол үшін жастарды адал еңбек етуге, өз мінін өзі көріп түзете білуге шақырады, бар білмнің түп төркіні ақыл деп қорытындылайды [1].

Ахмет Байтұрсыновтың қазақша әліппе жасауы, араб жазуына кіргізген реформасы, қазақ тіл білімінің негізгі  терминдерін жұртымыздың образды  ойлау мүмкіндігімен сабақтастырып  өз топырағымыздан тауып, оларға тұңғыш анықтама бергені, дыбыс жүйесін  «фонетика», қалыптастырып шығарған ұлы еңбегі педогогикаға қосқан үлесі  екенін көруімізге болады. 
        «Ахметтің    Октябрь төңкерісіне шейін қазақ халқын ояту ретінде көп еңбегі сіңді. Қазақ мектебі, қазақ тілі сықылды орындарда оның еңбегі мол ... Әр тілдің айдауында жүрген қазақ балаларына қазақ тілімен кітап жазған, қазақ тілінің негізін жасап, қазақ мектебінің іргесін қалаған алғашқы адам -  Ахмет. Ахметтің бұл тарихы еңбегі бағаланбай қалмақ емес. Бұны пролетариат та бағалайды»,-  деп жазды Сәбит Мұқанов.  Ғаббас Тоғжанов пікірі де осымен сабақтас: «Бір кезде сары маса боп ызыңдап оятқан Ахметті қазақ еңбекшілеріде қадірлей біледі, сөзін оқып  сүйсінеді». 
Байтұрсыновтың оқулықтары, мақалалары Қ. т. б-нің грамматика саласының қалыптасуына да негіз болды. Ғалым сөз жүйесі мен түрлері, сөйлем жүйесі мен түрлері деп атаған оқу құралдарында қазақ тілінің морфология, синтаксис салаларын арнайы зерттеп, оқушыларға түсінікті де жеңіл тілмен жеткізуге тырысты. Осы еңбектер арқылы сөз тіркесі, сөйлем, бастауыш, баяндауыш, зат есім, етістік, толықтауыш, т.б. атаулар қалыптасып‚ тұрақталды. Байтұрсыновтың грамматика саласындағы еңбектерінде функционалды грамматика, сөзжасам мәселелері де сөз болды. Ғалымның сөзжасамға қатысты тұжырымдары кейінгі еңбектерде дамытылды [16].

Оқулық жазу ісімен бірге осы  ғылым салалары бойынша атауларды  қалыптастыру қатар жүрді. Мәселен, Байтұрсынов тілге қатысты зат  есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, есімше, көсемше, т.б. атауларды қазақ тілінің  өз байлығын пайдалана отырып ойластырды. Сол сиқты жаратылыстану және гуманитарлық сала бойынша оқулықтар  жазған ғалымдар салалық атауларды  қалыптастырып, бір атаудың бірнеше  баламасы болуына байланысты оларды бір жүйеге түсіруге, тұрақтандыруға ерекше мән берді. Бүл кезеңдегі  сөздіктердің дені уақыт талабына сәйкес атаулық сөздіктер болғанымен, түсіндірме сөздіктің де, фразеол. сөздіктің  де, диалектол. сөздіктің де жүгін  арқалады. Тіл тарихы және диалектология  жеке ғылым ретінде қалыптаса  қоймаса да, жекелеген мақалаларда  тіл тарихы, диалектология мәселелері сөз болды. Мыс., Аймауытовтың “Тіл туралы” (“Еңбекші қазақ”, 1926, 9 наурыз), “Әдебиет тілі мен емле” (“Еңбекші қазақ”, 1929, 12 мамыр), Кемеңгеровтың  “Қазақша-орысша тілмаш туралы түсініс” (“Еңбекші қазақ”, 1926, 24 қараша), “Дұрыс па? Бұрыс па?” (“Еңбекші қазақ” 1926‚ 10 қараша), т.б. мақалаларында жергілікті тіл ерекшеліктері, кейбір сөздердің  этимологиясы сөз болды. Сонымен  қатар Қ. т. б-нің өзекті мәселелеріне қатысты съезд, конференциялар ұйымдастырылды. Мысалы, 1924 ж. 12 — 18 маусымда Орынборда өткен қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінің күн тәртібінде жазу ережелері, әліппе, қазақша пән атаулары мәселелері сөз болса, 1927 ж. 28 — 29 сәуірде Ташкентте өткен бас қосуда жазу‚ әліпби‚ емле мәселесі талқыланды. Ал 1929 ж. 2 — 4 маусымда Қызылордада өткен ғылыми-орфографиялық конференцияда емле, атау мәселесі қаралды. 1934 ж. Қазақтың ұлт мәдениеті ғылыми-зерттеу институтының құрылуына байланысты қазақ тілін зерттеу мәселесі жүйелі жүргізіле бастады. 1936 ж. КСРО Ғылым Академиясының Қазақстандағы бөлімшесі құрылып, шағын сөздіктер, лингвистикалық жинақтар шығарылып, ғылыми-әдістемелік мақалалар жарық көрді, орфография‚ терминология мәселелері сөз болды. Осы жылдары орта мектеп пен педучилищелерге арналған грамматикалық ғылыми еңбектер, сөздіктер басылып шықты. 1946 ж. Қазақстан Ғылым Академиясының құрылуы, оның құрамында Тіл мен әдебиет институтының ұйымдастырылуы, 1961 ж-дан Тіл білімі ин-тының бөлініп шығуы — Қ. т. б-нің көптеген мәселелерін шешуге, ғыл.-зерттеу жұмыстарының жан-жақты жүргізілуіне, мамандардың көптеп даярлануына жағдай туғызды. 1960 — 70 жылдар аралығында. Қ. т. б-нің кенжелеп қалған салалары бойынша көптеген монографиялар жазылды. Фонетика мәселелерін салыстырмалы түрде зерттеу, ғыл., көркем әдебиет, мерзімді баспасөз тілдерінің, әдеби тіл тарихының, тіл мәдениеті, орыс тілі мен қазақ тілін салыстыра қарастыру мәселелері, т.б. қолға алынды [8].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.2. «Оқу құралы» еңбегінің  тілдік және педагогикалық қырлары

 

Ахмет Байтұрсынұлының әліппесі «Оқу құралы» деген атпен 1912-1925 жылдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең пайдаланылды. 1926 жылы ғалым «Әліп-бидің» жаңа түрін жазды. Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілінің табиғатын, құрылымын танып-танытудағы қызметі енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулықтар жазумен ұласады. Осы тұста оның атақты «Тіл – құрал» атты үш бөлімнен тұратын, үш шағын кітап болып жарияланған оқулықтар жазылды. «Тіл-құрал» тек мектеп оқулықтарының басы емес, қазақ тілін ана тілімізде танудың басы болды, қазіргі қазақ тілі атты ғылым саласының, іргетасы болып қаланды [8]. Жалпы қазақ тіл білімін қалыптастырып, зерттеп, танып-білу тарихымызда Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» мен «Тіл құралдарының» орны айрықша. Қазақ тіл білімінің ана тіліміздегі іргетас қалаудағы Ахметтің тағы бір зор еңбегі - ғылымының осы саласының терминдерін жасауы. Ғалым қазақ тілі грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша атау ұсынды. Осы күні қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, жай сөйлем, құрмалас сөйлем, қаратпа сөз деген сияқты сан алуан лингвистикалық атаулардың баршасы Ахмет Байтұрсынұлынікі. Бұлар не бұрынғы қарапайым сөздің мағынасын жанғырту арқылы, не жаңа тұлғадағы сөз жасау арқылы дүниеге келген соны сөздер, сәтті шыққан атаулар екенің олардың күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқандығы [7].

1929 жылы 5-мамырда  Ахмет Байтұрсыновтың өз қолымен жасап берген «Газет және журналдарда жарияланғаннан басқа ғылыми, ғылыми -методикалық еңбектердің тізімі» деген құжат ҚазПУ архивінде сақталған. «Тіл – жұмсар» деген еңбегінде оқушыларға практикалық граматиканы үйретеді.Сонымен қатар жастарға арналған  «Әліппе»,  «Сауат ашқыш» (ересектер әліппесі), «Әліппе-астар»(әліппеге методикалық нұсқау), «Қырық  мысал»  (Крылов мысалдары аудармасының жинағы), «Маса» ( төлтума және аударма өлеңдер жинағы),«Оқу құрал»хрестоматия   (нұсқалық)- Шонановпен             бірлесіп жазылған.  Бұлар ерекше мәні бар материалдар деп білеміз.  Кезінде          М. Әуезов ауызға алған, қазір кейбір зерттеушілер айтып жүрген «Мәдениет тарихы» деген дүние көрсетілмеген, яғни өкінішке орай, ондай жұмыс жарық көрмесе керек [3].

Өз қолымен жазған «Өмірбаянында» ( 1929, 8-наурыз ) Ахмет Байтұрсынов  былай дейді : «Орынборға келгеннен  кейін, біріншіден, қазақ тілін фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік тұрғыдан зерттеумен; екіншіден, қазақ алфавитін (шрифін емес ), орфографиясын жеңілдету  және реттеу үшін реформа жасаумен; үшіншіден, қазақ жазба тілін  лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің  синтаксистік ықпалынан тазартумен;  
Ақыры, ен соңында, төртіншіден, проза ( іс қағаз, публицистика, ғылыми жазба тіл)  тілін кітаби тіл арнасынан стилистикалық өңдеу, қазақ сөздеріне термин жасау арқылы халықтың жанды тілінің арнасына көшіру істерімен айналыса бастадым. Бұлар өзім жасаған оқулықтар және өзім редакциялаған «Қазақ» газеті арқылы іске асты». Бұл жолдарда ғалымның өмір бойы жасаған істері тиянақты, жүйелі түрде айтылған.