Әкімшілік жазалар

Қоғамдық қауіпті қылмыстан  болған үрейлену, қорқу немесе сасқалақтау  салдарынан қажетті қорғану шегінен  асқан адамды сот істің мән-жайын  ескере отырып,  қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін.(ҚР ҚК 66-бап).

Ауыр емес қылмыс жасаған  немесе адамның қайтыс болуымен немесе оның денсаулығына ауыр зиян келтірумен баланысты емес орташа ауыр қылмысты бірінші рет жасаған адам, егер ол жәбірленушімен татуласса және келтірілген  зиянның есесін толтырса, қылмыстық  жауаптылықтан босатуға жатады.

Орташа ауыр қылмыс жасаған  адам, егер ол жәбірленушімен татуласса  және жәбірленушіге келтірілген  зиянның есесін толтырса, қылмыстық  жауаптылықтан босатылуы мүмкін.(ҚР ҚК 67-бап).

Қылмыс белгілері бар  әрекет жасаған адамды, егер істі сот  қараған кезде жағдайдың өзгеруі  салдарынан ол жасаған әрекет қоғамға  қауіпті емес деп танылса, сот  қылмыстық жауаптылықтан босатуы  мүмкін.

Бірінші рет кішігірім  немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған  адамды, егер ол адамның содан кейінгі  мүлтіксіз мінез-құлқына байланысты іс сотта қаралған уақытта ол қоғамға  қауіпті деп есептеле алмайтындығы белгіленсе, сот қылмыстық жауаптылықтан  босатуы мүмкін.(ҚР ҚК 68-бап).

Егер қылмыс жасалған күннен бастап мынадай мерзімдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады:

а)     кішігірім қылмыс жасағаннан кейін екі жыл;

б)    орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейін бес жыл;

в)     ауыр қылмыс жасағаннан кейін он бес жыл;

г)     аса ауыр қылмыс жасағаннан кейін жиырма жыл.

Ескіру мерзімі қылмыс жасаған күннен бастап және сот үкімі  заңды күшіне енген кезге дейін  есептеледі.

Егер қылмыс жасаған адам тергеуден немесе соттан жалтарса, ескіру мерзімінің өтуі тоқтатылады. Бұл  ретте ескіру мерзімінің өтуі адамның  ұсталған немесе оның айыбын мойындап келген кезінен бастап жаңартылады. Бұл орайда, егер қылмыс жасаған  уақыттан бері жиырма бес жыл өтсе және ескіру тоқтатылмаса, адам қылмыстық  жауапқа тартылмауы керек.

Егер ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған адам сәйкесінше он бес немесе жиырма жыл мерзімдері өткенге дейін жаңадан қасақана қылмыс жасаса, ескіру мерзімі тоқтатылады. Мұндай реттерде ескіру мерзімі жаңа қылмыс жасаған күннен қайта басталады. Ескіру мерзімі өткенге дейін  адам тағы да қылмыс жасаған өзге реттерде әрбір қылмыс бойынша ескіру мерзімі  дербес өтеді.

Жасаған қылмысы үшін ҚК бойынша өлім жазасы тағайындалуы мүмкін адамға ескіру мерзімін қолдану туралы мәселені сот шешеді. Егер ескіру мерзімінің бітуіне байланысты сот адамды қылмыстық  жауаптылықтан босату мүмкін деп  таппаса, өлім жазасын тағайындауға болмайды. Бұл ретте сот жиырма бес жылға дейін мерзімге бас  бостандығынан айыруды немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруды  тағайындайды.

Бейбітшілік пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс жасаған  адамдарға ескіру мерзімі қолданылмайды.(ҚР ҚК 69-бап).

Түзеу жұмыстарын, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын  шектеу, тәртіптік әскери бөлімде  ұстау немесе бостандығынан айыру  жазасын өтеп жүрген және сот тағайындаған жазаны толық өтеуді қажет етпейтін адамды сот құқық бұзбайтын мінез-құлқы, еңбекке адал қарағаны, көркемөнерпаздар ұйымдарының жұмысына және тәрбиелік  іс-шараларға белсенді қатысқаны, қылмысымен келтірген залалын өтеу жөнінде  шаралар қолданғаны үшін сот тағайындаған жазадан шартты түрде мерзімінен бұрын босатуы мүмкін.

Жазадан шартты түрде –  мерзімінен бұрын босату сотталған  адам:

а)     кішігірім және орташа ауырлықтағы қылмысы үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде үштен бірін;

б)    ауыр қылмысы үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде жартысын;

в)     аса ауыр қылмысы үшін тағайындалған жаза мерзімінің кемінде үштен екісін өтегеннен кейін қолданылуы мүмкін.(ҚР ҚК 70-бап).

Кішігірім, орташа ауыр және ауыр қылмыс үшін бас бостандығынан  айыру жазасын өтеп жүрген адамға сот оның жазасын өтеу кезіндегі  мінез-құлқын ескере отырып, жазаның  өтелмей қалған бөлігін оның жеңіл  түрімен ауыстыра алады. Бұл орайда адам жазаның қосымша түрін өтеуден  толық немесе ішінара босатылуы  мүмкін.

Жазаның өтелмеген бөлігі, сотталған адам ауыр емес және орташа ауыр қылмыс жасағаны үшін жаза ммерзімінің  кем дегенде үштен бір бөлігін, ауыр қылмысы үшін немесе бас бостандығынан  айыру түріндегі жазаны өтеудун  шартты түрде мерзімінен ерте босатылған және жазаның өтелмей қалған бөлігі кезеңінде жаңа қылмыс жасаған адам жаза мерзімінің жартысын нақты өтегеннен  кейін жазаның неғұрлым жеңіл  түрімен ауыстырылуы мүмкін.(ҚР ҚК 71-бап).

Жеке адамға қарсы ауыр және аса ауыр қылмысы үшін бес  жылдан астам мерзімге бас бостандығынан  айыруға сотталған әйелдерді  қоспағанда, сотталған жүкті әйелдерді  және он төрт жасқа толмаған баласы бар әйелдерді сот тиісінше бес  жылға дейінгі мерзімге жазасын  өтеуден босатуы мүмкін.

Бала он төрт жасқа толғаннан  кейін немесе ол шетінеген жағдайда не жүктілігі үзілген жағдайда сот  сотталған әйелдің мінез-құлқына  қарай оны жазаны өтеуден босатуы  немесе неғұрлым жеңіл жазамен ауыстыруы  немесе сотталған әйелді жазаны өтеу үшін тиісті мекемеге жіберу туралы шешім  қабылдауы мүмкін.(ҚР ҚК 72-бап).

Қылмыс жасағаннан кейін  оның өз іс-әрекетінің іс жүзіндегі  сипаты мен қоғамдық қауіптілігін ұғыну  не оған ие болу мүмкіндігінен айыратын психикасы бұзылу пайда болған адамды сот жазадан босатады, ал жазасын  өтеп жүрген адамды сот оны одан әрі өтеуден босатады. Мұндай адамдарға  сот ҚК-те көзделген медициналық  сипаттағы мәжбүрлеу шараларын  тағайындауы мүмкін.

Жазаны өтеуге кедергі  жасайтын өзге де ауыр науқастан зардап шегуші адамды сот жазаны өтеуден  босатуы мүмкін немесе бұл жаза неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстырылуы  мүмкін. Бұл орайда жасалған қылмыстың  ауырлығы, сотталған адамның жеке басы, науқастың сипаты және басқа  мән-жайлар ескеріледі.(ҚР ҚК 73-бап).

Кішігірім және орташа ауырлықтағы  қылмысы үшін сотталған адамды, егер жазаны өтеу өрт немесе кездейсоқ  апат, отбасының еңбекке жарамды  жалғыз мүшесінің ауыр науқастануы  немесе қайтыс болуы немесе басқа  да төтенше мән-жайлардың салдарынан сотталған адам немесе оның отбасы үшін жазасын өтеуі аса ауыр зардапқа әкеліп соқтыруы мүмкін болса, сот жазадан  босатуы мүмкін.

Ауыр немесе аса ауыр қылмысы  үшін бас бостандығынан айыруға  сотталған адамның жазасын өтеуін сот жоғарыда аталған негіздер болған жағдайда үш айға дейін мерзімге кейінге  қалдыра алады.(ҚР ҚК 74-бап).

Қылмысы үшін сотталған адам, егер айыптау үкімі оның заңды  күшіне енген күнінен бастап есептегенде, мынадай мерзімдерде орындалмаған болса, жазаны өтеуден босатылады:

а)     кішігірім ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда – үш жыл;

б)    орташа ауырлықтағы қылмысы үшін сотталғанда – алты жыл;

в)     ауыр қылмысы үшін сотталғанда – он жыл;

г)     аса ауыр қылмысы үшін сотталғанда – он бес жыл.

Егер сотталған адам жазаны өтеуден жалтарса, ескіру мерзімінің өтуі тоқтатыла тұрады. Бұл жағдайда ескіру мерзімінің өтуі адам ұсталған немесе айыбын мойындап келген кезден басталады. Сотталған адамның жазаны өтеуден жалтаруы кезіне қарай өткен  ескіру мерзімі есептелуге тиіс. Бұл  орайда айыптау үкімі егер, оның шығарылған уақытынан бастап жиырма бес жыл өтсе және ескіру мерзімі  жаңа қылмыс жасау арқылы үзілмеген  болса, орындалмауы керек.

Өлім жазасына немесе өмір бойы бас бостандығынан айыруға  сотталған адамға ескіру мерзімін қолдану  туралы мәселені сот шешеді. Егер сот  ескіру мерзімін қолдану мүмкін деп  таппаса, өлім жазасы өмір бойы бас  бостандығынан айыруға ауыстырылады, ал өмір бойы бас бостандығынан айыру  жиырма бес жыл мерзімге бас бостандығынан  айыруға ауыстырылады. Бейбітшілік  пен адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы  қылмыс жасағаны үшін сотталған адамға ескіру мерзімі қолданылмайды.(ҚР ҚК 75-бап).

Рақымшылық жасау туралы актіні адамдардың жеке айқындалмаған  тобы жөнінде ҚР Парламенті шығарады.

Қылмыс жасаған адамдар  рақымшылық жасау туралы актінің  негізінде қылмыстық жауаптылықтан  босатылуы мүмкін. Қылмыс жасғаны  үшін сотталған адамдар жазадан  босатылуы мүмкін не оларға тағайындалған  жаза қысқартылуы немесе жазаның  неғұрлым жеңіл түрімен ауыстырылуы  мүмкін. Жазасын өтеген немесе оны  одан әрі өтеуден босатылған адамдардан рақымшылық жасау туралы актімен  соттылығы алынып тасталуы мүмкін.

Ауыр немесе аса ауыр қылмыстар  жасаған адамдарға, сондай-ақ қылмыстардың қауіпті  немесе аса қауіпті қайталануы жағдайында жаза тағайындалған адамдарға рақымшылық жасау қолданылмайды.

Белгілі бір жеке адамға ол жөнінде айыптау үкімі заңды  күшіне енген жағдайда кешірім жасау  туралы актіні ҚР Президенті шығарады.

Қылмыс жасағаны үшін сотталған  адам кешірім жасау кезінде жазаны одан әрі өтеуден босатылуы мүмкін не оған тағайындалған жаза қысқартылуы  немесе жазаның неғұрлым жеңіл түрімен  ауыстырылуы мүмкін. Жазасын өтеген адамнан кешірім жасау актісімен  соттылығы алынып тасталуы мүмкін.(ҚР ҚК 76-бап).

Кәмелетке толмағандар деп  қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге  толмаған адамдар танылады.

Қылмыс жасаған кәмелетке  толмағандарға жаза тағайындалуы мүмкін не оларға тәрбиелік әсері бар  мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.(ҚР ҚК 78-бап).

Кәмелетке толмағандарға  тағайындалатын жаза түрлері:

а)     айыппұл;

б)    белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру;

в)     қоғамдық жұмыстарға тарту;

г)     түзеу жұмыстары;

г-1) бас бостандығын шектеу;

д)    ҚР-ң 2004 жылғы 9 желтоқсандағы №10-III Заңымен 79 баптың 1 тармағының д) тармақшасы алып тасталды.

е)     бас бостандығынан айыру болып табылады.

Айыппұл кәмелетке толмай сотталған адамның дербес табысы немесе өндіріп алуға жарайтын мүлкі  болған жағдайда ғана тағайындалады. Айыппұл  оннан бес жүз АЕК-ке дейінгі  мөлшерде немесе кәмелетке толмаған адамның жалақысының немесе өзге табысының екі аптадан алты айға дейінгі кезеңдегі мөлшерінде тағайындалады.

Кәмелетке толмағандарға  белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру бір жылдан екі  жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.

Қоғамдық жұмыстарға тарту  қырық сағаттан жүз алпыс сағатқа  дейінгі мерзімге тағайындалады, ол кәмелетке толмаған адамның қолынан  келетін жұмысты орындауы болып  табылады және ол оны оқудан немесе негізгі жұмысынан бос уақытында  атқарады. Он алты жасқа толмаған адамдардың бұл жаза түрін орындаудың ұзақтығы күніне екі сағаттан, ал он алтыдан  он сегіз жасқа дейінгі адамдар  үшін күніне үш сағаттан аспауы керек.

Түзеу жұмыстары сот үкім шығарған кезде он алты жасқа жеткен кәмелетке толмаған адамдарға бір  жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.

Кәмелетке толмағандарға  бас бостандығын шектеу бір жылдан екі жылға дейінгі мерзімге тағайындалады.

Кәмелетке толмағандарға  бас бостандығынан айыру он жылдан аспайтын, ал ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені үшін немесе қылмыстардың жиынтығы бойынша қылмыстардың біреуі ауырлататын мән-жайларда кісі өлтіргені  үшін – он екі жылдан аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін. Он төрт жастан он сегіз жасқа дейін ауыр емес қылмысты және он төрт жастан он алты жасқа дейін  орташа ауыр қылмысты бірінші рет  жасаған адамдарға бас бостандығынан  айыру тағайындалмайды.

Кәмелетке толмай сотталған  адамдар бас ботандығынан айыруды:

а)     бас бостандығынан айыруға бірінші рет сотталған еркек жынысты кәмелетке толмағандар, сондай-ақ әйел жынысты кәмелетке толмағандар – жалпы режимдегі тәрбиелеу колонияларында;

б)    бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеген еркек жынысты кәмелетке толмағандар – күшейтілген режимдегі тәрбиелеу колонияларында өтейді.

Қоғамдық қауіптілік сипатына және дәрежесіне, кінәлі адамның жеке басына және басқа да мән-жайларға қарай  сот қабылданған шешімнің себебін  көрсете отырып, еркек жынысты  кәмелетке толмай сотталған адамның  бас бостандығынан айыруды жалпы  режимдегі тәрбиелеу колониясында өтеуін тағайындауы мүмкін.

Сот жазаны орындаушы органға  кәмелетке толмай сотталған адаммен  қарым-қатынас кезінде оның жеке басының белгілі бір ерекшеліктерін ескеру туралы нұсқау беруі мүмкін.(ҚР ҚК 79-бап).

Кәмелетке толмаған адамға жаза тағайындау кезінде ҚК-ң 52-бабында  көзделген мән-жайлардан басқа, оның өмірі мен тәрбиесінің жағдайлары, психикалық даму деңгейі, жеке басының  өзге де ерекшеліктері, сондай-ақ оған жасы үлкен адамдардың ықпалы ескеріледі.

Кәмелетке толмаған жас жеңілдететін мән-жай ретінде басқа да жеңілдететін және ауырлататын мән-жайлармен  жиынтықта ескеріледі.(ҚР ҚК 80-бап).

Кішігірім ауырлықтағы қылмыс жасаған немесе бірінші рет орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған кәмелетке  толмаған адамды, егер оны қылмыстық  жауаптылыққа тартпай-ақ түзеуге болады деп белгіленсе, сот оны қылмыстық  жауаптылықтан босатуы мүмкін. Бұл  ретте оған ҚК-ң 82-бабында көзделген  тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу  шаралары қолданылуы мүмкін.

Кішігірім немесе орташа ауырлықтағы  қылмыс жасағаны үшін бірінші рет  сотталған  кәмелетке толмаған адамды, егер оны түзеуге ҚК-ң 82-бабында көзделген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны жазадан босатуы мүмкін.(ҚР ҚК 81-бап).

Сот кәмелетке толмаған адамға тәрбиелік әсері бар мынадай  мәжбүрлеу шараларын тағайындауы  мүмкін:

а)     ескерту;

б)    ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың не мамандандырылған мемлекеттік органның қадағалауына беру;

в)     келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу;

г)     бос уақытын шектеу және кәмелетке толмаған адамның жүріс-тұрысына ерекше талаптар белгілеу;

д)    кәмелетке толмағандарға арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне орналастыру.

Кәмелетке толмаған адамға бір мезгілде тәрбиелік әсері  бар бірнеше тәрбиелеу шаралары тағайындалуы мүмкін.(ҚР ҚК 82-бап).

Ескерту кәмелетке толмаған адамға оның әрекетімен келтірілген  зиянды түсіндіруден және ҚК-те көзделген  қылмыстарды қайталап жасаудың зардаптарын  түсіндіруден тұрады.