Салық және салық жүйесінің ұйымдастыру

 

3.2     Қазіргі салық саясатын жетілдіру жолдары

 

Салық жүйесі — нарықтық қатынастарының маңызды элементінің  бірі және одан мемлекеттегі, қоғамдағы  экономикалық қайта құрулардың жетістіктері тәуелді болады. Өкінішке орай, билік  органдарының да экономикалық ғылымның да көптеген жылдар бойындағы тәжірибе есебінен салықтарға кері көз қарастарды қалыптастырды. Сондықтан бұл аймақтағы  кез келген шешімдер мүмкін әлеуметтік және саяси өзгерістер болуын ескере отырып қабылдануы керек.         Бұл аймақтағы дамымаған еддерінің үлкен практпкалық жене теориялық біліктілігі, тек Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және саяси даму жағдайын ескере отырып қолдана алады.       Қазақстан қоғамы таяуда мемлекеттің 2005 жылғы сыртқы және ішкі саясатының негізгі бағытымен танысты. Қазақстан Республикасы Президентінің сәуір айындағы мемлекетке жолдауында негізгі экономикалық және әлеуметтік бағыттардың арасынан ең бір басты тапсырмаларының бірі -салық ауыртпалылығын төмендету, зейнетақыны және еңбекақыны жоғарылату болып табылады. Берілген бағыт жалпы экономика және әлеуметтік ортаның негізгі реформалауы болып табылады. Сонымен қатар мүмкіндік нәтижесін және күтілген өзгерістердің қорытындыларын талдағымыз келеді. [26.28б] Бүгінгі таңда Казақстаң Республикасының Президенті Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Жолдауында ҚР Үкіметіне келесі негізгі бағыттар жүктелген. Біріншіден, экономиканы диверсификациялауға бағытталған индустриялық -инновациялық стратегияны іске асыру. Қазақстан бәсекеге қабілетті экономикалық үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікке қарымы мол басым салаларды дамытуға кірісті, сол арқылы қазақстандық кластерлер жүйесінің дамуына жол ашу жүктелінген. Биылғы жылдың ортасына қарай Қазақстанда нарықтық туризм, мұнай - газ машиналарын жасау, тамақ және тоқыма өңеркәсібі, көлік - логистикалық қызмет көрсету, металлургия және құрылыс материалдары сияқты салаларда кемінде 5-7 кластерін жасау мен дамытудың жоспары болу керек. Ел экономикасының шикізаттық емес салалардағы ұзак мерзімдік мамандануын солар айқындайтын болады.   Қазақстанды жаңа технологиялар мен жаңа экономика әлеміне енгізетін экономикалық дамуды басқарудың түбегейлі жаңа жүйесі - Ұлттық инновациялық жүйе жасау жүктелді.      Екіншіден, Қазақстанның шағын және орта кесіпкерлікті дамытудың түбірінен жаңа идеологиясын түзуіміз қажет. Қазақстанда қәсіпкерлік ортаның бастамашылығын іске асыру үшін қолайлы жағдай туғыздыру жүктелді. Осы мақсатқа қол жеткгзу үшін «Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры» өзіндік бір «үлкен қаржылық маркетке» айналуға тиіс. Осы Қорға биылғы жылы Республикалық бюджеттен қосымша 10 млрд. теңге бөлінеді, онда шағын бизнес субъектілерін несиелендіру мүмкіндігі 25 млрд. тенгеге дейін өседі.  Үшіншіден, Қазақстанда аграрлық бизнесті мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін негізінен қалыптастыру жүктеледі. Үстіміздегі жылы ғана ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуда республикалық бюджеттен 57,9 млрд теңгеден аса қаржы бөлінеді.        Төртіншіден, қаржы секторын одан әрі дамыту үшін қазір құнды қағаздар нарығын дамыту мен 2005 - 2007 жылдары жинақтау зейнетақы жүйесін дамыту бағдарламасын іске асыру жүктелді.     Банктердің қызметі ашықтықтың ашылуы өнегес болуға тиіс. Ең алдымен мұның меншік құрылымы мен аффилирленген тұлғалар туралы мәліметтерге қатысы бар. Банк қабылдайтын шешімдерге елеулі ықпалы бар барлық тұлғалар уәкілетті органның келісімін ала отырып, өздерінің мәртебесін нақтылай түсулері керек. Банктердің инвестициялық қызметіне қойылатын талаптарды топтасу негізінде ретке келтіру қажет. Аффирленген тұлғалармен жасалатын мәмілелер банктерді тәуекелге барғызбауы шарт. Қаржылық қадағалау агенттігі бұл жұмысты батыл жүргізуі міндет.       Бесіншіден, биылғы жылдан бастап, ҚР іс жүзінде әрбір отбасының мүшесіне игі ықпалын тигізетін 2005 - 2007 жылдарға арналған әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдету бағдарламасы іске асыру жүктелді. Биылғы 1 шілдеден бастап барлық зейнетқерлерге, еңбек өтіліне, жалақысы мен тағайындалған зейнетақысының мөлшеріне қарамастан 3000 теңге мөлшерінде қосымша негізгі зейнетақы төлем жасалатын болады. Осылайша ең төменгі зейнетақының мөлшері негізгі зейнетақы төлемімен бірге 9200 теңгені құрайтын, ал зейнетақының орташа мөлшері 12000 теңгеден асатын болады. Сонымен қатар, мемлекеттік қызметшілердің және бюджет саласының, қызметкерлері - мұғалімдердің, дәрігерлердің, мәдениет пен әлеуметтік қамсыздандыру қызметкерлерінің жалақысын орта есеппен 32% көтеру, ал 2007 жылдан бастап орта есепнен 30 % көтеру жоспарланып отыр. Негізінен алғанда жалақы мемлекеттік қана емес, жеке меншік секторда да өсуге тиіс. Осьгған орай биылғы шілдеден бастап, ең төменгі жалақы мөлшерін 9200 теңгеге дейін өсіру қажет. [26.120б]         Қорытындылай айтқанда, мемлекет қаржы саясатын жетілдіруде шешімді қадам жасады, сондықтан оның мүмкіндік нәтижесі туралы сұрақтың маңызы өте үлкен.            Салық реформасын жүргізу қиындықтары, бірінде Қазақстанның экономикасы нарықтық қатынастарға негізделмеген өтпелі кезеңде, оның барлық қайшылықтарымен бірге болуымен байланысты. Осыдан қазіргі жағдайда   салық  жүйесінің  тұрақтылығын   қамтамасыз   етуі   мүмкіндігі болмайды. Қоғамдық экономикалық қатынастарының калыптасуы жағдайындай, салық саласында қателіктер мен тәжірбиелер әдісімен жүруге тура келеді. Мұнда есте сақтау керегі бұл  әр түрлі жақтарға қарай өзгеріп отыру, құрылғанда консервативті қатынастарға қарағанда неғүрлым қауіпті. Сонымен салық жүйесін жетілдіру үшін мына бағыттарды ұсынамыз :

1. салықтың ставкаларына үнемі өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, салық төлеушілердің назарлығын тудырады. Сондықтанда салық ставкалары салық заңдылығында орын алып тұрақты болу керек.

2.Бензин мен дизель  отынына салынатын акциздерді  бақылау үшін автомобильге май  құю стаңцияларына арнайы есептеуіш  құралдарын орнатып, оны салық  органдары тексеруі керек.

3.Қазақстан Республикасы  мен АҚШ-тың салықтарының қамтылу аймақтары өте ұқсас. Қазақстанда да жарнамалардың барлық түрлерін (теледидарлық, радиолық және тағы басқалар) осы акциз салығымен алу қажет. Сонымен әрбір азамат өзінің тұтыну мөлшеріне қарай салық төлеу қажет.     Бүгінгі күнде салық ауыртпаларын біршама күшейту немесе бәсеңдету нақты емес. Салық ауыртпашылығының өсуі өндірістің тек қана жабылуына немесе оның көлеңкелі экономикаға кетуі, яғни салықтардың түсуін төмендеуіне әкелуі ықтимал.

 

 

Қорытынды

 

Салықтар мемлекеттің  құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізгі  болып табады. Мемлекет құрылымының  өзгеруі, өркендеуі қашан да болса  оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптастырды.        Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы көзі. Сондықтанда мемлекет экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.     Мемлекеттің қаржы көздерін жасақтаудың ең ңегізгі құралы болып табылатын салық жүйесі, ел экономикасын кайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік щаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.             Салық жүйесін мемлекет пен заңды түлғалар арасындағы қаржы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салық салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.        Кез келген мемлекеттің салық жүйесі оның әлеуметтік, саяси, экономикалық және ұлттық ерекшекліктеріне орай қалыптастырды. Сондықтанда Қазақстанның салық жүйесі дамуының үш кезеңін көрсетуге болады :

1. Қарапайым салық жүйесі

2. Әкімшілік басқарудағы  салық жүйесі

3. Жаңашыл салық жүйесі         

Қазақстан Республикасының  аумағында өндірілген және Қазақстан  Республикасының аумағында импортталатын  тауарларға, сондай-ақ арнайы қызмет түрлеріне  акциз салынады.        Салық сомасы үнемі мемлекет кірісіне қүйылады, осыны-  
сымен салық мемлекеттік емес қүрамдар аясында белгілене ала-  
тын алымдар мен төлемдердің кез келген түрінен өзгешеленеді  
(мысалы, мемлекеттік емес ңайырымдылық қорларына ақша  
аудару, партияға мүшелік жарналар, шаруашылық серіктестік-  
тер және т.с.с).            Салықты төлеу салықтық төлем затына меншік нысанының өзгеруін тартады. Мемлекеттік кәсіпорындар төлемдеріне келсек, онда  
олар осы көсіпорындар кірісін ңайта бөлу процесін көрсетеді,  
онда осы кіріс мемлекет меншігі болып табылады. Осылайша,  
салыктарды белгілеу мен алу процесінде мемлекет саяси субъекті ретінде танылады, ал мемлекеттік кәсіпорындар кірісінің  
бөлігін ала отырып, өз мүлігіне иелік ету өкілдігін жүзеге асы-  
ратын олардың меншік иесі рөлінде танылады.      Айтып өткендей салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі. Салық кодексі республикалық және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды және баска да міндетті төлемдерді білгілейтін, Қазақстан Республикасы зандарымен реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселерін коспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден-бір заңды кұжаты болып табылады. Салық кодексі салықтардың толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың   негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды.            Есепке алынған ақпараттардың көмегімен шаруашылық жүргізуші субъектілердің есебін және олардың құрылымдық бөлімшелердің қызметін жедел басқару үшін, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшін, сөйтіп, мемлекеттік бюджеттің, ел экономикасының даму заңдылықтарын зерделеу және зерттеу мүмкіндіктері пайда болады.      Сонымен, салық жүйесін жетілдіру үшін мына бағыттарды ұсынамын: Біріншіден,  салық ставкаларына үнемі өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, салық төлеушілердің наразылығын тудырады Сондықтанда салық ставкалары салық заңдылығында орын алып тұрақты болу керек.   Екіншіден, бензин мен дизель отынына салынатын акциздерді бақылау үшін автомобильге май құю станцияларына арнайы есептеуіш құралдарын орнатып , оны салық органдары тексеруі керек.    Үшіншіден, Қазақстан Республикасы мен АҚШ-тың салықтарының қамтылу аймақтары өте ұқсас. Қазақстанда да жарнамалардың барлық түрлерін осы акциз салығымен алу қажет. Сонымен әрбір азамат өзінің тұтыну мөлшеріне қарай салық төлеу қажет.      Жоғарыда көрсетілген ұсыныстарды салық жүйесіне енгізбес бұрын оның заңды және жеке тұлғаларға тиімділігін, сонымен қатар бюджет кірісіне әсерін байқау қажет.

 

Пайдаланылған әдебиеттер:

3. Қазақстан Республикасы Конституциясы

2. Қ.Қ.Ілиясов, С.Құлпыбаев // Қаржы // Алматы, 2003

4. ҚР Президенті Қазақстан халқына 2011 жылғы жолдауы

5. 3акон Республики Казахстан "О налоговой системе в Республике Казахстан" от 25 декабря 1991 года

6. Закон Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" от 24 апреля 1995 года

7. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы " Қазақстан Республикасының кодексі 12.06.2001 жыл

8. Постановление Правительства Республики Казахстан "О введении обязательной маркировки подакцизных товаров марками акцизного сбора " от 17 июня 1997 года

9. Постановление Правительства Республики Казахстан "О нормах провоза физическими лицами через таможенную границу Республики Казахстан подакцизных товаров " от 31 января 1999 года

10. Постановление   Правительства   Республпки   Казахстан   " О   введении

обязательной маркпровки подакцизных товаров марками  акцизного сбора нового образца " от 16 июля 1999 года

11. Постановление Правительства Республики Казахстан "О ставках акцизов на

подакцизные товары , произведенные  в Республике Казахстан и ввозимые на

таможенную территорию Республики Казахстан и игорный бизнес, включая  лотереи " от 28.02.2000 года

12. Инструкция № 36 МГД РК "О порядке исчисления и уплаты акцизов'' от 27 июня 1995 года ( с учетом изменеий и дополнений)

13. Инструкция Министерство финансов и Мснистерство государственных доходов Республики Казахстан "О применении налога на добавленную стоимость и акцизов в отношении товаров, ввозимых на территорию Республики Казахстан " от 26 апреля 1999 года

14. Антология экономической классики . В 2-х т. – М. Экономика , 1991-1992. Т1,-775с . Т2,-486с.

15.Ильясов К.К , Зейнальгабдин А.Б , Ермекбаева Б.Ж Налоги и налогооблажение .- Алматы .РИК,1995

16.Карагусова Г.Д. Налоги : сущность и пракика использования . Алматы : Қаржы қаражат , 1994 г , 64с.

17.Маханов Н. Анализ поступления налогов и платежей в бюджет . Вестник МГД РК - 2001. - № 12. - С. 4-7

18.Налоговая система зарубежных стран под . ред Д.Г.Черника,- М: Финансы и статистика , 1996 г , 184с

І9.Налоги в развитых странах .Под ед И.Г .Русаковой.- М: Финансы и статистика, 1991 г,-224с

20.Налоги :үчебное пособие Под ред . Д.Г. Черника.-М : Финансы и статистика,1991,- 400с

21.Налоговая системы зарубежных стран.Под ред.В.Г Князева Д. Г.Черника. - М : Закон и право , 1997 г ,191с

22.0мирбаев С.М . Налоги и налогооблажение Учебно методическое пособие по дистанционному обучению . Караганда Изд-во КарГУ,199Б г, -141с

23.Оспанов М.Т. Проблемы совершенствования системы управления налогами в Республике Казахстан . - Алматы ; Познание, 1996г,220с 21. Порохов Е. Финансовое-право понятие налога . Вестник Министерство юстиции , 1996г №11, с.37

24.Прохоров ЕА. Основы налогового право -М: Инвест фонд , 1995г,198с 25.Рахметов Н. О проблемах исполнения прогноза по налогам и другим обязательным платежам за 2000 год.Вестник МГД РК .-2001.№ 3 - С.5 -14

26. Статистичиский ежегодник Под ред . Ж.А.Кулелесова.- Алматы: Қаржы-қаражат, 2001.- 208с              27. «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» 1995 жылғы сәуірдің 24-нде ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы             28.Қазақстан Республикасының Салық кодексі