8. Кеме жүретін су жолдарын
пайдаланғаны үшін төлемақы
9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы
орналастыру үшін төлемақы
4. Мемлекеттік баж
5. Кеден төлемдері:
1. Кеден бажы
2. Кеден алымдары
3. Алдын ала шешім қабылдағаны
үшін төлемақы
4. Алымдар Салықтардың және
бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің сомасы «Қазақстан Республикасының
бюджет кодексі» мен тиісті қаржы жылына
арналған «Республикалық бюджет туралы»
заңда белгіленген тәтіппен тиісті бюджеттердің
кірісіне түседі. Сөйтіп, Қазақстанның
салық жүйесі салықтардың және басқа да
міндетті төлем түрлері бойынша сараланған.
Салық қатынастарын реттеуші құқықтық
нормалар ҚР Салық кодексінде сараланған
және тиісті нұсқаулықтарда келтірілген.
Салық қызметі органдары ҚР Қаржы Министрлігі
Салық комитеті мен жергілікті салық органдарынан
тұрады. Салық органдарна облыстар, Астан
және Алматы қалалары бойынша аймақаралық
салық комитеттері, ауданаралық салық
комитеттері, аудандар, қалалар және қалалардағы
аудандар бойынша салық комитеттері, сонымен
бірге қаржы полициясының бөлімшелері
жатады. Салық қызметі органдары салық
және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы
жарналарының толық және дер кезінде аударылуын
қамтамасызету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін
орындауына салықтық бақылауды жүзеге
асырады. ҚР салық жүйесі өзінің дамуының
3 кезеңінен өтті. Салық реформасының бірінші кезеңі (1992 жылдан 1995 маусымына дейін).
Республикада 40 астам салық түрлері қызмет
етті:
1. жалпымемлекеттік;
2. жалпыға міндетті жергілікті салықтар;
3. жергілікті салықтар.
Салық реформасының екінші кезеңі (1995 жылдың шілдесінен 1999 жылға дейін).
Бұл кезеңде салық саны 11 дейін қысқарды.
Олар жалпымемлекеттік және жергілікті
салықтар деп бөлінді. Салық реформасының үшінші кезеңі (2000 жылдан бастап бүгінге дейін). Жаңа
Салық кодексін қабылдау. Ол үш бөлімнен:
жалпы, ерекше және салықтық әкімшіліктендіру
бөлімдерден тұрады.[27.59-105б]
1.3 Еуропа елдерінде
салық саясатын жүзеге асырудағы ерекшеліктері
Еуропаның салықтық құқығы негізінен
алғанда Еуропалық қоғамдастықтың,
Еуропалық Одақтың және Еуропалық
Кеңестің өз салық, жүйелерінің құрылуы
мен жұмыс істеулеріне, осыған орай
және тағы басқа да маңызды жәйттерге
байланысты шығарылып, қабылданған
ұлттық салықтық заңдар мен өзара
интеграцияланған Еуропалық Одақ мүшелері
- мемлекеттердің құрылтайлық шарттарында
көзделген салық ережелері мен
салықтық құқық принциптерінің, сондай-ақ
өзге де халықаралық-құқықтық және ұлттық
құқық актілерінің жиынтығынан
тұрады. Еуропаның салықтық құқығының
осындай мәнжайын Еуропалық құқық
айқындайтынын білу кажет. Еуропалық салықтық құқық Еуропадағы
салықтар мен салық салу және кеден мәселелеріне
байланысты туындайтын айрықша қатынастарды
реттейтін интеграциялық және мүше мемлекеттердің
салықтық құқықтарының жиынтығы болып
табылады. Еуропалық салықтық құқықтың
құрамдас бөлігі интеграциялық салықтык
күкықтың Еуропа қоғамдастығының құқық
жүйесінде алатын орны осы қоғамдастықтың
салық саясатымен айқындалады, сондай-ақ
оның дерек көздерінің қатарына регламенттер,
директивалар, шешімдер, құрылтайлық шарттар,
Еуропалық қоғамдастық Сотының шешімдері
және халықаралық салықтық шарттар жатады.
Еуропалық салық салу жүйесінің негізгі
принциптері ретінде демократиялылық
принципін, құқықтық плюрализм принципін,
адам құқығы мен бостандығының басымдылығы
принципі, ЕО құқықтарының басымдылығы
принципі, салық салу аясындағы қарым-қатынастардың
икемділігі принципін атап өтуге болады[3,48б]. Салықтық
құқықтың жүйесі – мемлекеттің салықтық
қызметі саласында туындайтын салықтық
қатынастарды реттеуге ат салысатын салықтық
– құқықтық нормалардың өзара қарым қатынаста
бола отырып жүйеленуін және бірігуін,
сондай-ақ қисынды түрде белгіленген тәртіппен
орналасуын көрсететін салықтық құқықтың
ішкі құрылысы[4,248б]. «Салықтар – бұл үкіметтік
машинаның экономикалық негізі, және басқа
еш нәрсе емес»[5,170б]. Еуропалық салықтық
құқық Еуропадағы салықтар мен салық салу
және кеден мәселелеріне байланысты туындайтын
айрықша қатынастарды реттейтін интеграциялық
және мүше мемлекеттердің салықтық құқықтарының
жиынтығы болып табылады. Еуропалық салықтық
құқықтың құрамдас бөлігі интеграциялық
салықтык күкықтың Еуропа қоғамдастығының
құқық жүйесінде алатын орны осы қоғамдастықтың
салық саясатымен айқындалады, сондай-ақ
оның дерек көздерінің қатарына регламенттер,
директивалар, шешімдер, құрылтайлық шарттар,
Еуропалық қоғамдастық Сотының шешімдері
және халықаралық салықтық шарттар жатады.
Еуропалық салық салу жүйесінің негізгі
принциптері ретінде демократиялылық
принципін, құқықтық плюрализм принципін,
адам құқығы мен бостандығының басымдылығы
принципі, ЕО құқықтарының басымдылығы
принципі, салық салу аясындағы қарым-қатынастардың
икемділігі принципін атап өтуге болады[3,48б]. Салықтық
құқықтың жүйесі – мемлекеттің салықтық
қызметі саласында туындайтын салықтық
қатынастарды реттеуге ат салысатын салықтық
– құқықтық нормалардың өзара қарым қатынаста
бола отырып жүйеленуін және бірігуін,
сондай-ақ қисынды түрде белгіленген тәртіппен
орналасуын көрсететін салықтық құқықтың
ішкі құрылысы[4,248б]. «Салықтар – бұл үкіметтік
машинаның экономикалық негізі, және басқа
еш нәрсе емес»[5,170б]. Германияның салық
жүйесі. Германия екі деңгейге бөлінген
мемлекеттік билігі бар федеративтік
мемлекет болып табылады. Осыған орай
оның салық салу жүйесі федерацияның,
федерация мүшелері – жерлердің және
осы жерлердің құрамдас бөлігі болып есептелінетін
қоғамдастықтардың мүдделерін (бюджеттерін)
көздей отырып құрылғанын байқаймыз. Сонымен,
Германияның салық жүйесі жалпы, федералдық
салықтар мен жерлердің және қоғамдастықтардың
салықтарынан тұрады. Жалпы салықтарға:
еңбек ақыға салынатын табыс салығы; декларация
бойынша төленетін табыс салығы; корпорациялық
салық; капиталдан алынатын табыстарға
салынатын салық; қосылған құнға салынатын
салық; импорт айналымынан алынатын салық
жатады. Федералдық салықтарға: мұнай өнімдерінен,
темекіден, спирт және арак өнімдерінен
алынатын акциздер; сақтандыру салығы;
жерлердің салықтарына: автомобиль иелерінен
алынатын салық; мүлік салығы; сырадан
алынатын акциз; шіркеулік салық; мұраға
және сыйға тартуға салынатын салық; қоғамдастықтардың
салықтарына: жер салығы; кәсіпқойлық
салық жатады. Германияның салық жүйесінің
ұтымдылығынын жарқын көрінісі ретінде
мына келесідей жәйтті атап өтуге болады:
салықтық кірістері айтарлықтай мол Бавария,
Вюртемберг, солтүстік Рейн - Вестфалия
жерлері онша дами қоймаған Саксония,
Шлезвиг - Гольштейн жерлеріне өз қаржылық
ресурстарының бір бөлігін әрдайым беріп
отырады. Сонымен, Герма-ниядағы салықтар
мына: жеке тұлғаларға салынатын салық;
корпорацияларға салынатын салық; қосылған
кұнға салынатын салық; мүлікке салынатын
салық; жер салығы; жер учаскесін сатып
алу кезінде төленетін салық; сақтандыру
жарналары; мұраға және сыйға тартуға
салынатын салық; автомобильдік салық;
кофеге, қантқа, минералдық майларға, арақ,
шарап және темекі өнімдеріне салынатын
акциздер; Германия аумағында мұнай және
газ өндіруді дамыту үшін алынатын кедендік
баждар мен алымдар, әлеуметтік сақтандыру
қорына алынатын жарналар сияқты негізгі
түрлерге бөлінеді. Салық салу туралы зандар
шығару, салықтарды алу және салықтық
түсімдерді пайдалану процестері Германияның
Конституциясымен реттелінеді. Федералдық
билік органдарына кедендік баждар мен
қаржылық монополияларға қатысты заңдарды
шығаруға байланысты айрықша құқық берілген.
Қалған салықтар мен алымдар бойынша бәсекелесу
зандары шығарылады. Осы зандарды шығару
барысында кәсіпқойлық және жер салықтарына
мұқият назар аударылады. Салықтарды алу
жөніндегі әкімшілік құзыреттер Бас кедендік
басқармаларға және қаржылық басқармаларға
бөлініп берілген. Осы Бас кедендік басқармалар
өз қызметтерін федералдық және Еуропалық
қоғамдастық ауқымында жүзеге асыратын
федералдық қаржылық органдар болып табылады. Ал
қаржылық басқармалар жергілікті деңгейдегі
салықтар мен кейбір федерациялық салықтарды
алуға ат салысады[6,24б]. Ұлыбританияның
салық жүйесі. Өткен жүзжылдықта қалыптасып,
құрылған Ұлыбританияның салық жүйесі
1973 және 1987 жылдары реформалауға ұшыраған
болатын. Осы салықтық реформаларды құрайтын
негізгі шараларға: жеке табыс салығының
төменгі ставкасын 27-ден 20 процентке дейін
төмендету; тұрғылықты халыққа салынатын
табыс салығын 20, 24 және 40 процент ставкалар
мөлшерінде алу; ерлі - зайыптылардың табыстарына
бөлек салық салуды енгізу және т.б. жатқызылған
еді. Ұлыбританияның қазіргі кездегі салық
жүйесіндегі салықтар (өз деңгейлеріне
орай): Орталық салықтар: тұрғылықты халықтан
алынатын табыс салығы; корпорацияға салынатын
табыс салығы; мұнайдан түсетін табысқа
салынатын салық; мұраға салынатын салық;
қосылған құнға салынатын салық; елтанбалық,
алым; баждар және акциздер. Жергілікті
салықтар жылжымайтын мүліктерге: зауыттар
мен фабрикаларға, жер учаскелеріне, тұрғын
үйлерге, дүкендерге және мекемелерге
салынатын салықтардан тұрады. Ұлыбританияның
салықтық зандарының негізі ретінде: 1970
жылғы халықтан және корпорациялардан
алынатын табыс салығына қатысты заң актісін,
1979 жылғы қосылған құнға салынатын салыққа
қатысты актіні және 1996 жылғы корпорациядан
алынатын салыққа қатысты актіні атап
көрсетуге болады. Британия парламентінің
заң шығарушылық билігі және осыған орай
салықтық құзыреті Англияға, Уэльске,
Шотландияға және Солтүстік Ирландияға
таралады. Ұлыбританияның Үкіметі мен
Қазынашылығы салық жүйесін басқаруды
жүзеге асырады. Ал салық қызметін ұйымдастыруды
жүзеге асыру міндеті үкімет департаменттері:
Ішкі кірістер басқармасы мен баждар және
акциздер басқармасына жүктелген. Бұл
жерде айта кететін бір қызықты жәйт, елтаңбалық
алым ең көне (ескі) салықтар қатарына
жатады, себебі ол салық салу жүйесіне
1694 жылы енгізілген болатын. [6,27б]. Францияның
салық жүйесі. Францияның салық жүйесіндегі
салықтар табыс салықтары тұтынуға салынатын
салықтар және капиталға салынатын салықтар
болып аса ірі үш топқа бөлінеді. Сонымен
қатар Франциядағы салық салу көбінесе
тұтынуға салынатын салыққа бағытталған.
Сондықтан Франциядағы фискалдық жүйедегі
тікелей салық салудың деңгейі төмен,
ал жанама салықтардың деңгейі аса жоғары
болып табылады.Францияның салық жүйесінің
негізін құрайтын салықтар орталық және
жергілікті салықтар болып бөлінеді. Негізгі
орталық салықтарға мыналар: қосылған
құнға салынатын салық; ақшалай капиталдардын
табысына салынатын салық; жылжымайтын
мүліктерден түскен пайдаларға салынатын
салық; акционерлік компаниялардың пайдаларына
салынатын салық; мұраға және сыйға тартуға
салынатын салық; капиталдың өсімінен
алынатын салық; елтаңбалық және тіркеу
алымы; тіркеу салығы (алымы) жатады. Жергілікті
салықтар жүйесіне мына келесідей салықтар
мен алымдар: тұрғын үйге салынатын салық;
кәсіптік салық; жер салығы; құрылыс салынған
учаскелерден алынатын жер салығы; құрал
- жабдықтарға салынатын арнайы (косымша)
салықтар; тұрмыстық қоқьістарды жою үшін
алынатын салық; рудниктерге салынатын
департаменттік және коммуналдық салықтар;
ауыл - шаруашылығы палатасын ұстауға
алынатын баж; сауда - өнеркәсіп палатасын
ұстауға алынатын баж; автокөлік құралдарынан
алынатын баж; көгалдандыру үшін салынатын
салық енгізілген. Бүгінде Францияның
салық жүйесі үш әкімшілік аумақтық бірліктер
жүйесін қамтиды. Оларға регион, департамент
және коммуна жүйесі жатады. Әрбір регион,
департамент немесе коммуна өз ерекшеліктері
мен мұқтаждыктарына сай қосымша салықтар
енгізуге құқылы. Мәселен, Иль-де-Франс
регионында құрал - жабдықтарға салынатын
арнаулы салық бұрыннан белгіленсе, әкімшілік
аумақтық бірліктердің (ӘАБ) басшылары
осы салықты Эссон, О-де-Сен, Сен-э-Марнь,
Сен-Дени, Валь-де-Марн, Валь-де-Уаз және
Эвелин департаменттерінде енгізе алады,
сондай -ақ осы жәйттер Кальвадос, Ор, Сен-Ма-ритин,
Басс - Сен, Мерт-э-Мозеле, Басс-Ран, О-Ранн
аумақта-рында да әртүрлі негіздерге байланысты
қарастырылуы мүмкін. Франциядағы салық
жүйесін басқаруды жүзеге асыратын бірден-бір
орган Экономика және Қаржы министрлігі
болып табылады. [6,30б]. Италияның салық
жүйесі. Италияның салық жүйесінін айтарлықтай
өзгеріске ұшырап, жаңадан қалыптасуы
1973 - 1974 жылдары көрініс тапқан еді және
ол жанама салықтардан гөрі тікелей салықтардың,
басымдылығымен ерекшеленген болатын. Қазіргі
кезде Италияның салық жүйесінің құрылымындағы
салықтарға мыналар: жеке түлғалардан
алынатын табыс салығы; заңды тұлғалардан
алынатын табыс салығы; жергілікті табыс
салығы; мұраға және сыйға тартуға салынатын
салық; қосылған құнға салынатын салық;
арнаулы акциздер; іскерлік операциялардан
алынатын салық (елтаңбалық салық; тіркеу
салығы; концессиялық, салық); жерді иеленгені
үшін алынатын салық; жылжымайтын мүлік
құнының ұлғаюына салынатын салық; жарнамаға
салынатын салық; көлік құралдарына салынатын
салық; қоғамдық алаңдарды пайдаланғаны
үшін салынатын салық; жергілікті лицензиялық
алымдар; мектептік салықтық алым және
т.б. жатады. Корпорациялық табыс салығының
ставкасы бірыңғай 36 процент, ал жергілікті
табыс салығының ставкасы 16,2 процент мөлшерінде
белгіленген. Италиядағы салық салу жүйесі
салық кодексіне негізделген. Ал салық
қызметін жүзеге асырушы бірден бір орган
Қаржы министрлігі және оның аумақтық
бөлімдері мен басқармалары болып табылады.
Италияда, мысалға Солтүстік пен Оңтүстік
даму деңгейін теңестіру мақсатында көп
уақыттан бері Оңтүстік Италияның әлеуметтік
– экономикалық өсуіне бағытталған арнайы
салық саясаты жүргізіліп келе жатыр[7,64б]. Испанияның
салық жүйесі. Испанияның салық жүйесін
жалпы ұлттық салықтар мен жергілікті
салықтар құрайды. Испанияның өзі 56 провинциядан
тұратын 17 автономдық аумақтарға бөлінеді.
Олардың, ішінде салық салу жөнінде айрықша
мәртебелері бар Баскілер елін, Наварраны
және Канар аралдарын атап өтуге болады.
Испания аумағында алынатын салықтарды
белгілейтін органға Испания Парламенті
- Кортестер жатады. Салық жүйесін басқаруды
Испанияның, Экономика және Қаржы министрлігі
жүзеге асырады. Ал салықтарды жинау ісі
Мадридтегі бас салық контора, региональдық
салық басқармаларына, сондай-ақ тікелей
жанама салықтарды басқаратын жекелеген
салық қызметі Департаменттеріне жүктелген. Жалпы
ұлттық негізгі салықтарға: компанияның
пайдасына салынатын салық; азаматтардан
алынатын табыс салығы; қосьілған құнға
салынатын салық; мұраға және сыйға тартуға
сальінатын салық; әлеуметтік сақтандыру
жүйесі бойынша алынатын салықтар; ауқаттылыққа
салынатын салық жатады. Жылжымайтын мүлікке
салынатын салық; жылжымайтын мүліктерді
қалаларда сатқаны үшін алынатын салық;
коммерциялық қызметпен айналысқаны үшін
салынатын салықтар жергілікті салықтар
болып табылады. Осы салық жүйесінде алынатын
жеке тұлғалардың табысына салынатын
салық ставкасының төменгі шкаласы 16 процент,
жоғарғы шкаласы 56 процент, корпорациялардың
табысына салынатын салық мөлшері 35 процент,
қосылған құнға салынатын салық ставкасы
16,7 және 4 процент, ойын бизнесіне салынатын
салық ставкасы 20 мен 55 процент аралығында,
мұраға немесе сыйға тартуға берілетін
мүлікке салынатын салық ставкасы 7, 65-тен
34 процент мөлшерінде белгіленген. [7,68б]. Швецияның
салық жүйесі. 24 лэндер мен 284 коммуналардан
тұратын Швецияда салықтардың мынадай
түрлері алынады: корпорацияларға салынатын
салық (28%); қосылған құнға салынатын салық
(25, 21, 12%); капиталдан түсетін табысқа салынатын
салық (30%); мұраға және сыйға тартуға салынатын
салық (10-нан 60%-ке дейін); ұлттық салық
(170 мын кроннан асатын табыстардан 20% мөлшерінде);
жергілікті табыс салығы (13 проценті лэндерге;
17 проценті коммуналарға; 1,1 проценті шіркеулерге
төленеді); мүлікке салынатын салық (оны
тек жеке тұлғалар төлейді); әлеуметтік
төлемдер (есептеулердің жалпы сомасы
енбек ақы төлеу қорының 38% мөлшерін құрайды);
акциздер (тек алкоголь, темекі, бензин
және энергия тобындағы тауарлардан алынады).
Салықтардың түрлерін жоғарғы орган Рикстаг
айқындағанымен олардың ставкалар мен
алыну тәртібін региондар мен жерлер бойынша
лэндер мен коммуналардың құзырлы органдары
белгілейді. Салық заңдарын даярлайтын
орган Қаржы министрлігі болып табылады.
Салықтарды жинайтын және са-лықтық заңдардың
орындалуын бақылайтын органдарға Ұлттық
салык басқармасы мен жергілікті жерлердің
салық органдары жатады.[7,71б]. Ресей Федерациясының
салық жүйесі.Ресей Федерациясының салық
жүйесінің құрамы және оның құрылымын
құрайтын салықтар мен басқа да салықтық
нысандағы төлемдердің түрлері тікелей
және жанама салықтар, сондай-ақ занды
тұлғалардан, жеке тұлғалардан, заңды
және жеке тұлғалардан алынатын салықтар
болып бөлінеді. Жанама салықтарға мұнай,
газ, көмір, бензин және т.б. өндеу және
кен байыту өнімдері түріндегі өндірістік
тауарлар мен спирт, арақ және басқа алкоголь
өнімдері, темекі өнімдері, сыра сияқты
кен сұранысқа ие тауарлардан қосылған
құнға салынатын салық, саудаға салынатын
салық, акциздер, кедендік телемдер —
кедендік тарифтер жатады. Федералдық
салықтар мен алымдарға: қосылған құнға
салынатын салық; акциздер; үйымдардың
пайдасына (табыстарына) салынатын салық;
капиталдан түсетін табыстарға салынатын
салық; жеке тұлғалардан алынатын табыс
салығы; мемлекеттік баж; кедендік баждар
мен кедендік алымдар; жер койнауын пайдаланғаны
үшін алынатын салық; мемлекеттік әлеуметтік
бюджеттен тыс қорларға алынатын жарналар;
минералдық-шикізат базасын қалпына келтіру
үшін алынатын салық; көмірсутектерді
өндіруден түскен қосымша табысқа салынатын
салық; жануарлар әлемінің объектілерін
және су биологиялық ресурстарын пайдалану
құқығы үшін алынатын алым; орман салығы;
су салығы; экологиялық салық; федералдық,
лицензиялық алымдар жатады.
Кесте 1
Табыс, тұтынушылық және мүліктік
салықтар арақатынасындағы халықаралық
салыстыру(жергілікті салықтарды қоса
алғанда)[7,112б]
Салықтар |
Жапония |
АҚШ |
Ұлыбритания |
Германия |
Франция |
Табыс |
51,6 |
64,5 |
47,3 |
49,1 |
37,5 |
Тұтынушылық |
31,2 |
21,5 |
39,6 |
46,8 |
42,3 |
Мүліктік |
17,2 |
14,0 |
13,1 |
4,1 |
20,2 |
2 Қазақстан Республикасының
салық саясатының мақсаттары мен міндеттері,
тараптары және даму кезеңдері
2.1 Салық реформалары
- салық саясатын жүзеге асыру механизімі
ретінде
Кез келген салық реформасын
жүргізудің соңғы нәтижесі ел экономикасын
дамытудың негізгі әрі нақты
міндеттерін шешуге бағытталған. Мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігін толтыру
мақсатында салық түсімдерінің қажетті
деңгейін қамтамасыз ете отырып, ұлттық
экономиканы көтеру - басты міндет.
Ал салық кірістерінің қажетті көлемін
қамтамасыз ету, салық жүйесінің
фискалды функциясының тиімділігіне тікелей
тәуелді. Мазмұны бойынша салық
реформалары жүйелік және құрылымдық
реформаларға бөлінеді. Жүйелі салық
реформасы кезінде бүкіл салық
салу жүйесінің тұжырымдамалық және
әдістемелік ережелерінің ауқымды
құрылымдануы жүргізіледі. Бұл кезде
салықтар тізбесі түбегейлі өзгереді,
тікелей және жанама салықтардың
ұзақ мерзімді басымдықтары белгіленеді.
Құрылымдық салық реформалары неғұрлым
жалпы нысанда салықтар құрылымымен және
салықты ұйымдастыруға байланысты салық
салуды қайта құруды білдіреді. Бұл салықты
қайта құрулар ең бірінші, салық салу базасын
анықтау бойынша, салық мөлшерлемелерін
тағайындау, салық жеңілдіктерін ұсыну
тетіктерін түбегейлі қайта құру бойынша
өзгерістерді қамтамасыз етуге бағытталған.
Мемлекет басшысының тікелей тапсырмасымен
әзірленген қолданыстағы Салық кодексінің
жобасы кеңінен талқыланып, еліміздің
басты фискалдық құжаты 2009 жылдың 1 қаңтарынан
бастап заңды күшіне енді. Салық кодексінің
жобасы Мемлекет басшысының Жолдауына
сәйкес әзірленіп, ол бойынша экономиканы
жаңғырту мен әртараптандыруға, бизнестің
«көлеңкеден» шығуына ықпал еткізу шаралары
қамтылып отыр. Осыған орай Үкімет тарапынан
әзірленген жаңа Салық кодексінің жобасымен
тікелей әсер ету заңының қағидаттарын
енгізу, өңдеуші сектордың түсімдерін
арттыра отырып, экономиканың шикізаттық
емес секторына ауыртпалықты төмендету,
салықтық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру
көзделді. Қолданыстағы Салық кодексін
қабылдау экономиканың тұрақты дамуына
және әртараптануына жағдай жасайды. Экономиканың
көлеңке секторын қысқартуды қамтамасыз
етеді. Еліміздің инвестициялық климатын
жақсартады. Ол елге капитал ағымының
ағылуына ықпал етеді және экономиканың
шикізаттық емес секторына салықтық жүктемені
төмендетуге мүмкіндік береді. Жаңа кодекс
арқылы енгізілетін ең басты өзгеріс -
кезең-кезеңмен корпорациялық табыс салығының
(КТС) мөлшерлемесін азайту. Бұл - жаңа
жобаның ең негізгі жаңалығы деуге болады.
Осындай жаңартулар арқылы жалпы салықтың
салмағын азайтып, елімізде кәсіпкерліктің
кең қанат жаюына жол ашылмақ. Сондай-ақ
басты өзгерістердің тағы бірі - 2009 жылдың
1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығының
(ҚҚС) мөлшерлемесін 13-тен 12 пайызға төмендету.
Онымен қоса, ҚҚС-ын салудың еуропалық
классикалық моделіне көшу арқылы негізгі
салық заңдылықтары жаңартылады. Бұл халықаралық
тасымал экспортына және ішкі айналымдағы
салық салуға қатысты жүзеге асырылады.
Бұл заңнан мемлекеттің ұтатыны - салық
салудың тәртібін жеңілдету нәтижесінде
кәсіпкерліктің дамуына серпін береді.
Жеке меншік секторға тиімдісі - айналымдағы
қаржылары салықтан босап, салық есептемесі
жеңілдетіледі. Сонымен қатар жеке меншік
бизнес те анағұрлым жеңілдетілген салық
жүйесімен өмір сүреді. Яғни салық органдарында
сағаттап кезек күтпей, уақытының көп
бөлігін өз шаруасына бөледі. [27.135б] Батыс
Еуропада, АҚШ-та салық жүйесі жақсы дамығандықтан,
олардың тәжірибесіне көбірек көңіл бөлінді.
Бұл жобаны дайындау кезінде Дүниежүзілік
банк, Еуропалық одақ, ЮСАИД, Халықаралық
инвестициялық салық орталығының сарапшы-мамандары
шақырылып, тәжірибе жинақталды. Олармен
тығыз қарым-қатынаста жұмыс жасалды.
Салық кодексінің жаңа жобасы қазіргі
кезде әлемнің өркениетті елдері қолданып
отырған Батыстағы салық жүйесінің барлық
жақсы жақтарын қамтыды. Ең бастысы, қазіргі
кезде кәсіпкерліктің алдында тұрған
ең үлкен әкімшілік кедергі - салық есептілігінің
шамадан тыс болуы. Бұл бағытта үлкен-үлкен
шаралар жүзеге асырылды. Салықтың негізгі
түрлері бойынша салық есептілігі барынша
қысқартылды. Жаңа кодексте салық есептілігін
берудің біртұтас мерзімі қарастырылып
отыр. Бұл - бизнес жыл сайын салық органдарына
сабылып, КТС бойынша аванстық төлемдер
туралы есеп беруден құтылды деген сөз.
Сондай-ақ әкімшілік процедуралар да жеңілдетілді.
ҚҚС бойынша бір ғана салық төлеу кезеңі
белгіленді. Бұған дейін салық төлеу мерзімі
бір ай немесе бір тоқсан болып келсе,
енді ол бір тоқсан болып өзгертілді. Бұл
әрекеттердің барлығы салық процедураларын
жетілдіру үшін жасалып отыр. Осылайша
жаңа кодекс шағын және орта кәсіпкерліктің
дамуына тұсау салатын әкімшілік кедергілер
жойылды. Еліміздің салық жүйесі бірқатар
маңызды қайта құрулардан өтті. Дегенмен
осы қайта құрулар үлкен оң өзгерістер
алып келгенін аңғаруға болады. Оған дәлел
еліміздің салық жүйесінің халықаралық
деңгейге жеткендігі. Дүниежүзілік банк
Doіng Busіness рейтингінің бағалауы бойынша
былтыр жыл соңында бұрнағы жылмен салыстырғанда
14- орынға көтеріліп, 39-орынға табан тіредік.
Бұл - ТМД аумағындағы ең жоғары көрсеткіш.
Салықтарды тиімді әкімшіліктендіру,
тұрғындардың салықтық сауатын көтеру,
жүргізіліп отырған салықтық реформаларды
насихаттау көзделген мақсаттарға жету
жолындағы біздің басым бағыттарымыз
болып табылады. Адал салық төлеушілерге
жете назар аудару, оларға жан-жақты жағдай
жасау - біз үшін үлкен сын. Оларсыз және
олардың жүргізіліп отырған реформаларды
дұрыс түсінуінсіз біз бүгінгі нәтижелерге
қол жеткізе алмаған болар едік. Сондықтан,
біз үшін әрбір салық төлеуші қымбат. Өткен
жылы Үкімет мемлекеттік қызметтер көрсету
стандарттарын қайта бекітті. Онда 20 негізгі
қызмет түрі бойынша салық төлеушілерге
қызмет көрсету жөніндегі жұмыстар жан-жақты
тәртіптелді. «Салықтар - бұл өркениетті
қоғамда өмір сүру мүмкіндігі үшін өзіміз
төлейтін баға» деген қанатты қағиданы
ХІХ ғасырда өмір сүрген қарапайым америкалық
дәрігер, ақын және жазушы Оливер Уэнделл
Холмс қалдырған екен. Демек, салық төлеу
мәдениетін қалыптастыру бұл қоғамның
өркениетке бір қадам болса да жақындай
түскені дегенді білдірсе керек.[8.13б] 22
қараша 19 қараша күні Мәскеуде «Салық
салу - қазіргі көзқарас» атты РФ Федералды
салық қызметінің Ресейдегі салық органдарының
20 жылдығына арнап ұйымдастырған халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференция болып
өтті. Іс-шараға РФ Қаржы министрі Алексей
Кудрин, РФ Президентінің көмекшісі Аркадий
Дворкович, 30-дан астам елдің салық органдары
басшылары, ірі компаниялар мен банктердің
жетекшілері, «үлкен төрттіктің» аудиторлары
қатысты. Бұл туралы Ресей Федерациясындағы
Қазақстан Республикасы Елшілігінің баспасөз
қызметі хабарлап отыр. Конференцияда
әлемдік салық салу тәжірибесі мен дағдарыстан
кейінгі кезеңдегі салық жүйесінің дамуына
қатысты өзекті мәселелер талқыланды. Форумға
Қазақстан тарапынан Қаржы министрлігінің
жауапты хатшысы Наталья Коржова қатысып,
конференцияға қатысушыларды Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
елдегі жүйелі экономикалық, соның ішінде
салық салу саласындағы реформалардың
жүргізілуіне бағытталған саясаты туралы
хабардар етті. [9.21б]
2.2 Ғалымдар мен тәжірибешілердің
пікірлеріндегі Қазақстан Республикасы-ның
салық жүйесі туралы көз қарастары
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің
Салық комитетінің мекен –
жайына аумақтық салық органдары
жіберген камералдық бақылау нәтижелері
бойынша анықталған бұзушылықтарды
жою туралы хабарламаларға салық
төлеушілерден шағымдар түсуде. Бұл
ретте Салық кодексінде салық
актісі бойынша хабарламаларға жасаған
салық төлеушілердің шағымдарын
уәкілетті мемлекеттік органның қарауы
көзделген. Сондай – ақ аумақтық салық комитеттерінің
камералдық бақылау нәтижелері бойынша
салық төлеушілерге салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдердің
есептелген сомасы туралы хабарламалар
жіберген жағдайлар болды. Соған байланысты
мынадай түсініктеме жасаймыз.
Салық кодексінің 517 – бабында салық бақылауының
нысандары салық тексерістері түрінде
де, сондай – ақ камералдық бақылау түрінде
де көзделген.
Салық кодексінің 18 – бөлімінің ережелерінде
есептелген салықтар, өсімдер мен айыппұлдар
сомаларына қатысты Салық тексерістері
актілері бойынша хабарламаларға салық
төлеушілер шығымдарын қарау тәртібі
айқындалған.
Айтылғандарға байланысты, алдағы уақытта
хабарламалардың дұрыс ресімделмеуіне
және мұндай шағымдардың Қазақстан Республикасы
Қаржы министрлігінің Салық комитетіне
түсуіне жол бермеу үшін облыстар, Астана,
Алматы қалалары бойынша салық комитеттеріне
және № 1 Аймақаралық салық комитетіне
осы түсініктемені төменгі тұрған аумақтық
салық комитеттері мен салық төлеушілерге
жеткізу тапсырылады. [27.98б] Қандай да болмасын
мемлекеттің салық жүйесі негізінен екі
қызметті атқарады. Біріншісі фискалды
қызмет болса, екіншісі реттеуші қызметі.
Фискалды қызмет ешкімді де алаңдата қоймайды
себебі кез келген мемлекеттің өмір сүруі
үшін қаражаттың қажеттілігі өте маңызды
нәрсе. Реттеуші қызмет әркімнің, мейлің
мемлекеттің немесе кәсіпкерлердің болсын,
аса қызықтыратын мәселесі болып табылады.
Баршамызға белгілі таразының екі жағы
бар, біріншісі мемлекеттің қажеттілігінен
туындаса, ал екіншісі еркін кәсіпкерлікті
ұстағандардың мүдделерінен шығады. Қазақстандағы
салықтардың атқаратын реттеуші қызметіне
кеңінен тоқталсақ, оның оншалықты өз
атына сәйкес келе бермейтін жақтарын
байқаумызға болады. Салықтардың реттеушілік
ролі негізінен мынадай шарттарға жауап
беруі қажет : мемлекеттік бюджетке түсетін
кіріс мөлшерінің белгілі бір деңгейін
ұстап отыру және кәсіпорындар мен жеке
тұлғаларға салынатын салықтардың ауыртпалығын
реттестіру. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі
даму стратегиясында болашақтағы мемлекетіміздің
негізгі байлық көзі шикізатты, соның
ішінде ең біріншіден мұнайды экспорттау
болып табылады. Осыған сәйкес, салық жүйесінің
алдында тұрған маңызды мәселелердің
бірі шикізатты экспорттаушыларға салынатын
салықтардың тиімділігін арттыру болып
табылады. Үкімет басшысының хабарлағанындай,
1999 жылдың қорытындысы бойынша, мұндайды
экспорттау тек салық түрінде ғана мемлекеттік
бюджетімізге 500 миллион АҚШ доллары шамасындағы
қаржы түспей қалған. Мұндай көлемдегі
қаржы республикалық бюджетіміздің төрттен
бір бөлігіндей мөлшерін құрайды. Егер
бұл көрсеткіш тек қана мұнай саласында
орын алған болса, онда еліміздің бүкіл
шикізатын экспорттаудан түспей қалған
қаражаттардың мөлшерін қандай болар
екен ? Осындай көлеңкелі экономиканың
келеңсіз әрекеттерінен еліміздегі күнделікті
тұрмыстық қажеттіліктерге аса зәру болып
отырған тұрғындардың бөлігі көп зардаптар
шегуде. Екінші жағынан, салық салынатын
базаның кемуінен, экспорттаушы емес экономиканың
басқа салаларында қызмет атқарып отырған
кәсіпорындарға жүктелетін салық ауыртпалығы
арта түсуде.
Аталған кемшіліктерді жою үшін, ең алдымен
салық заңына жаңадан өзгертулер енгізу
аса қажет. Кіріс министірінің атап өткеніндей,
жаңадан қабылданған салық кодексінде
айтарлықтай өзгерістер енгізілмеген,
демек, жіберілген кемшіліктер алдағы
уақытта да жіберілуі мүмкін. әрине енгізілетін
өзгерістер әбден саралануы және салық
жылының басынан бастап іске асуы қажет.
Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің
ең болмағанда үш – бес жылға дейін тұрақты
болып қалуы аса маңызды шарт болып табылады.
Тұрақсыз экономика жағдайында бұлай
болу әрине мүмкін емес, әсіресе жалпы
ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға
тәуелді жағдайында бұл өте қиынға соғады.
[10.35б]
2.3 Қазақстан Республиксының салық
саясатының заманауи тенденцияларын
талдау
ҚР–да салық саясатын жүргізудегі
басты мақсат – отандық тауар
өндірушілерді мемлекет тарапынан
қолдау, мемлекеттің ішкі экономикалық
дамуына ықпал ететін саясат жасау, жеке
секторлардың жедел дамуына жағдай жасау,
шетел инвестициясын тартуда кедергілердің
алдын алу, яғни мемлекет пен салық төлеушілердің
талап–тілегін ортақтастыру. Экономикалық негізделген салық саясаты
қаржыны салық жүйесі арқылы орталықтандыруды
оңтайландыру мақсатын көздейді.
Батыс экономистері салық саясатын бөлек
алып қарастырмайды және салықтардың
іс–әрекетін мемлекеттің шығыстарының
жағдайын зерттеп білмей, қарастырмайды.
Оны салықтардың ең алдымен мемлекеттің
өз функциялары мен міндеттерін шешуге
қызмет етуін қамтамасыз ететіндігімен
түсіндіреді. Жоғары дамыған нарықтық
қатынастар жағдайында салық саясатын
мемлекет өндіріс құрылымын өзгерту, аумақты
экономикалық дамыту, халықтың табыстылық
деңгейін көтеру мақсатында ұлттық табысты
қайта бөлу үшін пайдаланады. Салық саясатында
мемлекетті салыстырмалы дербестігі көрінеді.
Салық механизмі арқылы салық саясатын
өзгерте отырып, мемлекет экономикалық
дамуды ынталандыруға немесе оны ырықтандыруға
мүмкіндік алады. Салықтық реттеу елдің
шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық
шаралар базистік қарым-қатынасты қондырмаға
ықпал ететін басты әмбебап құрал болып
табылады. Мұндай реттеудің мақсаты-компанияның
ішкі және сыртқы, әсіресе инвестициялық
қызметі үшін жалпы салықтық ахуалды жасау
және капитал қозғалысының басыңқы салалық
және аумақтық бағыттарын ынталандыру
үшін пұрсаттылықты салық жағдайын қамтамасыз
ету болып табылады. [11.95б] 2003 жылы салық заңдарындағы өзгерiстер
салық жүктемесiн азайту, жаңа техника
мен алдыңғы қатарлы технологиялар ағынын
көтермелеу және оларды енгiзу жолымен
елдiң экономикалық өсуiн көтермелеуге,
мемлекет пен салық төлеушiлердiң өзара
қарым-қатынастарын жақсартуға бағытталған
және елдiң инвестициялық тартымдылығын
жоғарылатуға арналған. Қазақстан Республикасы Президентiнiң
"Iшкi және сыртқы саясаттың 2004 жылға
арналған негiзгi бағыттары" атты Қазақстан
халқына Жолдауына, Қазақстан Республикасының
индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015
жылдарға арналған стратегиясына сәйкес
салық жүктемесін азайту және елдiң экономикалық
өсуiн ынталандыру, сондай-ақ белгiлi бір
санаттағы азаматтардың кiрiстерiн заңдастыруын
ынталандыру және еңбекақыны ұлғайту
мақсатында 2004 жылдан бастап жеке табыс
салығының ставкалары азайтылды, әлеуметтiк
салық бойынша ставкалардың кемiмелi шәкілі
енгізiлдi, қосылған құн салығының ставкасы
азайтылды, арнайы экономикалық аймақтар
аумағында салық салудың ерекше режимi
белгiлендi, арнайы салық режимдерiн қолдану
салалары кеңейтiлдi. [12.68б] Экономиканы
одан әрi тұрақты дамыту, жүргiзілiп жатқан
реформаларды тереңдету мақсатында мұнай
операцияларына, қаржы лизингiне, резидент
еместерге, қаржы құралдарына салық салу,
сондай-ақ салықтық әкiмшiлендiру нормалары
жетiлдiрiлдi. Жер қойнауын пайдаланушыларға
салық салудың жаңа шарттарын енгізудiң
негiзгi мақсаттары: бюджет кiрiстерiн мұнай
операцияларынан барынша көп алу, жер
қойнауын пайдаланушылардың экономикалық
ниеттерiн сақтай отырып, тараптар мүдделерiнiң
ең жоғарғы теңгерiмiне қол жеткiзу болып
табылады. [13.135б] Қаржы лизингiне салық салуды
жетiлдiру Қазақстанда негізгi құралдарға
инвестицияларды қаржыландырудың аса
маңызды құралдарының бiрi ретiнде лизингті
одан әрi дамытуға ықпал етедi. Мемлекеттiң салық саясаты салық салудың
нақты салық түрiне экономикалық негiзделуiнен,
кәсiпкерлiктi дамытуға тосқауыл болатын
кедергiлердi жоюдан, салық заңдары нормаларының
қарапайымдылығы мен айқындылығынан,
сондай-ақ салық мәдениетiн одан әрi арттырудан
бастау алуы тиiс. [14.50б] Фискалдық саясаттың мiндеттерiн
iске асыру шеңберiнде салық жүйесi мемлекет
қазынасын толықтыруға ғана бағдарланбай,
сонымен бiрге экономиканы басқарудың
күштi құралы болуы тиiс. Орта мерзiмдi кезеңде:жоғары
технологиялы және экспортқа бағдарланған
өндiрiстердi салықтық көтермелеу;инвестициялық
салық преференцияларын беру нысандарын
кеңейту мүмкiндiгiн қоса алғанда, экономиканың
шикiзаттық емес секторындағы инвестициялық
ахуалдың тартымдылығын күшейту үшiн шаралар
қолдану салық заңдарын жетілдiрудің негiзгi
бағыттарына айналуы тиiс. Бұл мiндеттердi
iске асыру үшiн Үкiмет Салық кодексiне
2005 жылдан бастап өзгерiстер мен толықтырулар
енгiзу жөнiнде ұсыныстар тұжырымдады.
Атап айтқанда, негiзгi құралдарды жаңарту
мен жаңғырту процестерiн ынталандыру
және жеделдету, инвестициялық салық преференцияларын
беру нысандарын кеңейту, қосылған құны
жоғары тауарлар өндiрiсiн салықтық ынталандыру
және халықаралық стандарттарға сай келетiн
сапа менеджментi мен қоршаған ортаны
қорғау жүйелерiн енгізу, қаржы операциялары
мен қаржы рыногы субъектiлерiне салық
салуды жетілдiру, салық әкiмшiлiгiн жүргiзудi
жақсарту мақсатында амортизациялық саясатты
жетілдiру мәселелерi бойынша өзгерiстер
көзделедi. [27.60б]
3 Қазақстан Республиксындағы
салық саясатының проблемелары мен
оларды шешу жолдары
3.1 Қазақстан Республиксында
салық саясатын жүзеге асыру мәселелері
Дамыған елдерде салық саясатың
жетілдіру арнайы объективті факторлардың
әсерінен анықталады. Олардың қатарына
өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-экономикалық
жағдайларға мемлекеттің салық салу жүйесі
арқылы әсер етуін жатқызуға болады. Салық
табысындағы тұтыну мен оларды алу мүмкіндіктері
арасындағы қарама-қайшылық барлық салық
жүйесін құрудың негізгісі болып табылады.
Дамыған елдерде мемлекеттік шығындарды
азайту жолдары және салық түсімдеріне
қажеттілікті қысқарту бағыттары тұрақты
іздестірілуде. [16.3б] Батыс экономистерінің ойы
бойынша, барлық нарықтык, экономика елдеріне
тән салықтық мәселелер мыналар:
1 Салық жүйесі салық
төлеушілердің түсінуіне және
салық органдарының тиімді басқаруына
өте қиын. Бұл міндетті түрде
артық әкімшілік шығындарға әкеледі
және салықтардан жалтарудың
неше түрлі тәсілдерін тудырады;
2 Жеке табысқа салық
салу салықтың ауыртпашылықты
әділетсіз бөлуді сипаттайды;
3 Салықтың жоғарғы ставкалары
экономикалық шеішмдер қабылдауға
кері әсер етеді. Бұл топқа
енетін салық төлеушілердің жұмысқа
ынтасы жоғалып, көлеңкелі экономика
қыздырушылығын білдіреді және
қор жинауда әртүрлі қиыншыпықтарға
толы болады;
4 Салық салу кәсіпорындарыды
қаражаттарды инвестициялауға және
балансты экономикалық емес салықтық
себептермен құруға мәжбүр етеді.
Бұл күрделі қаржы салу мен
шектелген ресурстарды бөлу сапасына
кері әсер етеді. [17.59б] Аталып өткен мәселелердің
барлығында салық жүйесінің жетілмеуі
орын алып отыр. Бірақ та салық арқылы
мемлекеттік шығындарды қаржыландыру
мүмкіндігі бұл маселелерді шешудің қажеттілігін
міндетті және кейінге қалдыруға болмайтын
қылды. Қазақстан әлі толығымен нарықтық
экономикасы дамымаған, бұның бір себебін
қаржы механизміндегі сапалық өзгерістердің
тежелуін жатқызамыз. Қаржы нарығында
әлі де мемлекет пен оның ресурстары билік
етуде, ал жеке кәсіпкерлердің жинақтары
шетте қалуда. Бұған ең алдымен өндірістік
сектордан капиталды шығарып тастайтын
және қалыпты инвестициялық процестің
дамуына кедергі келтіретін, өкіметтің
салықтық саясаты әсер етеді. Айта кету
керек, өзінің сыртқы өлшемдері мен салықтар
құрамы бойынша Қазақстандық салық жүйесі
толығымен дерлік батыстық "модельдің
көшірмесі деуге болады. Ол жақта салықтар
мүлдем азаматтар мен кәсіпорындардың
нарықтық белсенділігін тежеудің факторы
ретінде қарастырылмайды. Ендеше, мұндай
айқын айырмашылыққтардың себептері
неде? Бұл сұраққа жауап беру үшін, біріншіден,
Қазақстандағы және батыс еліндегі экономпкалық
жағдайды салыстыру, екіншіден, батыс
елдерінің салықтық саясатының өзіне
тән белгілері мен ерекшеліктеріне назар
аудару керек. Түрлі экономикалық жағдайларда
және әртүрлі субъектілер үшін, салықтардың
бірдей түрлері өздерін әрқилы қырынан
көрсетеді. Батыста негізгі салық төлеушілеріне,
табысты негізінен заңды жолмен көп бөлігінде
азаматтардың банктік шоттарына қолма-қол
ақшасыз жолмен аударылатын еңбек ақы
түрінде алатын түрғындардың орта тобы
жатады. Сонымен қатар, көпшілік батыс
елдерінің экономикасы жоғарғы даму жағдайында,
тұрғындардың табыстары өсуде, ал ондағы
әртүрлі әлеуметтік жәрдемақылардың үлесі
үлкен. Сондықтанда салықтардың жоғарғы
ставкалары қолданылады. Қазақстанда табыстардың
едәуір бөлігі қылмыстық немесе жартылай
заңды сипатқа ие, жеке тауарлық айналымда
қолма- қол ақшаның үлесі зор. Сонымен
бірге, елдегі өндірістік белсенділік
ерекше төмен, көптеген косіпорындар ауыр
қаржылық жағдайда тұр және тіпті өз жүмыскерлеріне
еңбек ақы төлеуге қаражаттары жоқ. Сондықтанда,
Батыста өндірістік және инвестециялық
іскерлікке аса ауыртпашылық тигізбейді
деген салықтар, Қазақстанда
мемлекеттік экономикалық
қауіпсіздігі үшін
қатерге айналатындығы және қоғамда қатты
толқулар тудыратындығы қазір ешкімді
таң қалдырмайды. [20.35б] Батыста салық жүйесі азаматтардың
жеке табысына салық салуына бағытталған.
Бірақ ол жақта қоғамдық өнімнің бөлінуі
былайша іске асады: оның негізгі массасы
тікелей жеке тұлғалардың қолдарына түседі
жалдамалы жұмыскерлерінің экономиканың
негізгі салаларындағы өзіндік құн құрылымындағы
үлесі 70-80 жетеді, содан кейін барып бұл
сомалардан қаржылық құрылымдарда секторда,
мемлекетте сәйкес салықтық тәсілдер
түрінде өз тобырын табады. Бірақ, бұл
жағдайда, салықтар тек қана, азаматтардың
тапқан табыстарының, жұмыскер мен оның
жанұясының негізі өмірлік кажеттіліктерін
канағаттандырғаннан кейін қалған бөлігіне
салынады.Көпшілік елдерде бұндай қасиеттердің
құны шамамен 12-14 мың АҚШ долларымен бағаланады,
бұл сом салық, өмір шегі ретінде белгіленген. Ал
Қазақстанға келсек, көптеген салықтық
реформалар нәтижесіндегі қатардағы жалдамалы
жұмысшының табыстары алдында ұсталған
қалған табыс салықтарынан тыс 60-70%-ке
кесілген болып қалды. Бұл сома әлеуметтік
қорларға шамамен 26% төлемдерден 10-20%
ҚҚС-нан акцизден, кедендік баждардан
және зейнетақы аудамдарына қосылады.
[22.48б] Осыдан келе көлік құралдарына,мүлікке,
жер- участке салықтарына және басқа салықтарға
бөлінеді. Бұл барлық салықтар жүмысшылардың
табысынан табыс салығы, прогрессивті
өспелі салық ставкасы төменгіі айнамалы
шек ұсталынады. Батыс елдерінің салық
жүйесінің басқа да негізгі принциптерін
Қазақстанда да керек қылмайды. Тәжірибеде
Батыс елдерінің кәсіпорындарында салықты
төлеуі міндетті, өндірістен тұтыну мақсатына
кіріс алынса( жүмысшылардың еңбек ақысы
мен дивидентті төлеуі) немесе олардың
иесі өзінің капиталдарын бизнестей толықтай
шешіп алуын көрсетеді.Басқа жағдайларда
олар салық туралы ескермейді және бұл
уақытта бәрімен қабылданғаннан өзгермейтін
саясат. [13.93б] Егерде Қазакстан салық
жүйесінің тиімділігін карастырсақ, ол
келесі принциптерге негізделеді: біріншіден,
өндірісте инвестицияланатын капиталға
салық салудан босату; оған қоса өндірістегі
пайданы қайта инвестициялау; екіншіден,
мүмкіндігінше салықтар минималды болу
керек; үшіншіден, салық салу туралы заң
жобасын талдауда анық, ашық мінездемеге
ие болу керек. Салық төлеушінің табысынан
30-40% -нен жоғары алынады, әйтпесе бұл кәсіпкерлік
пікірге және өндірістің кеңеюіне толығымен
ынтасын жояды. Қазақстандағы салық жүйесінің
ерекшеклігін ескеру кесіпкерлік әрекетінде
салық жүйесін талдау кезінде сәйкестендіруді
міндеттеу орташа салық ауыртпашылығының
деңгейіне емес, яғни қажетті салық түрлерінің,
салық ставкасының өсуі емес, салықты
бөлу төлеушілер категориясында және
сонымең қатар салық салу базасында спецификаны
қалыптастыру. [24.75б] Бізде салық қызметінің
барлық бастысы салық төлеушіге бағытталған,
сонда заң негізіндей, заңды емес негізде
де салық төлеуден сол топтар жеке кетеді.
Сондықтан тек салық төлеушілерге салық
ауыртпашылығы көп мөлшерде, ал басқалары
төмен дәрежеде немесе мүлдем салық төлемейді. Қазақстандағы
салық бақылау деңгейі салық салу жүйесінің
тиімсіз болуымен байланысты. Әдетте Батыста
қабылданған салық бақылауының әдістері
біздің елімізде жүзеге аспайды. Салықтан
кету тәсілі жалған құжаттар бойыпша пайда
болған жалған фирмалардың, яғни 2-3 тексеріс
операциясыган кейін жоғалуы кең таралған. Қазакстандағы
салық ауыртпашылығы жөнінде айта келе,
яғни батыс елдерінің салығын сәйкесінше
бекітілген ставкалардың негізгі салық
түрлерінің ставкаларының деңгейімен
жиі салыстырды. Шынында да Қазақстандағы
акциз ставкасы мен табыс салық ставкасы
нарықты экономикасы дамыған көптеген
мемлекеттердің ставкасының деңгейінде
түр, ал кей кезде жеке мемлекеттердің
ставкасынан төмен. Өкіншіке орай бұндай
сәйкестендіру істің (жүмыстың) шын мәнісіндегі
жағдайдың нақты көрінісін бере алмайды,
өйткені белгілеген салық ставкалары
әртүрлі салық салу
базаларына қолданады, яғни
оның экономикадағы жалпы жағдайы, әсіресе
оның базалық салаларында. Бізде батыс
елдерінде де әртүрлі. Қазақстандағы салық
жүйесі негізінен батыс елдерінің модельдерінің
көшірмесі, нақты экономика жағдайына
қалыптастыру әректтеріне қарамастан,
біршама ірі және қиын болды. Сонымен қатар
жалпыға белгілі салық жүйесінің құрылымының
негізгі принципттері қарапайымдылығы
немесе табыстылығы, өзіндік жорамалға
жол бермейді, ол көптеген қоғам мүшелеріне
тиімді. Біздің елімізде керісінше, салық
салудың батыс әдістері қажетті дайындықсыз
және салық төлеушілердің нақты мүмкіншіліктерінің
есебінсіз енгізілуде. Мысалы, бұл ҚҚС
пен акциздің енгізілуіне байланысты,
ол жалпы компьютерлердің қолданылуынсыз
мүлде нашар бақыланады. Сонымен қатар
ол қымбат, әлеуметтік аса қауіпті салық
оны АҚШ-та тегіннен тегін бұрыннан бері
талқылап келе жатқан жоқ, ал қосылған
кұнға салынатын салықты енгізуге Жапония
үкіметі қауіптенеді; олар бүрыннан бұл
салықты ентізгісі келген бірақ сол сәтте
алып тастады. Қазақстанда осы салық алу
ставкалары, сонымен қатар бағаның өсуімен
жұмыс күші құнының өсуіне әкеп соқтырады. [25.98б] Қазақстандағы салық жүйесінің
негізгі қауіпінің бірі болып, заңның
көптеген заңдылық актілері, яғни инструкциялар,
толықтырулар; оларға енгізулер, түсініктемелер,
нормативті хаттар, сонымен қатар тұрақты
қарама-қайшы және өзара бір-бірін толықтыратын
түзетулер осы жүйедегі әсер ететін Қазақстан
Республикасының "Салық, және басқа
да бюджетке төлетіп міндетті төлемдер
туралы" заңы болып табылады. Бұл ең
алдымен салық, қызметтерінің жүмыстарын
қиындатады. Салық жайлы Занының өте жиі
өзгеруі принципі бойынша дұрыс, бірақта
бұл түзетулерсіз шығу мүмкін емес. Елдің
шаруашылық өміріндегі болып жатқан жоғарғы
процестер динамикасы мемлекет тарапынан
осы өзгерістерге тез арада
әрекет жасауды талап
етеді. Бұл салық жүйесінің
жиі реформалануымен байланысты. Бірақ
та барлық жаңартулар онды іс болмайды. Салықтық
қатынастардың ақаулы мәселесі нормативті
құжаттардың жеткілікті түрде анықсыз
және түсініксіздігі болып табылады. Күн
тәртібінде салық заңдылығында өзгерістерді
енгізу ақтық тәртібін қабылдау салықтарды
бекіту немесе алу. Көптеген анықтамалар,
хаттар мен жеделхаттарды шығарудың қате
тәжірибесін жоюдың маңызы аз.