Салық саясаты

МАЗМҰНЫ:

КІРІСПЕ………………………………………………….…………….3

I.  Салық механизмінің экономикалық мазмұны,  теориялық негіздері

1.1  Салық механизмі-қаржы механизмінің  құрамдас бөлігі............6

1.2 Салық теориясындағы  салық механизмінің негізгі элементтеріне  сипаттама..............................................................................................10

II. Экономиканы тұрақтандыру жағдайындағы салық механизмінің экономиканы басқаруда алатын орны

2.1  Қазақстан  Республикасында  салық  механизмінің  қызмет  ету ерекшеліктері...............................................................…………….…19

2.2 Салықтық түсімдердің мемлекеттік бюджет кірістерін кұраудағы рөліне экономикалық талдау (Алматы қаласы Салық Комитеті бойынша)..……………………………………………..…..39

III. Қазақстан Республикасының салық механизмін жетілдіру жолдары

3.1  Әлемнің  дамыған   елдеріндегі  салық  механизмінің  қызмет ету тәжірибиесі....….............................................................................53

3.2 Қазақстан Республикасының   салық  механизмін жетілдіру жолдарындағы түйінді мәселелері......................................................64

 

ҚОРЫТЫНДЫ............................................................................…….68

ӘДЕБИЕТТЕР................................................………………………..70

 

Кіріспе

 

Салық механизмі  қаржы механизмінің құрамдас бір бөлігі, және салық саясатын жүзеге асыру үшін пайдаланылады. Салық механизмі ұлттық табысты бөлу және қайта бөлу қатынастарын жүзеге асыру арқылы мемлекеттік орталықтандырылған ақша қаражат қорларын құруға, қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын реттеуге, шаруашылық субьектілерінің тұтынуын және қорлануын қамтамассыз етуге қажет салықтық қатынастардың амал -әдістерінің, ережелерінің жиынтығы.Қандай да болмасын мемлекеттің салық саясаты салық заңдылықтарын қабылдау, нормативтік актілерді бекіту, салықтардың түрлерін белгілеу, төлеушілердің ауқымын, ставкасын, жеңілдіктерін, төлеу мерзімдерін және салықтарды төлеу тәртібі, салықтық заңды бұзушылардың жауапкершілігі, бюджет жүйесі арқылы салықтарды бөлу, бір сөзбен айтқанда салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан да салық саясатының, салық жүйесінің бірыңғай, әрі тиімді қызмет етуі салық механизміне тікелей байланысты.

Салық механизмі  салық теориясындағы ұйымдастырушылық экономикалық категория ретінде ұлттық табысты бөлу барысында туындайтын басқарудың обьективті процесін айтады. Осы процестердің сферасын үш түрлі ішкі жүйеге бөлуге болады, яғни олар:

-    салықтық  жоспарлау мен болжау;

-    салықтық  реттеу;

-    салықтық бақылау.

Негізінен салық  механизмінің құрылымы мынандай негізгі  элементтерден тұрады, яғни, салық  жүйесі, салықтарды болжамдау, салықтарды есептеумен алуды ұйымдастыру, салықтарды алу әдісі, және салықтардың уақытылы әрі толық көлемде түсуін бақылау  жүргізу. Осы процестер мен кезеңдердің барлығы салық түсімдерін жоспарлау мен болжамдаудан бастап, олардың түсуін салық органдары салық арқылы бақылаудың бірыңғай жүйесін құру. Салық механизмінің әр бір кезеңін, сатысын зерттеу қаржы ғылымында өзекті тақырыптарға жатады, өйткені салық механизмінің ұтымды ұйымдастырылуынан жалпы салық жүйесінің жай- күйі тікелей байланысты, әрі мемлекет кірістерінің көзі бюджетке тигізер әсері де мол.

Бүгінгі салық  механизмі арқылы мемлекеттің жалпы  экономикалық саясатының ұштасуы анық, өйткені, біріншіден мемлекеттік экономикалық реттеу жүзеге асырылса, екіншіден нарықтық экономика өз дамуын іске асырады екен.

Осы салық механизмі  бүгінгі танда мемлекеттің мақсатты түрде экономикалық саясатын жүргізе  отырып, қоғамның экономикалық дамуына экономиканың және қаржылық саясаттың стратегиясы мен  тактикасы арқылы кәсіпкерлік пен еркін бәсекелестікті ынталандыру немесе тежеу қызметінде жүргізіледі.

2006-жылдың 1 қаңтарынан бастап іске қосылған жаңа салық кодексі салық жүйесіндегі салық механизмінің бағыт бағдарламасын түбегейлі өзгертті. Салық кодесінде салықтар мен алымдардан басқа әр түрлі төлемақылар, болжаулар жалпы саны 35-ке жуық міндетті төлемдер қабылданды. Сонымен бірге салық кодексінде салықтық әкімшілендіру тәртібімен салықтық бақылау жаңаша іске асырылды. Осы және басқада мәселелер диплом жұмысының тақырыбына арқау болды.

Диплом жұмысының  негізгі мақсаты бүгінгі нарықтық экономика жағдайында салық механизмінің атқаратын рөлін және мемлекеттік  бюджет кірістерін толықтыруда алатын орнын көрсету.

Осы мақсатқа қол  жеткізу үшін және диплом жұмысының  тақырыбын ашу үшін мынандай мәселелер қарастырылады:

-    салық  механизмінің құрылымына сипаттама  бере отырып салық механизмінің  экономикалық мазмұнын, маңызын  қарастыру;

-   экономиканы   тұрақтандыру   жағдайында   салық   механизмінің экономиканы басқарудағы алатын орны және Қазақстан Республикасындағысалық механизмінің негізгі элементтері:  салықтық жоспарлаумен болжау, салықтық реттеу және салықтық бақылауға нақты сипаттама беру;

-  ҚР Ұлттық Статистикалық Агенттігінің Статистикалық мәліметтері бойынша экономикалық талдау жүргізу;

-  бүгінгі  салық жүйесіндегі өзгерістерге  барынша тоқтала отырып, салық  механизмінің жаңаша бағыт - бағдарына  сипаттам беру.

Диплом жұмысын  жазу барысында классик-экономистердің еңбектері, қаржы және салық салуға байланысты оқу құралдары мен оқулықтар, Қазақстан Республикасының салық қатынастарын реттейтін салық заңдары мен нормативтік актілер қолданылды.

 

І. Салық механизмінің экономикалық мазмұны, теориялық негіздері

 

1.1   Салық механизмі - қаржы  механизмінің құрамдас бөлігі

 

Қазіргі заманғы қоғамның дамуының айырықша ерекшелігі, оған мемлекеттің  кең ауқымды ықпал етуімен  сабақтасады. Мемлекеттің орталықтандырылған қаржы құралдары кешені ішіндегі экономикалық процестерді басқарудың бірден - бір тетігі салық саясатын жатқызуға болады.

Салық саясаты  дегеніміз - мемлекеттің салық салу саясатында мақсатты түрде белгілі бір экономикалық  құқықтық, және ұйымдастырушының - бақылау шараларын жүзеге асыру болып табылады.

Мемлекеттің салық саясатын жүзеге асыру үшін салық механизмінің барлық жиынтық элементтерін іске қосу керек.

Салық механизмі- қаржы механизмінің құрамдас бөлігі болып табылады және ол салық саясатын ұтымды жүзеге асыру үшін қолданылады. Ол өзінің мағанасына байланысты салықтық қатынастарды ұйымдастыру ережелерін білдіреді, осылардың көмегімен ауқымды жүйеде бөлу жәңе қайта бөлу қатынастарын қамтиды, оның функцияларын орындау үшін мемлекеттің орталықтандырылған қорын құру және қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуын, шаруашылық субъектілерін қорландыру мен тұтынуын жандандыру болып табылады. Орыс тіліндегі түсіндірме сөздігінде "механизм" машина, құрылғы, апаратты іске қосып тұрған ішкі құрылым деп түсіндіріледі.

Осы анықтаманы өзгерте отырып салық механизмінің буындар жүйесінің салықтық қатынастарын мемлекеттің салық саясатын іске қосуын айтуға болады.

Салық саясатының құрамына мемлекетте жинақталатын, қалыптасқан  салықтардың түрлері, заңнамалық және нормативтік актілерді қабылдауды жүзеге асыру, салық төлеушілер, салық ставкалары, салық жеңілдіктері кіреді. Салықтарды қабылдау ретімен төлеу мерзімдері, салықтық құқық бұзушылыққа жауаптылық, бюджет жүйесі буындары арасындағы салықтардың бөлінуінің салық механизмі арқылы жүзеге асырылады. Салық саясатын жүзеге асырудың тұрақтылығы мен нақтылығы салық механизмінің салықтық зандар жүйесі немесе салық кодексі сияқты ерекше элементтерден тұрады. Осы қатынастар мемлекеттің салықтық құқық қатынастарының халықпен және шаруашылық жүргізуші субъектілерімен негізделеді, сонымен бірге жергілікті атқарушы органдар салықтарды басқару және біртұтас салық механизмін орындау кезінде айқындалған құқығы мен құзыреті шегінде қызмет атқарады.

Мемлекеттің салықты  орындау сферасында қалыптасқан  қатынасты салықтық құқық реттейді. Салық салу жөнінде қабылданған нормативтік актілер, сонымен қатар салық кодексі, барлық қызмет көрсету сферасындағы заңды және жеке тұлғаларға біркелкі салық саясатын жүргізу. Салықтық механизмге салықтық қатынастарды ұйымдастыру түрлері, нысандары, тәсілдері жатады. Олардың сандық және сапалық қабілетіліктерін анықтайды. Жалпы ішкі өнім бөлігін салықтардың қалыптасуымен жиналған орталықтандырылған мемлекеттік қорын және салық салумен салықтарды жинау деңгейін жатқызуға болады.

Сапалық параметрлерін  салықтың әсерімен қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы, экономикадағы салықтық басқаруды, сұраныс пен ұсынысты, инвестициялық саясатты, салықтық түсімдердің барлық түрлерін және жоспарлы (болжамды) көрсеткіштердің орындалуын жатқызамыз.

Сандық параметрлерінің  салық механизмінің мобильді блогы элементіне оперативтік таңдауға мемлекет және шаруашылық жүргізуші субъектілер пайдасына сол немесе басқа уақыт шеңберінде есептелінеді.

Салық механизмінің көмегімен мемлекет оның элементтерін біртұтастыра отырып, екі қарама - қарсы түсінік бастауларын біріктіреді. Олар: бір жағынан мемлекет басқаратын орталықтандырылған экономика болса, екінші жағынан нарықтық және өркениеттік қатынастар болып табылады.

Салық механизмі  мемлекет қолындағы ең күшті құрал. Осы құрал арқылы орталықтандырылған экономикалық саясатты еркін бәсекелестік және кәсіпкерлік жағдайында қоғамның экономикалық дамуының нақты алға қойған мақсатына сәйкес, экономикалық және қаржы саясатының стратегиялық және тактикалық бағдарламаларын ұсынады.

Салық механизмінің функцияларының басты мақсаты болып, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуының игеріміне қатаң түрде қарау және осының негізінде жалпы ішкі өнімнің, ұлттық табыстың бір қалыпты өсуін қамтамасыз ету болып табылады. Бұл, ставка және салық дифференциясы, салықтық жеңілдіктер мен салықтарды пайдалану және т.б.

Салық механизмінің құрылымы келесі элементтерден тұрады:

-    салық  түрлерінің жиынтығы (салық жүйесі);

-    салықтық  төлемдерді жоспарлау және болжамдау;

-    салықтық  құқық және салықтық заңдылықтар;

-    салық салу қағидалары;

-    салықтарды  басқару жүйесі;

салық элементтері;

-    салықты  төлеу қабілеттілігі және реттілігі;

-    салықтық  федерализм;

-    салықтық  бақылау;

-    ақпараттық қамсыздандыру;

-    салықтық есеп  қисаптар.

Көрініп тұрғандай  салық механизмі салықтарды басқарудан бастап, салықтық есеп қисаптарға дейінгі барлық жиынтық ережелері, формалары, салық салу қабілеттілігінің барлығын өз құрамына кіргізіп отыр. Ол кім, қашан, қалай, қандай көлемде, қайда салық төлейтінін анықтап, салық салуға не жатады және салықтың қайнар көзі неде, оның объектісінің өлшем бірлігін, қандай айыппүлдар салық қүқығын бүзушылар үшін, және басқа да

салықтық    түсімдермен    алымдардың    теориялық    және     практикалық сұрақтарынан тұрады.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі құрылымының және территориялық қағидасына сәйкес салық механизмін республикалық және жергілікті салықтарға бөлуге болады.

Салықтардың  қоғамдық     өндіріске  ықпалдылықтарын

қарасақ   олардың   функционалды   звенолары   бөлініп   шығады .   Олар: фискалдық ынталандыру, реттеу, бөлінушілік, қоғамдық және бағыттаушы.

Әр буынға салықтық басқаруда және салық механизмінде    өз   элементтері жатқызылған, жақсы және шебер ұйымдастырылса, салық функциялары нақты, мақсаттарында  орындалады.

 

 

 

 

1.2. Салық теориясындағы салық механизмінің негізгі элементтеріне сипаттама

 

Нарықтық экономиканы  реттей отырып, әлеуметтік- экономикалық саясаттың негізгі төрт мақсатын ескеріп отыру қажет:

- тұрақты экономикалық өсуге жету;

- негізгі тауар мен қызмет түрлерінің бағасының                           тұрақтылығын қамтамасыз ету;

- еңбекке жарамды халықтың толық жұмыс бастылығын қамтамасыз ету;

- тауарлардың экспорты мен импортын ескере отырып,  сыртқы экономикалық қызметте теңдікті қамтамасыз ету.

Бұл төрт мақсат сиқырлы төртбұрыш тәрізді, өйткені олардың барлығын бірмезгілде қол жеткізуге болмайды. Сондықтан олардың арасында белгілі-бір балансты табу керек. Мысалға, егер бағалар өсетін болса, онда оларды шектеу, мен реттеу саясатын жүргізу қажет. Алайда бағаны шектеу экономикалық өсудің баяулауына және жүмыссыздықтың артуына әкеледі. Дәл сол сияқты толық жұмыс бастылыққа жету бағалардың өсуіне әкеледі, себебі еңбек ақыны көп адамға төлеу қажет болады, соған орай халықтың сұранысы артады. Нарықтық экономиканың бұл ішкі қайшылықтарын мемлекетке үнемі жұмсартып, олардың оптималды  мөлшерін табу керектігі осыдан көрінеді. Тікелей экономикалық   реттегіштердің  көмегімен (салық салу, несиелеу т.б ) мемлекет өзінің функцияларын, мақсаттары мен саясатын іске асыра алады. Бұл мақсаттарда: жаңа және тапшы өнімдер өндірісін қаржыландыру, салықтық жеңілдіктер беру, халықтық тұтыну тауарлар шығаруда несиелік және салықтық жеңілдіктер беру, нақты тауар массасын өсірмей- ақ мүмкін болатын кәсіпорынның шаруашылық есепті табысының өсуіне тежейтін инфляцияға қарсы салықты ендіру, капиталдық сала аралық қозғалысына экономикалық және құқықтық жағдай, шағын кәсіпорындарға қаржылық көмек; нарық инфрақұрылымын қалыптастыру, коммерциялық ақпараттық байланыс жүйесін құру т.с.с. шаралар жүргізуге болады. Мұндай тұбегейлі экономикаларды жүргізуде, бюджеттік қаржылық қатынастарды өзгертуде салық жүйесіне маңызды орын беріледі. Әр-түрлі қоғамдық құрылыс формасындағы мемлекеттердің ешқайсысы өндіріске қатысушылардың бір бөлігін орталықтандырмай қызмет етуі мүмкін емес. Бұл қаржы-қаражаттарды шоғырландырудың негізгі формасы болып салықтар табылады. Таза фискалдық қызметімен қатар, салықтар алымдар жүйесі мемлекет тарапынан экономикаға әсер ету механизмі қызметін атқарады. Сонымен бірге, негізгі мақсаттардың бірі - салықтардың әлеуметтік әділеттілігін қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысушылардың олардың шаруашылық жүргізу әдістерінің және меншік формаларының өзгешелігіне қатыссыз, мемлекет алдында тең салықтық жауапкершіліктің экономикалық жағдайларын жасау. Нарықты экономикада салықтар түбегейлі қоғамдық өзгерістер факторының рөліне ие болады: олар тең барлық деңгейдегі бюджеттердің негізгі кірістері, әлеуметтік кепілді қамтамасыз ету, жергілікті басқарудың қаржылық негізі ретінде болып қана қоймай, сонымен қатар мемлекеттің, шаруашылық субъектілердің және халықтың қызығушылығы мен қаржысының үйлестірушілік функциясын атқарады.