Менеджменттегі коммуникация

4. Онтологиялық нормадан прагматикалық ауытқу. Онтология – ақиқат дүниенің тілдік бейнесі, болмыстың жалпы адамзатқа тән, я болмаса белгілі бір мәдени-тілдік қоғамдастыққа тән құрылымдары, заңдары, формалары. Мысалы, қазақ қоғамындағы мәдени, тұрмыстық санада құда “сыйлы адам”, “мыңжылдық жекжат”. Осы түсінік құрмаласқан құда, құшақтасқан дос, т.б. сөз орамдары арқылы репрезентацияланады. Тілдік ұжымның санасындағы ақиқат дүниенің тілдік бейнесін көрнекті ақын Қадыр Мырзалиевтің өлеңіндегі мына жолдар дәлме-дәл береді: Қазақ – осы құда бол деп қинайтын, құдаларын құдайдай-ақ сыйлайтын.

Ұлы Абай өзінің “Қыс” деп аталатын өлеңіндегі осы онтологиялық норманы прагматикалық мақсат көздей отырып бұзған. Ақын қысты әлекке түсіретін кәрі құда түрінде сипаттау арқылы, яғни параонтологиялық тәсіл арқылы оқырман зейініндегі автоматизмді бейтараптандырады.

5. Этологиялық норма. Норманың бұл түріне сөз саптаудың, қарым-қатынастың постулаттары мен максималары жатады. Осылардың белгілі бір прагматикалық мақсатқа байланысты бұзылуы параэтологиялық тәсіл деп аталады.

Қазақтың қоғамындағы, мәдени дәстүрінде этикалық нормамен байланысты түсінік бойынша “қымыз – көптің асы”: бие байлап отырған үй келген бөгде адамға, әлеуметтік мәртебесінің жоғары/төмендігіне қарамастан, қымыз ұсынуға тиіс. Бұл – этологиялық норма. Ал осы дәстүрлі мәдениеттегі этологиялық нормадан ауытқуды жазушы Ғ.Мүсірепов оқырман зейінін тоқтату мақсатында қолданады.

Бұл жерде үй иесінің  келген жандарға қымыз ұсынбауы назар  аударатындай тосын көрінеді. Жазушы мұндай параэтологиялық тәсілді  белгілі бір әсер тудыру үшін қолданғандығын байқаймыз. “Сол күні мырза бала үйіне таң ата келіпті ғой. Ертеңіне Қайныш келіннің де өңі кірмей жүріпті. Келген кісіге қымыз да бермепті … […]. Біздің Кенжем де “осыларда бірдеме бар” деп жүретін, айтам ғой. Бірдеме болғаны. Бұлар тегін емес ...” (Ғ.Мүсірепов. Көк үйдегі көршілер. 43-б.).

Сөзді осылайша тілдік, тілдік емес норманың түрлерінен ауытқудың ыңғайына қарай  құру автордың прагматикалық мақсатына  бағынады. Сонымен, прагматикалық мақсатқа қарай, яғни адресатқа ықпал ету  үшін, оның зердесіндегі автоматизмді бейтараптандырып айтылған/жазылған сөзге зейінін тоқтату үшін тілдік нормадан, мәтін нормасынан этологиялық нормадан, ортологиялық нормадан ауытқудың ыңғайына қарай сөз саптау тілді әсерлі, бедерлі етудің тәсілі болып табылады.

“Варианттылық және оларды кодификациялаудың негіздері” деп аталатын тараушада варианттардың түрлері мен типтері және оларды саралаудың жолдары көрсетілді.

1. Дыбыстық ықпалдасудың барысында пайда болған варианттар.

Қазақ тілінде варианттардың  кейбір типі дыбыстардың ықпалдасуымен  байланысты бұны/мұны, мұнда/бұнда, бұрнағы күні / мұрнағы күні, бағана/мана, бағанағы /мағанағы, сүйінші/шүйінші, қысқаш/қышқаш т.б.

Сөйлеу тілінде еріндік  ұяң [б]-ның еріндік мұрын жолды үнді [н]-ға алмасуы екінші буындағы мұрын жолды [н] үнді дауыссыздың әсері екені байқалады. Байырғы кезде дыбыстардың бұл типтегі ықпалдасуы едәуір сөзді қамтығаны байқалады: [бұрұн] > [мұрұн] мұрын; [бойұн] > [мойұн] мойын т.б. Егер бір кездердегі дыбыс өзгерістеріндегі үрдісті ескерсек, онда мұны (бұны емес), мұнда (бұнда емес), мұрнағы күні (бұрнағы емес) манағы (бағанағы емес) тәрізді нұсқаларға артықшылық беріп, оларды басым деп тануға негіз болады.

Ал сүйінші, қысқаш тәрізді сөздердің шүйінші, қышқаш болуы ызың [с] дауыссызының соңғы буындағы ызың [ш] дауыссызымен ықпалдасып салдыр жағынан игерілуі [сүйүншү] > [шүйүнші], [қысқаш] > [қышқаш]. Бірақ бұл жерде басым вариант сүйінші, қысқаш деп танылады, өйткені сөзге сүйін=, қыс= морфемалары негіз болып тұр.

2. Ықшамдалу үрдісімен байланысты варианттар.

Тіл – өзін-өзі реттеп отыратын жүйе. Тілдің эволюциялық  дамуында екі үрдіс қатарласа  жүретіні мәлім: біріншісі ой-сананың  күрделенуі тәрізді факторлармен байланысты тілдік бірліктердің күрделену үрдісі болса, екіншісі – ықшамдалу үрдісі. Ықшамдылық, жинақтылық тілдің қызмет етуіне қолайлы [15, 188-194]. Сондықтан аса күрделі элементтер шектен тыс көбейіп кетуіне ықшамдалу үрдісі, жол бермейді. Тіл қолданысында едәуір варианттардың пайда болуы күрделі бірліктердің ықшамдалу үрдісімен байланысты деуге болады. Тілдік нормаларда босаң аймақтардың пайда болуы тілдегі ықшамдалу құбылысының нәтижесі.

Қазіргі қазақ тілінде  бір-бірімен тайталас қолданылатын жарыспа варианттардың бір сыңары ықшамдау үрдісіне сәйкес келеді. “Қысқа” варианттардың мазмұнмежесі өзгермейді де, тұрпатмежесі құрылымдық жақтан ықшамдалады. Мазмұнға зиян келмейтін жағдайда құрылымы ықшам варианттарға артықшылық беру нормаларды кодификациялаудағы негізгі принциптердің бірі болуға тиіс. Сондай-ақ сөз жұмсау дағдысында “мазмұнға зияны тимейтін” мына тәрізді ықшам нұсқаларға жіп тағу жарыспа нұсқалардың нормалану барысын жеделдете түсер еді.

Берігірек –  берірек, берігіректе – беріректе, турасында – туралы; мынандай – мынадай, шындығында – шынында; тіптен – тіпті; бекерге (барды) – бекер (барды); кейіннен (білді) – кейін (білді), әуелден – әуелде; бермен (кел) – бері (кел), әрмен (кет) – әрі (кет); мұрсатана – мұрсат – мұрша; баратындығын (айтты) – баратынын (айтты); барғаннан соң – барған соң; әдейін – әдейі; шынтуайтында, шындығында – шынында; сындайын – сынайын (бағымды сынайын), үйдейін –үйдей, мандырымды – мандымды, мандыртпады – мандытпады, мандырымсыз – мандымсыз; аласылы – аласы; көресілі – көресі; әлденендей – әлденедей; әлгінде – әлгіде.

3. Универбтену үрдісімен байланысты варианттар. Қазіргі қазақ тілінде көп-, әсіре-, бір- тәрізді лексемалар бірде бөлек, бірде бірге таңбаланады: көп балалы – көпбалалы (отбасы), бір жақты – біржақты (шешім); жек көру – жеккөру (жеккөрушілік), орыс тілді – орыстілді; қазақ тілді – қазақтілді, көп үнділік – көпүнділік т.б. бұлардың біріккен нұсқалы басым сыңар деп аталады.

4. Қате қолданылатын дағдыға айналған варианттар: құсбегі – құсбегіші, аттестаттау – аттестациялау, инвестор – инвесторшы, бітімгер – бітімгерші; сертификаттау – сертификациялау т.б. Мұндай варианттардың екінші сығарының қате екендігі көрсетілді.

Варианттылық құбылысын динамикалық  қасиетімен, семантикалық, функционалдық  тұрғыдан саралану үрдісімен байланысты жарыспалы сөздерді екі типке бөліп көрсетілді:

1. Семантикалық жақтан саралану фазасындағы варианттар:

Тамақ/тағам  – тамақ (тамақ ішті), тағам (тағам әзірледі); арнаулы/арнайы – арнаулы (арнаулы оқу орыны), арнайы (арнайы келді); жоғары/жоғарғы – жоғары (жоғары оқу орындары), жоғарғы (жоғарғы кеңес); көшпенді /көшпелі – көшпенді (көшпенді ел, көшпенді өмір салты), көшпелі (көшпелі мұз, көшпелі қар, көшпелі құм); сұрау/сұрақ/сауал – сұрау (сұрақ қою), сұрақ (сұрақ алу), сауал (сауал салу); мағлұмат/мәлімет – мәлімет (мәлімет беру), мағлұмат (хабардар ету); бағана /баған – бағана (газет бағанасы), баған (элетр бағамдары); залалсыздандыру /зарарсыздандыру – залалсыздандыру; жуықта/жуырда – жуық (жуық маңда), жуыр (жуыр арада); даярлау /дайындау – даярлау (кадр даярлау), дайындау (қолжазбаны дайындау); кінәмшіл/кінәшіл – кінәмшіл (болмашыны көңіліне алғыш), кінәшіл (кінә қойғыш) т.б.

2. Функционалдық жақтан саралану фазасындағы варианттар:

Болып/боп – болып (бейтарап) – боп (сөйлеу тілі), тең жарымы/тең жартысы – тең жартысы (бейтарап), тең жарымы (сөйл.), келді білем/келген болу керек – келді (бейтарап); келді емес пе/келді ғой – келді емес пе (сөйлеу), келді ғой (бейтарап), туралы/турасында – туралы (бейтарап), турасында (ескі кіт.), бір қайты/бірге қайтты – бір қайтты (сөйлеу), бірге қайтты (бейтарап), бекер айтты /бекерге айтты – бекер айтты (бейтарап), бекерге айтты (сөйл.) т.б.

Тілдік бірлік варианттарының тағы бір типіне сөздердің тұлғалық дереваттары жатады: алғашында – алғашқыда, жаңғыз – жалғыз, түгендеу – түгелдеу т.б. жарыспалы сөздер жатады. Бұлардың жетекші сыңарын айқындап, біріне басымдылық беруде олардың тұлғалық деривациясы, типтестігі тәрізді ерекшеліктеріне назар аудару қажет. Мысалы, алғашқыда сөзі бастапқыда-мен бір типтес. Ал жалғыз – жаңғыз, түгелдеу – түгендеу варианттарындағы жалғыз, түгелдеу тәрізділердің артықшылығы – бұлардың өзге тұлғада кездесуі мен дербес қолданылуы: жалғыз, жалқы, түгелдеу, түгел, түп-түгел. Осылардың жарыспалы сыңарлары жаңғыз (жаңқы түрінде қолданылмайды), түгендеу (түген, түп-түген деп айтылмайды) тәрізділерден мұндай ерекшелік байқалмайды.

Жұмыстың үшінші тарауы “Сөздің функционалдық типтері және сөз мәдениеті” деп аталады. Аталмыш тарау әдеби тілдің функционалдық типтері, көркем дискурс, публицистикалық дискурс, ғылыми дискурс, іскери дискурс сөйлеу тілі мәдениеті, шаршысөз мәдениеті деген тараушалардан тұрады.

Қазіргі қазақ әдеби  тілінің бес түрлі функционалдық  стильдік жүйесі қоғамдық өмірде қоғамдық әлеуметтік өмірдегі тілдік қарым-қатынастың жүзеге асатын осы бес түрлі саласына сәйкес қалыптасқан: 1) тұрмыстық-әлеуметтік салада – сөйлеу стилі; 2) саяси-қоғамдық салада – публицистика стилі; 3) эстетикалық салада – көркем әдебиет стилі; 4) құқықтық қарым-қатынас саласында – ресми стиль (ресми іс-қағаз стилі); 5) білім мен ғылым саласында – ғылыми стиль. Әр саланың талабы мен шартына лайық арнайы қызмет етуге бейімделген, маманданған тілдік құралдар мен тілдік тәсілдер функционалдық стильдердің негізгі тілдік базасы болып табылады. Әрбір функционалдық стильдің өзді-өзіне тән “басыбайлы” тілдік құралдары мен амал-тәсілдері және оларды қолданудың тәртібі мен рет жүйесін көрсететін нормасы болады.

Бұл мәселенің тілдік жағы болса, ендігі тұста тілдік емес жағына да мән берілуге тиіс. Мысалы, автор алдымен қарым-қатынастың типін ажыратуға тиіс: қарым-қатынастың жағдаятына - қарым-қатынастың түріне – субъект жеке адам ба, көпшілік пе; - байланыстың түріне – дистактілік пе, контактілік пе; - қарым-қатынастың сипатына – ресми ме, бейресми ме; - қарым-қатынастың жүзеге асу формасына – ауызша ма, жазбаша ма; - сөздің мағыналық типіне – баяндау ма, сипаттау ма, байыптау ма; - сөздің формасына – диалог па, монолог па?, – міне, осыған бағынады.

Алайда сөйлеген, жазылған сөздің қай-қайсы болмасын адресат  үшін айтылады, адресат үшін жазылады. Олай болса, сөздің коммуникативтік сапасын бағалауда, әдеттегі мәтінмен шектелмей, адресат факторы назарда болуға тиіс. Коммуникативтік “уақиға” фреймі “автор”, “сөз актісі” – “адресат” және “сөз жағдаяты” (сөздің қандай ситуацияда айтылғаны) деген құрылымдардан тұрады. Осымен байланысты тараушалар әдеттегідей “көркем шығарма тілі” я болмаса “көркем шығарма стилі және сөз мәдениеті”; “публицистика стилі және сөз мәдениеті” “ресми стиль және сөз мәдениеті”, “ғылыми стиль және сөз мәдениеті” делінбей, “Көркем дискурс және сөз мәдениеті”, “Публицистикалық дискурс және сөз мәдениеті”, “Ғылыми дискурс және сөз мәдениеті” деп аталды.

Тақырыпшаларды бұлай  етіп алудағы мақсат сөздің коммуникативтік  сапасын айқындауда д и а л  о г т і л і к т і (диалогтичность) негіз етіп алу. Сөз типі монолог болғанмен, бәрібір, автор мен оқырманның мәтін арқылы тілдесуі, автор басқа кеңістікте, оқырман басқа кеңістікте болғанмен, бір-бірімен уақыт жағынан сәйкеспегенмен, өзара тіл қатысуы сөздің диалогтілігі дегенді аңғартады.

Дәстүрлі зерттеулерде сөздің әсері, ықпалы, стильдік эффектілердің  “орны” мәтінде деп білді. Шын  мәнінде бұлардың “орны” оқырманның (адресаттың) сана-сезімінде екені  кейіннен, адресат факторына көңіл  бөлумен байланысты айқындалды. “Диалог” концепциясы бойынша адресат позициясы басымдылыққа ие болады.

“Көркем дискурс  және сөз мәдениеті” тараушасында көркем дискурстың құрылымы әлдеқайда күрделі екені, мәтінге дейін де автордың санасында тілдік емес құрылымдар түзілетіні автордың ойлаған көркем идеясы, сол идеяны тілдік құралдармен берудің тәсілдері мен амалдарының ойластырылатыны, ой елегінен өткізілетіні сөз болады. Сөйтіп, автордың “нені айтсам”, “қалай айтсам”, “кімге айтсам” деген мәтіндік құрылымға дейінгі ой жүзіндегі сөзі яғни “коммуникацияның” бірінші кезеңі тілдік таңбалар арқылы объективтеніп, мәтін түзіледі, бірақ коммуникация аяқталмайды. Коммуникация мәтінді оқырман қабылдаған соң, автордың идеясын нені айтқанын, қалай айтқанын, кімге айтып отырғанын, не мақсатпен айтқанын игерген соң аяқталады. Бұл – коммуникацияның сәтті аяқталуы, ал коммуникацияның сәтсіз аяқталуы да мүмкін. Ол сөздің коммуникативтік сапасын төмендететін тілдік//тілдік емес факторлармен байланысты болуы ықтимал. Сөздің коммуникативтік сапасын төмендететін // жоғарылататын жайттарды анықтау мен себептерін көрсету; коммуникативтік сәттілік // сәтсіздік мәтінге дейінгі аймақта ма, мәтінішілік аймақта ма, мәтіннен кейінгі аймақта ма, оның орнын нақты айқындау, сөйтіп мәтіннің сапасына тұтастай баға беру сөз мәдениетінің іргелі теориялық мәселелерінің бірі болып саналады.

Көркем мәтін –  айрықша тілдік код, сондықтан оқырман  санасында мәтіндегі тілдік кодты  аша алатындай тілдік білімнің болуы  шарт, өйткені автор айтпақ ой-сезімін  тілдік бірліктер арқылы кодқа салады. Ал тілдік білім дегеніміз сөзді, оның мағыналарын, сөйлем оның мағыналары мен құрылымдарын білу дегенге саяды. “Оқырман-тілдік тұлға” мен “суреткер- тілдік тұлға” – нақты бір тілдің субъектісі. Тілдің дыбыстық, лексика-семантикалық, грамматикалық бірліктерінің мән-мағынасы мен қызметі, нормасы екеуіне де ортақ. Алайда автор лексика-грамматикалық, дыбыстық т.б. бірліктерді діттеген мақсатына қарай іріктеп, ақиқат дүниеде кездесетін референттерді мәтінде өзіндік “тілмен” өзгеше атайды. Мысалы, жазушы күн қатты ыстық демейді, көлеңке бауырға кіріп кетті дейді. Осы айтылғандарды нақты көрсету үшін Ғ.Мүсіреповтің “Ананың анасы” әңгімесі талдау материалы ретінде алынды. Әңгімеде кездесетін би, батыр және барымтамен байланысты атаулар т.б. ақиқат дүниенің байырғы замандағы денотаттар әлемі. Осылар арқылы оқырманға ерте заманның “есігі” ашылады. Бір жағынан, бұл тәрізді таңбалар тілдік код болса, екінші жағынан, когнитивтік код я болмаса тіл субъектісінің санасындағы ақиқат дүниенің картинасы, ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы беріліп келе жатқан дәстүрлі білімдер жүйесі. Мәтіндегі әлгіндей тілдік таңбалар оқырман санасындағы ақиқат дүние туралы “тыныш” күйдегі білімді “оята” бастайды. Тілдік таңба стимул болса, оқырман санасындағы білімнің мән алуы (актуалдануы) – реакция. Бұл жайт мәтін арқылы “оқырман тілдік тұлға” мен “суреткер тілдік тұлға” арасында диалогтің басталғанын байқатады. Екі бірдей код – тілдік код пен когнитивтік код, – ашылғанда ғана сөз субъектілерінің (адресант пен адресат) арасында диалог болады.