Кәсіпорын тәуекелін бағалау

Ескерту: Google.kz сайтынан алынған.

   Берілген кесте жөнінде  мыналарды атап өтуге болады.

  Белгілі кәсіпорынның өнім өткізуден түскен табысы  2010     жылы        2009 жылға қарағанда -712252 ауытқып отырғанын байқаймыз.

   Жиынтық табыста да біршама  өзгерулер байқалады,мұның   себебі,    өнімді өткізуден түскен табыстың 2010 жылы төмен болуына     байланысты.     Таза табыс +17102 көрсетеді,бұл соңғы жылы негізгі қызметтен   түскен    табысқа байланысты.Жұмысшылардың   орташа    тізімдік      саны       соңғы      жылы жоғарылады,себебі өндіріс көлемі біршама кеңейді және    де        құйылмалы тізбекті іске  қосты. Жалпы 2009 жылы жұмысшылардың орташа саны 250-ге жетеді,ал 2010 жылы 300-ден астам.Қормен    жарақтану      жөнінде       айтар болсақ,құрал –жабдықтарды түгелімен    алмастырды,     нәтижесінде    негізгі қордың орташа құны ауқымды соманы құрайтын болды,2009 жылы    834206 болса ,2010 жылы 114889 болды.

    Қор қайтарымдылығы 2009 жылы 1,41 болса, келесі  жылы    0,41     болды. Айналым коэффициенті 2009 жылы -2,30 болса, 2010    жылы     0,66    болды.

   Айналым       коэффициенті         өзгергендіктен,         бұл          коэффициент      айналым ұзақтығына байланысты ,сол  себептен айналым   ұзақтығы        2009 жылы -158,7.

Орташа айлық еңбекақы 2010 жылы   бастапқы     жылға     қарағанда      біраз төмендеді,себебі жұмыскерлер саны көбейді,еңбекақы қоры     азайды    2009 жылы – 27092 ,2010 жылы  -22890. Негізгі құралдар құны   коэффициенті   екі жылда бірдей деңгейде болып отыр.  Негізгі     құралдардың     қалдық    құны бірқалыпты болып отыр. Өнім  өткізуден      түскен        табыстың     өзгеруіне байланысты қор сыйымдылығы мен қор     қайтарымдылығы      екі       жылда ауытқиды. Сату көлемінен түскен    табыс 2009 жылы -0,66, 2005 жылы -0,67 болып отыр, жиынтық табыстың өзгеруіне байланысты.

     Яғни    аталып   отырған       кәсіпорынның     техника     -     экономикалық  көрсеткіштерін талдадық, жалпы кәсіпорын 2010  жылы    құйылмалы     сыра тізбегін іске қосты, жаңа құрал- жабдықтар    сатып    алды.    Сол      себептен кәсіпорын біршама толқу үстінде болды.

   Тәуекелді талдау кезінде  оның     көздері       мен      себептерін        анықтау керек.Пайда болу көзіне          байланысты              тәуекелділік          былайша бөлінеді:меншікті шаруашылық,адамның  өзімен         байланысты ,       табиғи факторлармен  байланысты. Тәуекелділіктің пайда          болу             себептері болашақтың анықталмауынан ,әріптестің айқындалмаған мінезі,   ақпараттың жетіспеуінен туындаған  деп жіктелінеді. Қандай да  бір жағдайда    болмасын, тәуекелділік  шешімнің ақпаратпен   жабдықталу     жағдайына    байланысты болады.

   Кәсіпкер кейде нәтижелер   анықталмаған      және     шектелген     ақпаратқа негізделген  жағдайда шешім қабылдайды. Әрине,     ақпарат    толық    болған  жағдайда тәуекелділікті жақсы  болжап,оны  төмендетуге    болады.    Мұндай жағдайда,пайдалы  ақпарат тауар түрінде  көрінеді. Ақпарат      толық   болған жағдайда ,толық ақпараттың  құны арасындағы айырма түрінде   көрініп ,    ал ақпарат  толық болмаған жағдайда күтілетін  құны түрінде көрінеді.

 

                      

2.2. Кәсіпкерлік тәуекелділікті  бағалау

 

        Тәуекелді  талдауды бір- бірімен өзара  тығыз байланысты   және     бір- бірін толықтыратын екі  түрге бөлуге болады: сапалық  және сандық.

   Тәуекелді сапалық талдау  тәуекелді басқарудың екінші    кезеңі     түрінде көрінеді.Ол  мүмкін болатын барлық тәуекелдерді  теңестіріп      салыстырады.

Ол салыстырмалы түрде қарапайым  болуы мүмкін.Оның     басты     міндеті – жұмыс пен кезеңдердіңорындалуы      кезіндегі       тәуекелдің         себептерін анықтау,яғни тәуекел мүмкін болатын  аймақты       айқындау,содан        кейін барып,барлық тәуекелдерді анықтау  болып табылады.

   Тәуекелділікті талдауды  жүргізу реті төмендегі суретте  көрсетілген. 

 

Кесте-1. Тәуекелді талдаудың блок –нобайы

 

1.Тәуекелділіктің     нақты     түрін    ұлғайтатын    және           азайтатын          ішкі                          және         сыртқы           факторларды    анықтау

                                                                  

2. Анықталған факторларды талдау

         

3. Екі амалды  пайдалану арқылы қаржылық жағынан  тәуекелдің нақты                   түрін     бағалау

               

4а. Қаржылық жағдайын анықтау(жобаның  өтімділігі)

4ә.Экономикалық мақсаттылықты  анықтау(салынған ресурстардың тиімділігі)

       

5. Тәуекел  деңгейінің мүмкін шегін белгілеу

 

6. Таңдалған    тәуекел    деңгейі      бойынша             жеке операцияларды талдау

        

 

     Ескерту: Автормен құрастырылған.

                                 .

 

     Тәуекелділік дәрежесіне  әсер ететін барлық факторларды  объективті  және субъективті   деп бөлуге болады.  Объективті     факторларға       кәсіпорыннан  тәуелсіз инфляцияға ,бәсеке саяси    және      экономикалық        дағдарыстар, экология, кедендік  салықтар    жатады.Субъективті  факторлар  тікелей нақты түрін  сипаттайды: өндірістік потенциал,кадрлық     құрылым,     шаруашылық  байланыстар,қаржылық  жағдай.

      Тәуекелдің сандық  талдауы  – бұл жалпы қаржылық   тәуекелдің      және ақшалай  шығындардың жеке түрлері бойынша  нақты көлемін анықтау.  Жеке  тәуекелдің өлшемдерін анықтау  түрлі талдаудың әдістері арқылы  жүргізіледі.

    Осылайша, көптеген жағдайдасапалық  талдауда    жіберілетін     тәуекелдің сандық тәуекелмен  шектеулі байланыстырылады.Бірақ     мұндай     жағдайда біріншіден , тәуекелділік  жағдайларды сандық  бағалауды  әр кезде жүргізуге  болмайды.Екіншіден,кәсіпкерлік тәуекелділіктің  деңгейін анықтауда    қазіргі  жағдайдағы экономикалық      ақпараттардың     мазмұны     мен       көлемінің толықсыздығы  әсер етеді.

     Негізгі қызығушылық  математикалық    статистика     әдісінің     көмегімен жүргізілетін  сандық бағалауға беріледі.  Сандық  бағалаудың берілген әдісінің  негізгі құралдары – дисперсия  , тұрақты ауытқу, вариация коэффициенті.

     "Алматы №1 Сыра  өндіру зауытының"   шаруашылық      келісімшарттары бойынша тәуекелділікті  бағалауда аталып отырған әдісті  қолдануға   болады.

Бұл кәсіпорынға тұтынушы өнімді жеткізу    келісішарты     жасалған     кезде тауарды  уақытымен төлейтінін  есептеу     керек.      Берілетін        мәліметтер               4-кестемен байланысты,сонымен қатар "Алматы       №1         Сыра        өндіру зауытының"    аталатын партнерлармен келісімшарттар мәліметтері 10 айдың ішінде жасалып  отырды .      

 

                         Кесте-4.Тұтынушының шотты төлеуінің мерзімі

Фирма	Айлар
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
А	70	39	58	75	80	120	70	42	50	80
В	50	63	32	89	61	45	31	51	55	50

Ескерту: Google.kz  сайтынан алынған.

       Кәсіпорын алында  мынандай тапсырма тұр:  талдау     жүргізетін    айдағы шотты  төлеу мерзімімін анықтау.

      Есептеу кезінде  қателеліктер жібермес    үшін        орташа        өлшемдерді  пайдаланған дұрыс. Ең алдымен,  шотты төлеу мерзімін     орташа      өлшемін есептеу  үшін келесі формула қолданылады  :

                                        R= ∑ Ri · Pi,                                                     (1)

 мұндағы, R – төлеу мерзімінің  орташа көрсеткіші ;

                 Ri – айлар бойынша төлеу мерзімі  ;

                 Pi –  i мәнінің  келесі формула  бойынша есептелінетелуі:

                                        Pi= Ki /n,                                                            (2)

Мұндағы, Ki – белгілер мәнінің қайталану  саны;

                  n – жағдайлардың жалпы саны.

    (2) формула бойынша есептелінетін   шотты    төлеу     мүмкіндігі       келесі            5-кестеде келтірілген.

 

                                  Кесте-5. Шотты    төлеу     мүмкіндігі    

Фирма	Айлар
	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
А	0,2	0,1	0,1	0,1	0,2	0,1	_	0,1	0,1	_
В	0,2	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	0,1	_

Ескерту: Google.kz  сайтынан алынған.

(1) формуламен есептелінген шотты  төлеу мүмкіндігі    мәліметтерін       және алғашқы берілген мәліметтерді  орнына қоя отырып,орташа мерзімін  анықтауға болады:

Ra =(70·0,2)+(39·0,1) +(58·0,1)+(75 ·0,1)+(80·0,1) +(120·0,1) +(42·0,1)+(50·0,1)+(80·0,1)=68,4.

                 Ra=68к.

Rв= (50·0,2) + (63·0,1) + (32·0,1) + (89·0,1) + (61·0,1) +(45·0,1)+(31·0,1)+(51·0,1)+(55·0,1)=52,7.

                 Rв=53к.

   Берілген мәміленің тәуекелділігі  тұрақты ауытқу арқылы анықталады , яғни күтілетін  көрсеткіштердің  жақсы немесе    жаман    жаққа     қарай     өзгеруі .    Тұрақты ауытқудың  өлшемі үлкен болған   сайын  мүмкін  болатын      нәтиже     әржақты      болады.      Бұл       аталған     мәміленің     тәуекелділігі     жоғары      болатынын білдіреді.Берілген       көрсеткіш      келесі     формула     бойынша есептеледі:

                              δ= √ Д ,                                                             (3)

мұндағы,  δ – тұрақты ауытқу;

                  Д – келесі формуламен есептелінетін  дисперсия :

                              Д=∑(Ri – R)2 ·Pi,                                             (4)

(3)  формуланың   көмегімен     берілген     мысалға       тұрақты       ауытқуды     есептейміз (4) .

 Дa=(70-68)2 ·0,2+(39-68)2·0,1+(58-68)2·0,1+(75-68)2·0,1+(80-68)2·0,2+(120-68)2·0,1+(42-68)2·0,1+(50-68)2·0,1=498,9.

                              δ=√ 498,9=22,3.

Дв=(50-53)2·0,2+(63-53)2·0,1+(32-53)2·0,1+(89-53)2·0,1+(61-53)2·0,1+ (45-53)2·0,1+(31-53)2·0,1+(55-53)2·0,1=247,5;

                              δ=√247,5=15,7.

   Осылайша, мәміленің екі  нұсқасы үшін тұрақты ауытқуды   және     шоттың орташа  төлеу мерзімін есептедік.    Мұнда "Алматы №1 Сыра өндіру  зауыты" үшін В фирмасымен мәміле  жасасу   аз тәуекелді   болады,    яғни      төлеудің орташа  мерзімінің нәтижесі бұл фирма  үшін кіші болып табылады.

      Күтілетін нәтижесі  әртүрлі мәмілелердің екі нұсқасын  салыстыру     және  тәуекелділігі  әртүрлі нұсқаларды салыстыру  қажет болған жағдайда вариация  деп   аталатын ерекше көрсеткішке   көңіл    бөлінеді.     Аталған     көрсеткіш күтілетін  нәтиженің  бірлігінің тәуекел  көлеміне мінездеме береді    және    ол келесі формула  арқылы есептелінеді:

                              γ = δ / R,

мұндағы, γ –вариация коэффициенті.

   Екі жобаның коэффициенттерін  салыстырудың арқасында      коэффициенті төмен жоба таңдалады.Осылайша,вариация   коэффициенті    аз болған  сайын салыстырмалы тәуекелділіктің  көлемі де төмен болады.

   Қарастырып отырған кәсіпорын  үшін :