Халықаралық қауіпсіздік мәселесі

Жоспар:

 

І. Кіріспе

 

ІІ. Негізгі бөлім

1) Ежелгі заманнан Біріккен Ұлттар Ұйымына

дейінгі халықаралық  қауіпсіздік: қалыптасуы және дамуы

2) Біріккен Ұлттар Ұйымы – халықаралық қауіпсіздіктің негізгі кепілдемесі

3) Жаңа халықаралық қауіпсіздік мәселелері және оларды шешу жолдары

 

ІІІ. Қорытынды

 

ІV. Пайдаланылған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Бүкіл адамзат өркениеті  тарихы бойына түрлі қоғамдар жарқын болашақ пен гүлденуге тырысты. Алайда, мұндай арманы бар топтар саны көп, олардың дәстүрлері мен тілдері де әртүрлі болды. Сондықтан, географиялық өзгешеліктер, ресурстардың тең таралмауы халық топтарының бейбіт өмір сүруін қиындата түсті. Аталған факторлар әсері уақыт өте келе өсе түсіп, қауымдастықтар арасында қақтығыстарға әкеле бастады.

 Соғыс тайпааралық,  кейіннен мемлекетаралық және  сыртқы саясатты жүргізудің бір  тәсілі болып табылады. Ғылыми-техникалық  даму, өндіріс тәсілдерінің өзгеруі  және халық тығыздығының өсуі  қарулы қақтығыстарды жиілетіп, соғыс технологияларын жетілдіре  түсті.  Осы себепті де Ежелгі заман мен Орта ғасырлардағы соғыстарын Жаңа заман және Қазіргі заман соғыстарымен салыстыруға да келмейді. Өткен жүзжылдықтың өзінде адамзат екі дүркін соғысты бастан кешірді. Сол 30 жылға жуық уақыт  әскери әрекеттер Жер бетінің 90%-н қамтып, ондаған миллион адамның өмірін әкетті.

Бейбітшілік пен қауіпсіздік  мәселесі ғасырлар бойы көптеген философтардың  толғандырды. Өкінішке орай, саясаткерлер де, толық қоғамдастықтар да қақтығыстарды  шешудің агрессивті тәсілдерін өзгерту  керектігін мойындаудан алыс болды. Дегенмен, халықаралық қатынастардың дамуымен бейбітшілікті сақтау мен мемлекеттер арасындағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету талпыныстары көбейіп жатты.

Мемлекеттердің жетіле бастауы, әсіресе, халықаралық құқықтың классикалық түрінің пайда болып, дами бастауы халықаралық, аймақтық және жергілікті қауіпсіздікті қамтамсыз ету институттарына жол ашты.

Көпғасырлық даму үдерісі  кемшіліктері, жетістіктерімен бірге  қазіргі таңдағы келісімдер, ұйымдар  мен шиеленісті жағдайларды реттейтін шаралар жүйесін құрды. Осылайша, саяси-құқықтық концепция – халықаралық қауіпсіздік жүйесі пайда болды.

Бейбіт өмір сүруді қаматасыз  ету үшін қауіпсіздік шаралар  қатары реттеліп, құқықтық жүйемен  де қамтылғанымен, күннен күнге қауіптер саны көбеюде. Қазіргі таңдағы халықаралық қатынастарды реттеуші негізгі құрал – Біріккен Ұлттар Ұйымы.  Бүкіл адамзат үміті осы Ұйымның мойнында. БҰҰ қарауы шеңберінде жұмыс атқаратын басқа да аймақтық, жергілікті қауіпсіздік бағытындағы ұйымдар бар.

Дегенмен, халықаралық-құқықтық реттеу механизмдерін жасау мен жүзеге асырудың негізі мемлекет болып қала береді. Халықаралық қатынастар субъектісі ретінде мемлекет халықаралық-құқықтық нормаларды өзгертеді, жүзеге асырады, халықаралық ұйымдардың құқық субъектілігін анықтайды. Сондықтан, халықаралық құқық даму деңгейі мен тиімділігі тікелей мемлекеттерге байланысты. 

 

 

 

1. Ежелгі заманнан Біріккен Ұлттар Ұйымына 

дейінгі халықаралық  қауіпсіздік: қалыптасуы және дамуы

 

Тарихшыларға белгілі  алғашқы мемлекеттер б.з.б. IV мыңжылдық соңында Тигр мен Евфрат өзендері бойында пайда болған – Месопотамия мен Мысыр патшалығы. Осы кезең халықаралық қатынастар тарихын зерттеудің бастамасы деп те қарастырылады.

Ежелгі құжаттарға сүйенетін  болсақ, үнділік Ману заңдарында «Жау – біздің көршіміз» делінсе, Ежелгі Үндістан саяси даналық жинағы-Артхашастреде келісімдерді өзіңмен тең не күштірек корольдермен жасау керек, ал әлсіздерге шабуыл жасау қажет деп көрсетілген. Бұл заманда енді пайда болған құқық нышандары тек мемлекет ішінде әрекет етеді деп қарастырылды. Ал мемлекеттер арасында (көбіне екі мемлекет) жасалатын келісімдер өңірлік сипатта болып, бірінші қажеттілік туындағанда құқықтық негізсіз бұзыла беретін болған. Өркениет бастамасында жасалған бірден-бір келісім, өкінішке орай, сирек мысалы ретінде б.з.б. ХІІІ ғасырда Мысыр фараоны мен Хетт патшасының сыртқы жаулармен күресуде, көтерілістерді басуда және саяси босқындарды өзара қайтарысуда ынтымақтасу туралы жасасқан келісімін айтуға болады.

Еуропа құрлығында алғаш  мемлекеттердің пайда болуы қалыптасқан дәстүрге айтарлықтай өзгерістер енгізбеді. Гректер өздерін ерекше халық деп білді. Демосфен барлық басқа халықтар гректер құлы болуға жаралған деп сендірді. Ежелгі Грекияның енгізгені проксендер мен дипломатия институты болды. Проксендер шетелдіктерді алып жүруші және ел басшыларымен келіссөз жүргізуде байланыстырушы рөлін атқарса, дипломатия институты тек гректік қала-мемлекеттер арасында жүзеге асырылды.

Ежелгі Рим ішкі құқықты  жетілдіруде септігін тигізгенімен, халықаралық құқық түсінігін қалыптастырмады. Римде халықаралық қатынастар арбитрі ретінде тек Құдайларды таныды.

Осылайша, Ежелгі Әлем мемлекеттері халықаралық қатынастар дамуына  біршама үлес қосқанымен, елдер арасында тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған  мемлекетаралық нормативті-құқықтық реттеулерден алыс болды. Бұл кезеңде жасалған келісімдердің кемшілігі – заңдық жауапкершіліктің болмауы еді. А. Нуссбаум (АҚШ) және Ж. Верзийл (Нидерланды)  сияқты халықаралық құқық мамандары ежелгі замандағы мемлекетаралық қатынас нормалары ретінде діни жазбалар немесе моральдық негіздер қарастырылған деген қорытындыға келді.

Б.з. V ғасырдың соңы мен ІХ ғасыр ортасы бүкіл әлемнің саяси-географиялық сипатын өзгерткен оқиғалармен ерекшеленеді. V ғасырдың соңында Рим империясының құлауы және құл иеленушілік кезеңнің аяқталуы орын алды. Нәтижесінде, қоғамдық құрылымы өзгеше ірі мемлекеттер құрыла бастады. Батыста екі мәдени және саяси жағынан айырмашылықтары бар мықты орталықтар құрылды – Қасиетті Рим Империясы мен Византия империясы.

Ортағасырлық Еуропада халықаралық қатынастарды реттеу деңгейі төмен және көбіне шіркеудің ережелеріне бағынғанымен, феодалдық мемлекеттер халықаралық қауіпсіздік концепциясының жетілуіне үлесін қоса білді. Мәселен, Рим католиктік шіркеу бастауымен крест жорықтарын жасау үшін коалиция құруы - Еуропалық көлемде қауіпсіздік мәселесінің көтеріле бастауының жарқын мысалы. Оған қоса, тарихта мемлекет басшылары қатысқан съездердің болғаны да белгілі.

Еуразия құрлығындағы мемлекеттерде - Византия империясы мен Киевтік  Русь – халықаралық қатынастарды реттеу орталықтандыру деңгейінің жоғарылығынан басқа Еуропадан айырмашылық жасамады. Бұл өңірдің сыртқы саясат жүргізудегі ерекше құралы ретінде династияаралық некелерді көрсетуге болады. Осы тәсіл мемлекеттер одағын құрудың тиімді түрі болды.

VІІ ғасырдың басында Арабия жартыаралында иудаизм мен христиандықтан кейінгі үшінші ірі дін – Ислам пайда болып, Шығыстың жаңа даму кезеңіне жол ашты. Араб халифаты үшінші қуатты империя болды.  Мұсылмандық мемлекеттер христиандықтан ұйымдастырушылық және орталықтандырылған сипатымен ерекшеленеді. Халықаралық қатынастарда Ислам шариғаттары үлкен мәнге ие болды. Ортағасырлық мұсылмандық Шығыста да елдер арасында соғыстар саны аз болмады. Халықтардың одақтық және бейбіт келісімдер жасасуы да жиі кездесті. Еуропаның феодалдық мемлекеттеріндегі хаос мұсылман елдерінде орын алмады. Орталықтанған Осман империясы сияқты мемлекеттердің болуы ортағасырлық халықаралық қатынастардағы мұсылмандық мемлекеттердің рөлін жоғарылатты.

Ортағасырлық кезеңдегі  халықаралық қауіпсіздік мәселесі тек өңірлік сипатта болып, келісімдер қатысушыларының аздығымен көрінді. Бұл заманның саясаткерлері мен заңгерлерінің назары соғыс жүргізу ережелерінде болды.

Орта ғасырлардың аяғына қарай Еуропада алғашқы орталықтанған  билігі бар ірі ұлттық мемлекеттер пайда бола бастады. Мемлекет құрылымының жаңа түрлерінің пайда болуы, ғылыми-техникалық прогресс, отарландыру үдерісінің дамуы мен өндірістің капиталистік тәсілінің дүниеге келуі феодалдық және католиктік қоғаммен текетіреске келе бастады. Бұл қақтығыс алғаш 1566-1579жж Нидерландыда орын алды.

Католиктер мен протестанттар  арасындағы Отызжылдық соғыс 1648 жылы әлемде Вестфаль жүйесін салумен аяқталды. Вестфаль келісімі – тарихта аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында жасалған бірінші нормативті-құқықтық акт. Классикалық халықаралық құқық пайда болуы нүктесі деп осы кезеңді қарастыруға болады. Вестфаль жүйесі 150 жылға жуық уақыт өмір сүрді.

 ХVІ-ХVІІ ғғ. аралығы классикалық халықаралық құқық дүниеге келуі және дамуымен сипатталады. Римдік құқық жеке тұлғалардың ғана емес, мемлекеттердің де теңдігі қағидасын қалыптастырды. Халықаралық-нормативтік концепциясына Еуропа заңгерлері, әсіресе, Гуго Гроцийдің сіңірген еңбегі зор. Гуго Гроцийдің «Соғыс пен бейбітшілік құқығы» еңбегң ерекше маңызға ие.

Дегенмен, заңгерлердің теориялық  негіздемелері тәжірибеде қолданыста болмады. Әлі де мемлекеттер арасында ақсүйектік қатынастар үлкен мәнде  еді. Сонымен, ХVІІІ ғасырдың соңында Еуропада халықаралық дәстүр мен нормаларға құқықтық мәртебе берілгенімен, мемлекеттер сыртқы қатынастарында ұлттық қызығушылықтарымен басшылық етті.

Француз революциясы егеменді монарх билігін ұлттың жоғарғы билігімен  алмастырды. Тарихта алғаш рет  плебисцит институты қалыптасты. Әйгілі Аббат Грегуар декларациясында мемлекеттердің құрылымына, саяси өзгешелігіне қарамастан  теңқұқықтық принципі, келісімдердің сақталуы жарияланды. 1795 жылғы Франция конституциясы халықаралық келісімдердің заңдық мәртебесін бекітті.

Алайда, Наполеондық жаулап алушылықтар  Вестфаль келісімінен кейінгі қалыптасқан қауіпсіздік негіздерін қиратты. Ресей, Австрия, Пруссия Наполеон империясын жеңгеннен кейін 1815 жылы Венада Қасиетті Одақ туралы Актіге қол қойды. Акт легитимдік қағидасына негізделді, яғни тақты тек заңды династия иемдене алатын болды. Сонымен қатар, қол қойған мемлекеттер егеменді елдердің ішкі істеріне араласу құқығын жариялады. Осылайша, Еуропада халықаралық жандармдар одағы құрылды.

Бұл кезеңде болған тағы бір тарихи оқиға – 1776 жылы Америка Құрама Штаттарының  пайда болуы. Ол өзінің Тәуелсіздік Декларациясын қабылдап, «табиғи және құдайдан берілген құқық» ретінде халық еркіндігін жариялады.

Сонымен, ХІХ ғасырдың ортасына қарай  Еуропада Вена Актісіне негізделген  халықаралық жүйе қалыптасты. Ол Бірінші  дүниежүзілік соғысқа дейін әрекет етті.

Осман империясы әлсірей бастады, Ресей және Австро-Венгрия империялары  күшейе түсті. Батыс Еуропада Германия мемлекеті құрылды. ХІХ ғасырдың соңына қарай әлем колониалды державалар арасында бөлініске түсіп болды. Ал халықаралық құқық христиандық Еуропа және Америка елдеріне қолданылды, онда да толығымен емес. Отар елдерде нормалар қолданылса да, қатты өзгеріске ұшырап отырды. Экономикалық қатынастар түрлі келісім, құжаттармен реттеле бастады, алайда саяси қатынастардың реттелуі айтарлықтай дамымады.

Бөлініске ұшыраған отар территориялар  барлық державаларды қанағаттандырмады. Қару-жарақ жарысы басталып, ірі  мемлекеттер арасында дипломатиялық  шиеленістер пайда болды. «Үлкен соғыстың» лебі байқалды. 1907 жылы Гаага  конференциясында соғыс заңы анықталды. Осылайша, бұл кезеңде де сыртқы саясат негізгі құралы – соғыс болып қала берді. Халықаралық құқық соғыс құқығы ретінде қарастырылды. Мұның нақты дәлелі державалардың екі блокқа – Антанта мен Үштік Одаққа – бөлініп, 1914 жылы Бірінші дүниежүзілік соғысты бастауы болды. 1918 жылы Антанта жеңісімен аяқталған бұл әлемдік текетірес Версаль бейбіт-бітім шартымен аяқталды. Әлемде, сонымен, Версаль жүйесі қалыптасты.

Он миллионнан астам адам өмірін алып кеткен, мемлекеттердің инфрақұрылымына  қомақты шығындар әкелген, халықтардың тіршілігі мен психологиясына жойқын соққы жасаған Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлем халықаралық қатынастарды реттеудің басқа жолдарын іздеу қажеттігін түсінді. Мұны талап еткен қоғамдық қозғалыстар да пайда бола бастады. Халықаралық қатынастар жүйесін тиімді басқару сұрағы өзектілікке ие болды. Осының барлығы 1919 жылы державалардың Ұлттар Лигасын құруына әсер етті. Бұл – ең алғашқы жалпыға ортақ бейбітшілік пен мемлекеттер арасында ынтымақтастықты қамтамасыз етуге бағытталған саяси ұйым болды.

Ұлттар Лигасы Статутына келесі сипат тән:

1. Халықаралық қатынастарды халықаралық-құқықтық реттеу рөліне ерекше назар аударылды. Халықаралық құқық ынтымақтастық пен бейбітшілікті қамтамасыз етуде маңызды деп жарияланды.
2. Халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде келісімдерге негізгі рөл беріліп, келісімдік міндеттемелерді сақтау қажеттілігі бекітілді.
3. Алғаш рет халықаралық-құқықтық кикілжіңдерді третейлік немесе сот қарамағында шешуге жатқызды. Статутқа сәйкес 1922 жылы ең бірінші тұрақты халықаралық тұрақты сот – Халықаралық  тұрақты әділ сот палатасы құрылды.
4. Халықаралық қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу. 1924 жылы пацифистер талабымен ұйым кикілжіңдерді бейбіт жолмен шешу Протоколын қабылдағанымен, ол күшіне енбеді. Оның орнына, 1928 жылы соғыстан ұлттық саясат құралы ретінде бас тарту туралы көпжақты Келісім жасалды.

Ұлттар Лигасы мен  Версаль жүйесі халықаралық құқықты  дамыта түскенімен, Екінші дүниежүзілік соғысқа жол берген бірқатар кемшіліктері де болды:

1. Статут халықаралық қатынастарда қарулы күштерді қолдануды заңсыз деп жарияламады.
2. Колониалды жүйені қатайта түсті. Отар елдер халықаралық қатынастарға араласа алмады.
3. Лигаға екі ірі әрі мықты мемлекет – КСРО мен Германия енгізілмеді. Бұл ұйымның жұмыс қабілетіне кері әсер етіп, халықаралық саяси аренада жағдай қиындай түсті.