Халықаралық қатынастар жүйесіндегі АСЕАН

Халықаралық қатынастар жүйесіндегі  АСЕАН

АСЕАН-ның шеңберіндегі субаймақтық державалар мен интеграциялық  үрдістер

 Алғашында АТА-да халықаралық қатынастардың өзгеше жүйесі қалыптасты: оның түйінді орталығы болып ең алдымен ұлы әлемдік және алып аймақтық державалардың қауіпсіздігі айқыш-ұйқыштанған Таяу Шығыс қатысты. Соңғылары 1970-ж.–дан бастап өздерінің аймақтық тартылыс орталықтарын құрды. Ол мемлекеттер: АСЕАН, Вьетнам, Монғолия, Австралия және Жаңа Зеландия. ХХ ғасырдың соңғы онжылдығына ҚХР,  Оңтүстік Корея, Малайзия, Таиланд, Сингапур және Индонезия әсерлі экономикалық өрлеу қарқынын көрсетті. Бұл басқа индустриалды мемлекеттердің өсу қарқынынан шамамен екі жара жарым есе көп болатын.  Енді әлем «кішкентай айдаһарлар» (Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвань, Гонкнг) жайлы емес, жаңа «шығысазиялық экономикалық ғажап» туралы айтатын болды. Өздерінің таңқаларлық экономикалық өсу қарқыны мен материалды ілгерілігімен, 1990 ж,-дың соңындағы баяу азиаттық эконмикалық дағдарысымен бұл мемлекеттер капиталды жинаудың жылдамдатылуы негінде жасалған қатаң шаруашылық реформаларына міндетті болды.  Қорды нәтижелі және біршама әділетті бөлу заманауи технологиялық деңгей мен барлық дерлік ішкіэкономикалық мүмкіндіктерді (ең алдымен аймақаралық қатынастар) сәтті қолдануға есік ашып берді. Мемлекеттің аталмыш мемлекеттердің экономикалық өміріне араласуы нарықтық байланыстарды реттеуді, заңды препондарды жою және тауар, қызмет және инвестиция жолдарындағы кедендік барьерлерді азайтуға жағдай туғызады.  Азия-Тынық мұхиты державаларының экономикалық күшеюі, әсіресе ҚХР, Жапония, Автралия деген сияқты алып мемлекеттердің, снымен қатар «орта» және «кіші», олардың әлемдік саясатқа әсерін күрт өсірді.  Аймақтық қарым-қатынастардың құрылымы АТА-да 1980-жылдың басында басталып оңай жалғастпады. Аймақтың көптеген мемлекеттері арасында айтардықтай ара-қашықтық болғандықтан, осыдан 20 жыл бұрын Шығыс Азия мен АТА географиялық, этникалық, діни, мәдени және саяси ажыратылғандықтан ЕО пен НАФТА сияқты интеграция сатысына көтеріле алмайтындай көрінетін. Алайда экономикалық әрекеттестік пен шаруашылықтың әлемдік жүйесіндегі бәсекеге қабілеттілікті арттыру мақсатындағы күш-жігер біріктіру қажеттілігі материалды фундаменттің пайда болуына әкеп соқтырды. Соның нәтижесінде аймақтық ынтымақтастық мекемесі мақсат бағыттап едәуір табысты тұрғызылуда.

Шығыс Азия мен АТА-да шын мәнісінде  соғыстың басталуымен азиаттық қаржы  дағдарысының салдарынан тығыз интеграцияның  шарасыздығын түсіну қажеттілігі қалыптасты.  Қазірдің өзінде аймақтық интеграция үрдістері лидерлік «веритикалды»  жолмен емес, керісінше консенсусты  «горизонталды» жүруде. Аймақтағы интеграция үрдістердің қарқындылығына АСЕАН-ның  ең үлкен мемлекеті және ұзақ уақыт  бойы осы ұйымның бейресми көшбасшысы болып келген Индонезия сөзсіз белгі  мен саясатаралық қиындықтарды туғызған. АТА-ның оңтүстігіндегі даму локомотиві бола алатын мемлекет ең алдымен тәуелсіз мемлекет Шығыс Тимор болып бөлінген өзінің бір бөлігін жоғалтты, оған қоса соңында елбасшы А.Вахид  отставкаға кетіп оның орнына заңды  түрде сайланған Мегавати Сукарно-путри  билік басына келген экономикалық және саяси дағдарысты басынан кешті. Ол аз уақыт ішінде оңай емес ішкі экономикалық және саяси мәселелер жиынтығын  шешу керек, олардың ішінде; экономикалық сұрақтар бойынша консенсустың жоқтығы, ұлттық банктердің тақырға отыруы, жемқорлық, ұлттық валютаның әлсіреуі, көп мөлшерлегі ішкі және сыртқы қарыздар, капиталдың безінуі, тиімділігі аз саяси  жүйе, сепаратизм.

Қырғи қабақ соғысынан кейін  АСЕАН Оңтүстік-Шығыс Азияның  басқа да мемлекеттерімен қарым-қатынас  жасауға үміт артты. Въетнам, Лаос және Камбоджаға халықаралық серіктестік  шеңберінде кең мүмкіндік бергіі келетіндігін жариялап және мұны олардың  Ассоциацияға кіруіндегі алғашқы қадамы ретінде көрсетті.  Кейінірек  Камбоджо мен Мьянма да аталған үрдіске  қосыла алады деп жобаланды. АСЕАН  мен Вьетнам өзара қызығушылығы түсінікті болатын, себебі соңғысы  Оңтүстік Үндіқытайда үстемдік жүргізгендіктен, ал 1990 жылдың ортасына қарай оның экономикалық өсу қарқыны қытайлықтар мен  тайваньдықтармен  салыстырғанда  аймақта ең серпінді болатын.  1995 жылы Вьетнамның қосылуымен АСЕАН-ның  «алтылық» мемлекеттері «жетілік»  болды. Бұл қадамымен  АСЕАН біртіндеп  Оңтүстік Үндіқытайды өзіне қосу нәтижесінде ұлғаюын іс жүзінде  көрсетпек болды, сонымен қатар  бірмезетте Қытай шекарасына да шықты. 1996 жылы өткен ЕО-ның 15 жетекші мемлекеті  мен Оңтүстік Азияның 10 мемелекеті (АСЕАН мемлекеттері, ҚХР, Жапония  және Корей Республикасы) жиналысында  аймақтағы интеграциялық үрдістер динамикасы нығая түсті, «Азия-Еуропа» (АСЕМ) форумының жүмысына бастау болған және келешекте АСЕАН-ның перспективалық мүшелері-Камбоджа, Лаос және  Мьянма қосыла алатын еді.  Соңғы екі  мемлекет АСЕАН-ға 1997 жылы мүше болды, ал Камбоджа шиеленіскен ішкісаясат ахуалына және елбасын сайлау мәселелеріне байланысты 1999 жылы қосылды. АСЕАН-ның өрістеуінің жаңа кезеңі 1975 жылдан бері Индонезияның құрамында болған  Шығыс Тимордың 2002 жылы тәуелсіздігін алуымен және Папуа-Жаңа Гвиняның бақылаушы мемлекеттен толық құқылы мүшеге ауысуымен байланысты.

АСЕАН-ның кеңеюі аймақта интеграциялық  үрдістерді құрып алдағы уақытқа  серпінділік берді. Ол біртұтас топқа  Оңтүстік-Шығыс Азияның он елі  Азия мен Океанияның стратегиялық қиылысында 4,5 млн шаршы км. алып жатқан және 500 млн. адам тұратын және 赳・・ｳｳ ө昕м 600 млрд, доллар құрайтын (Бруней, Вьетнам, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланда, Филиппин, Лаос, Мьянма және Камбоджаны) біріктірді. Осыдан көп ұзамай «АСЕАН + 3» (АСЕАН + Қытай, Жапония және Оңтүстік Корея) жаңа экономикалық құрылу кездейсоқ емес, ол перспективалы шығыс-азиялық бірыңғай экономикалық аймақтың пайда болуына басылған қадам болатын.

Сол уақытта АСЕАН-ның ұлғаю  процессі көптеген жаңа сұоақтар туғызды, ең алдымен ішкісаяси және сыртқы саяси үйлесімділік маңыздылығы, азиаттық қаржы дағдарысынан соң Малайзия бастысқа қарсы мәлімдемесімен, ал Таиланд керісінше  батысшыл позициясын ұстануын күшейтті. Алайда Малайзия НАТО-ның  Косоводағы бомбалалауын қолдап еді, Вьетнам, Лаос  және Камбоджа дереу қарсы  шықты. Малайзия мен Индонезия Сингапур мен Филиппиндердің өтініші бойынша  Афганистандағы халықаралық антитеррористік  коалицияның тікелей көмегіне жол  жауды. АСЕАН-ға жаңа мемлекеттердің мүше болуы оның Оңтүстік-Қытай теңізіндегі  аралдар мен АТА-дағы американдық  әскерлердің перспективасы жөніндегі  сұрақтардағы біркелкі позициясын әлсіретті  АСЕАН шеңберіндегі Шығыс Үндіқытайдың өзіне тән «субаймақтық сепаратизм»  туралы кейбір талдампаздар сөз қозғаған. «Субаймақтық сепаратизм» бірқилы  қосдеңгейлі мінезбен «үлкен» Ассоциациямен, енді оның құрамына экономика жағынан  алда келе жатқан сонымен қатар экономка жағынан артта қалушы мемлекеттер  кіреді, өздерінің ұйымға кіретіндігін дәлелдеп егер олардің экономикалық спецификасын еепке алмайтын жағдайда.  Сол уақытта 1990 жылдың соңындағы  азиаттық қаржы дағдарысы тұрақты  және серпінді экономиканың даму жолы аймақтық интеграцияға ескертетін көрсетеді. Ол жеке мемлекеттер мен әлемдік  экономиканың көлемінде аймақтар арасында бәсекелестіктің жоғарылауына алып келуі  әбден мүмкін еді. «АСЕАН + Китай» еркін сауда зонасының  мекемесі 2010 жылға ҚХР-ның экономикалық қорын қосуға ерік береді, ЮВА-ның  экономикалық өмірін қарқындандыруға  және бір мезгілде сол қытайдың экономикасындағы дағдарыстың көріністерін азайтуға мүмкіндік береді. Әлбетте мұндай зонаны ашу әскери-саяси мәселелер  немесе аймақтағы территориялық  айқастар болған жағдайда күшті жұмсартқы  болатынына кәміл сенді. Осы түсініктің шеңберінде АСЕАН еркін сауда  зонасын құруға асықты және инвестицияларды, яғни АСЕАН-ның интеграциялық жоспарын жасауды, АСЕАН-ның жаңа және ескі мүшелері арасындағы экономикалық ажыраулардың алдын алуға да көңіл бөлді, аймақтық мәні бар алып жобаларын бір жерге  топтауды, себеі олардың өрлеуі біріктіруші  үрдістерді («Үлкен Меконг зонасының  ашылуы) » Сингапур-Куньмин және тағы басқа теміржол магистралінің  құрылысы.

                              Аймақтың дау-жанжалды потенциалы

   Тайвань мәселесі  елу жыл аралығында тайвань мәселесін АТР аймағындағы өте шиеліністі проблемалар қатарына жатқызуға болады. Аймақтық қарым қатынастағы ең елеулі мәселенің бірі Тайваньың ҚХР мен қосылуы болып тұр. Бұл мәселе өз бастауын Қытайдағы күзде 1949жылы өткен азаматтық соғыс аяқталғаннан кейін бұрынғы Қтыай республикасының басшысы Чан Кайши Мао Цзэдунның коммунистік жасағының қысымымен Тайваньға шегінулерінен өз бастауын алады. Сол кезден бастап, әр үкімет яғни Пекиндегі жаңа коммунистік пен ескі Тайбэедегі гоминдан екеуі легитимділікті талап етіп, өз үкіметтерінің жалпы қытайлық жалғыз заңды үкімет деп есептеді. Ксро қхр, ал ақш өз одақтастары Чан кайшиді мойындап қолдады. 1972жылы ақш ҚХРдың позициясын ұстанып, тайванбмен дипломатиялық қарым қатынасын үзіп, чан кайши үкіметімен тек ресми емес қатынасты сақтап қалды. 1975 жылы чан кайши қайтыс болады. Оның орнын басушылар «жалғыз қытай» формуласын ұстануды жалғастырып, бірігудің маңызды екенін мойындады. Алайда уақыт өте келе жағдай ушыға бастады. Тайваньның ішінде жергілікті халықтың әсері жоғарылап, олар аралдың тәуелсіздік алуын талап етіп отырды. Бұл сепартистердің парламенттің билігіне араласып, сыртқы саясатқа араласуына алып келді. Қазіргі таңда тайваньның егемендігін қолдайтындардың саны тым көп болып кетті, бұл қхр үкіметін бұл мәселенің шешімін табуға итермелейді. Ақш тың ресми емес гарантияларын қытай ескере отырып, күштердің бірігуіне бармай отыр. Алалйда бұл аралда төтенше жағдай туындаған күштердің бірікпейтінін және қытай аралға қарсы шаралар қолданбайды дегені емес. ҚХР мен Тайвань болжам жасалып тұрған бірігудің шарттары туралы сөйлесу үшін жартылай ресми контакттар ұстануда. Пекин позициясы «бір мемлекет екі жүйе» деген формулаға келіп отыр, оның басты мәні бірігудене кейін тайвань қхр ның бір провинциясына айналып, бірақ өз экономикалық моделін және автономдық әкімшілік жүйесін сақтап қала алады, ал сыртқы және қорғаныс саясатын қытаға беруге тиіс болады. Бірақ тайвань бұл шарттардың тиімді еместегін айтады. Олар Тайбэені пекин бірдей одақтас ретінде көруін талап ететді. Тайвань 29 әлем елдерімен дипломатиялық қарым-қатынас ұстануда. Пекиннің Гонконг, Сингапур, Тайванмен қарым-қатынастары – ҚХР ішкісаяси ісі ретінде қарастырылатын бағыт болып табылады. Тарихи біртұтас территориялық жерлердің бірігу мәселесі қазіргі таңда АТА ғана емес, бүкіл дүние жүзінде толқылануда.

ҚХР сыртқы саясатының бұл  бағыты Пекин үшін геосаяси мәнге  ие. Бірігу нәтижесінде Пекин аумақта  қаржылық және экономикалық лидер болуымен қатар, АТА мемлекеттерін геосаяси тұрғыдан басқару бастайды. Шын мәнінде, Шығыс-Қытай теңізіндегі теңіз  бен ауа кеңісітігі Пекин қол  астында болады, ал бұл АҚШ пен  Жапония мүдделеріне тікелей  қайшы келеді.

Пекин 2004 жылы наурыздағы Тайванда президенттік саулауғы байланысты арал жағалауларында ВМС (француз әскери корабльдерімен бірге) демонстративті маневрін ұйымдастырды. Тайванда сайлаудан  кейінгі толқу басталған сәтте, Пекин шекаралық ауданда төтенше  жағдайды жариялады және ҚХР бірлестігі мен бөлінбеушілігі туралы қауіпті  өтініштерімен қарсы шыға бастады.

Пекин ҚХР провинциясы  деп санайтын Тайванға байланысты жағдайлардың болашақта дамуының «жағымды» және «жағымсыз» жақтарына дайын. «Жағымды»  жағы тәуелсіздікке ұмтылған Тайванды қолдаудан АҚШ-тың бас тартуын  болжайды, бұл Пекиннің Тайбэймен  жақындасуын жеңілдетеді. Яғни, Шығыс  Азиядағы жаңа стратегиялық жүйе АҚШ-тан  және оның Азиядағы әскери қатысуынан байланысты болмас еді. «Жағымсыз» жағы Қытайдан Тайвань тәуелсіздігін  дариялауын болжайды. Осы кезде ҚХР  Шығыс Азия аумағында АҚШ-қа қарсы  тұру үшін өзінің әскери күшін нығайтуға  дайын.

2004 жылы шілдеде «Сянган  вэньхуэйбао» гонконг газеті  ҚХР ОРталық Әскери Кеңесінің  отырысында Цзян Цзэминь: 2020 жылға  дейін барлық әдіс-амалдарды,  әсіресе әскер қолдана отырып, Қытай қараунына Тайваньды қайтару  керектігін жариялады. Кеңес төрағасының  сөзіне қарағанда, Пекин АҚШ-пен  тікелей шиеленіс алдында да  тоқтамай, өз мақсатына жетуі.

Қазіргі таңда Тайвань  мәселесі Пекин мен Вашингтон  қарым-қатынастары арасында басты  проблема болып табылады. 2005 жылы АҚШ  президентінің ұлттық қауіпсіздік  бойынша кеңесшісі Кондолиза  Райстың ҚХР сапарында Қытай  басшылары Ақ үйдің Тайваньға  қару жарақтың үлкен партисын сату мақсатын жауап ретінде Райс АҚШ-тың  арал тәуелсіздігін қолдамайтындығы  туралы ескертті, бірақ әскери шиеленіс кезінде АҚШ әскери көмек көрсетуге  міндетті болады. Бүгінгі күнде ҚХР  тәелсіздікке ұмтылуыға әрекет жасаудағы  Тайвань президенті Чэнь Шуйбянға АҚШ  тарапынан қысым көрсетуіне үміттенеді. ҚХР премьер-министрі АҚШ-ты американ жоғары технологияларын Қытайға  қамсыздандырушылығының эмбаргосын алып тастауға шағырды. Американ заңы бойынша  Қытайдың қорғаныс мүмкіндіктерін жоғарлатын суперкомпьютерлер жеткізіп берілмейді. Қытай аумақтық лидер роліне үміттеніп Азияда өз позициясын нығайтуда. Пекин Оңтүстік Корея мен АСЕАН елдерімен 2002 жылы олардың экспорт өнімінің басты тұтынушы бола отырып және «АСЕАН-Қытай» еркін сауда зонасын құру мақсатында өз қарым-қатынастарын тұрақтандырды. Сонымен қатар, Үндістанмен қарым-қатынасты нығайтты. Осындай дамып келе жатқан азиялық стратегиясының мүддесі негізінде Қытай экономикалық факторларға көп көңіл бөледі. Пекин еркін сауда зонасын (ЕСЗ) құрудағы жапон-оңтүстік корей келіссөздеріне қызығушылық туғызады және үшжақты келіссөздің қатысушысы болуға дайын. Қытай сарапшылары Солтүстік-Шығыс Азияда біртұтас экономикалық кеңістік туралы, Қытай, Жапония, Оңтүстік Корея мен АСЕАН елдері қатысуымен Шығыс Азияда валюталық одақ туралы және Еуропалық Одаққа ұқсас аумақтық бірлестік құру перспективасы туралы концепцияларды зерттеп дайындап жатыр. Қытай белсенді түрде АСЕАН + 3 (Жапония, Қытай, Оңтүстік Корея), АСЕАН + Қытай форматтарындағы АТЭС, АСЕМ аумақтық форумдарында жұмыс істейді.

Қытайдың геосаяси амбициясының күшеюі көбінесе мәдени-өркениетті факторымен байланысты. Қытай дәстүрі Қытай  континентінінде басым қыьайлық өркениетіне жатады, яғни Тайвань мен Сингапурдың қытайлық тұрғындары, Тайланд, Малайзия, Индонезия мен Филиппиныдағы қытайлық анклав, Синьцзян мен Тибеттегі қытайлық емес азшылық және «конфуциялық туыстары» - корейліктер мен вьетнамлдықтар.

Қытай Сингапур, Бангкок, Куала-Лумпур, Манил, Джакартадағы бай елеулі диаспорлар тарапынан экономикалық, саяси қолдауға ие. Қытайдың конфуцилік әлемі мен  аймаөтағы қытай қоғамы өзара  жақындасу потенциалына тап болды. Оңтүстік-Шығыс Азиядағы қытайлықтардың 500 ең үлкен компаниялардың жалпы  активтері – 540 млрд долл. қытайлықтар  Таиланд тұғындарының 10 % құрайды және оның ЖІӨ-ның жартысын бақылайды; Малайзия халқының 1/3 құрайтын, хуацяо-қытайлықтары ел экономикасының 80 % ие; Индонезияда қытай қоғамы тұрғындардың 3 % аспайды, бірақ экономиканың 70 % бақылайды, Филиппинде қытайлықтар 1%, бірақ оларға елдің өндіріс өнімінің 35 % келеді.

АТА байланысты, қытай саясатын «басып алушылық» ретінде сипаттауға болады. Қытай Жапония экономикалық стагнация  мен Токионың дипломатиялық белсенділігі түсу жағдайларында экономикалық күшін  нығайтып, аумақтық экономикалық лидерге  айналуда.