Біріккен Ұлттар Ұйымының қазіргі таңдағы халықаралық қатынастардағы ролі

БҰҰ-да бақылаушы елдер  мен ұйымдар: Ватикан, Палестина, Африка бірлігі ұйымы, Еуропалық одақ, Ислам конференциясы ұйымы мен Халықаралық қызыл крест комитеті.

БҰҰ-ның есігі бейбіт сүйгіш барлық мемлекеттер үшін ашық. Ұйымға мүшелікке елдерді «Қауіпсіздік кеңесінің» ұсынуы бойынша «Бас Ассамблея» қабылдайды.

БҰҰ-ның ғаламдық деңгейде ұстанған басты мақсаттары:

-дүниежүзілік тұрақтылықты, бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету;

-мемлекеттер арасындағы  жанжалдарды дипломатиялық тәсілдер  арқылы шешуге жәрдемдесу;

-мемлекеттер арасында  экономикалық, сауда-саттық, мәдени  т.б. ынтымақтастықты дамыту болып  табылады. Швейцария БҰҰ-на 10 қыркүйек 2002 жылы толыққанды мүше ретінде қабылданып, оған дейін БҰҰ-да бақылаушы статусына ие еді.

БҰҰ-ның штаб пәтері АҚШ-тың  Нью-Йорк қаласында орналасқан.

БҰҰ-ның құрылымы.

1. Бас Ассамблея ұйымға мүше мемлекет өкілдерінің барлығы қатысады. Ассамблея ұйымның жарғысы шегінде кез келген мәселені талқылап шешім қабылдайды, бүкіл ұйымның бюджетін бекітеді, қауіпсіздік кеңесінің жыл сайынғы баяндамаларын талқылап мүше мемлекеттерге ұсыныс әзірлейді. Бас Ассамблеяда талқыланған шешімдер мәжіліске қатысқан елдердің 2/3 басым көпшілігі дауысымен қабылданады. Бас Ассамблеяның төрағасы болып 13 маусым 2005 жылы өткен 16 сессиясында Ян Элиассан (Швеция) бір ауыздан сайланды.

БҰҰ-ның Бас Ассамблея шеңберінде қызмет атқаратын басты комитеттері:

• Қарусыздану және халықаралық қауіпсіздік мәселелеріне байланысты комитеті;
• Экономика және қаржы мәселесіне байланысты комитеті;
• Әлеуметтік, гуманитарлық және мәдениет мәселелеріне байланысты комитеті;
• Отаршылықты жою мәселелеріне байла-нысты комитеті;
• Әкімшілік және бюджет мәселелеріне қатысты комитеті;
• Құқық мәселелеріне қатысты комитеті.

2. Қауіпсіздік кеңесі: бұл органға БҰҰ жарғысының 24 бабына сәйкес дүниежүзілік қауіпсіздік пен бейбітшілікті қорғау жауапкершілігі жүктелген. Бұған қоса халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке кез келген қауіп қатер төнген жағдайда, оны қалпына келтіру үшін «Бас Ассамлеяға» ұсыныс жасайды. БҰҰ-на мүше 15 мемлекет өкілдерінен тұратын кеңесте 5 тұрақты өкілі бар. Олар АҚШ, Ресей, ҚХР, Ұлыбритания, Франция. Тұрақты емес қалған 10 мүше ел «Бас Ассамблея» тарапынан екі жылға ағылшын алфавиттік тізіміне қарай сайланады. Алайда, тұрақты мүшелердің бірі дауыс бермесе (вето) шешім қабылданбайды.

Биполярлық (екі полюсті) жүйе терминологиясы халықаралық қатынастар лексиконында 1945-1991 жылдары аралығында НАТО мен Варшава пактіне мүше елдері арасындағы суық соғысты (қырғи-қабақ соғыс) қамтитын дәуірге қолданылады. КСРО ыдырап, «Варшава пакті» өз күшін жоюына байланысты халықаралық деңгейде 1991 жылдан бері АҚШ-тың бастамасымен көп полярлы (көп полюсті) ғаламдық тәртіп орнатылды.

Кеңестің басты комитетері:

• әскери штабтық комитеті;
• жаңа мүшелер қабылдау жөнінде комитеті;
• сарапшылар комитеті;
• Намибия жөнінде арнайы комитеті.

Көптеген саясаттанушылар  БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі органының  әлемдік үкімет деңгейде екендігін  айтуда. Олардың пікірінше халықаралық деңгейдегі көптеген мәселелер осы кеңесте талқыланады [8; 170-200].

Биполярлық (екі полюсті) жүйенің күйреуінен кейін дүниежүзілік геосаяси ахуалдың өзгеруіне байланысты, экономикалық тұрғыдан қуатты Германия және Жапония мемлекеттері кеңесті кеңейтіп, тұрақты мүше елдер қатарына қосылуды тілге тиек етуде.

Қазіргі таңда БҰҰ-на жарна төлеуден АҚШ-тан кейін  Жапония екінші (19 пайыз), ал Германия үшінші (8,7 пайыз) орынға иеленіп отыр.

Айта кететін жәйт, Қауіпсіздік кеңесі органы жаңадан реформалау арқылы кеңейтілетін болса, онда өз аймаөтарында белгілі мөлшерде ықпалдыққа ие Үндістан, Иран, Пәкістан, Туркия және Индонезия т.б. сияқты елдер де тұрақты мүшелікке ұмтылмайтынына кім кепіл. Ал егер олар тұрақты мүшелікке барлық күшімен ұмтылатын болса, онсыз да күрт өзгеріп бара жатқан халықаралық қатынастарды ұшырқтандыратындығы сөзсіз.

3.Бас хатшы және хатшылық.:ұйымының атқарушы  органы міндетін жүзеге асырып, оған қауіпсіздік кеңесінің ұсынысы бойынша «Бас Ассамблея»  тарапынан бес жыл мерзімге тағайындалатын «Бас хатшы»басшылық етеді.

 

2 кесте

Біріккен Ұлттар Ұйымы  Бас хатшыларының хатшылық мерзімдері

  Бас хатшылар                                                          Басқарған жылдары

Т. Ли                                                                               1946-1952 жылдар аралығы

 

Д. Хаммаршельд                                                             1953-1961 жылдар аралығы

 

У. Тан                                                                             1962-1971 жылдар аралығы

 

К. Вальдхайм                                                                  1972-1981 жылдар аралығы

 

Х. Перес де Куэльяр                                                      1982-1991 жылдар аралығы

 

Б. Бутрос Гали                                                                1992-1996 жылдар аралығы

 

Кофи Аннан                                                                    1997-2007 жылдар аралығы

 

Пан Ги Мун                                                                   2007 жылдан бері

 

 

Бас хатшының негізгі  міндеті БҰҰ шеңберінде ұйымдастырылған  конференцияларға қатысып, жыл сайын  БҰҰ-ның әр түрлі саладағы қызметі  туралы  Бас Ассамблеяда баяндама жасау болып табылады.

 

3 кесте

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас хатшыларының хатшылық мерзімдері

Бас хатшылар	Мемлекеті	Жылдары
Т. Ли	Норвегия	1946-1952
Д. Хаммаршельд	Швейция	1953-1961
У. Тан	Бирма	1962-1971
К. Вальдхайм	Австрия	1972-1981
Х. Перес  де Куэльяр	Перу	1982-1991
Б. Бутрос Гали	Египет	1992-1996
Кофи Аннан	Гана	1997-2007
Пан Ги Мун	Оңтүстік Корея	2007 жылдан бері

 

4.Халықаралық  сот: басты міндеті мемлекеттер арасындағы даулы мәселелерді шешу және БҰҰ органдарының, оның мамандандырылған мекемелерінің құқық мәселелері бойынша ұсыныстық ұйғарым шығару болып табылады.

Штаб пәтері: Гаагада  орналасқан [6; 16-19].

5.Экономикалық және әлеуметтік кеңесі: мәдениет, білім, денсаулық сақтау, экономика, әлеумет мәселелері бойынша зерттеулер жүргізіп, баяндамалар әзірлейді және Бас Ассамблеяға, Біріккен Ұлттар Ұйымы мүшелеріне, ұйымның арнайы мамандандырылған мекемелеріне білім, мәдениет, экономика т.б. мәселелер бойынша ұсыныстар жасайды. Экономикалық және әлеуметтік кеңесі Бас Ассамбеля тарапынан үш жыл мерзімге сайланатын 54 мүше елден тұрады. Кеңестегі экономикалық, мәдени, білім т.б. шешімдер мүше елдердің басым көпшілігі дауысымен қабылданады. Әр мемлекет кеңесте бір дауысқа ие.

 

 

 

 

4 кесте

Экономикалық  және әлеуметтік кеңеске мүше елдер  тізімі

Аймақтары	Мемлекеттер
Африка	Бенин, Гвинея, Конго Демократиялық Республика- сы, Кения, Конго, Маврикий, Мозамбик, Намибия, Нигерия, Танзания Біріккен Республика- сы Сенегал,Тунис,Чад, Оңтүстік Африка
Азия	Бангладеш, Үндістан, Индонезия, ҚХР, Малайзия, Біріккен Араб Әмірліктері, Пәкістан, Корея Республика-сы,Сауд Арабиясы, Таиланд, Жапония
Шығыс Еуропа	Әзірбайжан, Албания, Армения, Литва, Польша, Ресей Федерациясы
Латын Америкасы  және Кариб жағалауы	Белиз, Бразилия, Колумбия, Коста-Рика, Куба, Мекси- ка, Никарагуа, Панама, Эквадор, Ямайка
Батыс Еуропа жә-не қалған аймақтағы елдер	Австралия, Бельгия, Германия, Грекия, Дания, Ирлан- дия, Исландия, Италия, Канада, Ұлыбритания, Солтүс- тік Ирландия, АҚШ, Түркия, Франция

 

Жоғарыдағы елдердің ішінде мүшелік мерзімдері 31 желтоқсан 2005 жылы аяқталатын елдер де бар. Осыған орай «Экономикалық  және әлеуметтік кеңеске» жаңа мүшелерді сайлау үшін 17 қазан 2005 жылы Бас Ассамблеяның кезекті жиыны өтті. Бұл жиында мүше елдердің 2/3 дауысымен мына мемлекеттер 1 қаңтар 2006 жылдан бастап «Экономикалық және әлеуметтік кеңесте» өз қызметтеріне кіріседі: Франция, Жапония, Туркия, Испания,Ангола, Австрия, Бенин, Куба, Чехия, Германия, Гвинея-Бисау, Гайана, Гаити, Мадагаскар, Мавритания, Парагвай, Сауд Арабиясы, Шри-Ланка.

Кеңестің тұрақты комитеттері:

• Үкіметтік емес ұйымдар жөніндегі комиттері;
• Қылмыстың алдын алу және онымен күрес жөніндегі комитеттері;
• Табиғат ресурстары жөніндегі комитеті;
• Дамыту мақсаттарындағы ғылым мен техника жөніндегі үкіметаралық комитеті.

6.Қамқорлық  жөніндегі кеңес: БҰҰ жарғысының 77 бабында белгіленген территория тұрғындарының экономика-лық, саяси, әлеуметтік дамуына, білім беру саласында ілгерілеп, өзін-өзі басқарып, тәуелсіздікке жету бағытында прогрессивті дамуына жәрдемдесуге көмек беретін кеңес.

Бұдан БҰҰ шеңберінде экономика, гуманитарлық, әлеуметтік салалары бойынша мамандандырылған арнайы мекемелер де бар. Бұл мекемелер БҰҰ құрамында жұмыс істейтін әлеуметтік, экономикалық және гуманитарлық мәселелері бойынша халықаралық ұйымдар болып есептелінеді [10; 9-10].

Демографиялық мәселелерді шешудегі БҰҰ-ның ролі. Қазір Жер бетінде 6 млрд-тан астам адам өмір сүруде. 2025 жылға дейін адам саны 10 млрд-тан асып кетуі мүмкін. Көптеген зерттеушілердің пікірінше біздің ғаламшарымыз күнделікті 10 млрд адамды тамақтандыра алады екен. Бірақ қазір 6 млрд адамның 1 млрд-тан астамы аштықпен өмір сүруде.Демографиялық мәселелерді шешу мақсатында БҰҰ «Халықты  қоныстандыру  тұрғысында  іс-қимылдың  бүкіл дүниежүзілік жоспарын»  қабылдады, оны жүзеге  асыруға  географтар мен демографтар да қатысады (1998 ж). Сонымен бірге БҰҰ «Отбасыны жоспарлау бағдарламасын» (1995 ж) халықтың өсуіне ықпал етуі мүмкіндігі тұрғысынан бағаланды. Бірақ бір ғана  демографиялық саясат  жеткіліксіз. Ол адамдардың  экономикалық және әлеуметтік жағдайларын жақсарту мен жалғасын табу тиіс [7; 735-761].

Дүниежүзілік  мұхитты қорғаудағы БҰҰ-ның ролі. Бүкіл өндірістік және ғылыми іс-әрекет нәтижесінде Дүниежүзілік мұхит шегі мен теңіз-құрылық түйісуі аймағында әлемдік шаруашылықтың ерекше құрамды бөлігі-теңіз шаруашылығы пайда болды. Оған өндіруші және қайта өндеуші өнеркәсіп, балық аулау, көлік, сауда, рекреация мен туризм  енеді. Тұтас алғанда, теңіз шаруашылығымен кем дегенде 100 млн адам айналысады [8; 170-200].

Бірақ мұнай іс-әрекет сонымен бірге Дүниежүзілік мұхиттың ауқымды мәселесін туғызып отыр. Оның мәні Мұхит ресурстарының біркелкі игерілмеуінде, теңіз айналасы ластануының көлемі ұлғаюында, оны әскери белсенділік аренасы ретінде паййдалануда жатыр. Міне, сондықтан да теңіз құқығы бойынша 1982 жылы қабылданған «Теңіздер Хартиясы» деп аталатын БҰҰ Конвенциясының өте зор маңызы бар. Конвенция бойынша жағалаудан бастап 200 теңіз мильдік экономикалық аймақ белгіледі, жағалаулық мемлекеттер де соның шегінде биологиялық және минералдық ресурстарын пайдалануда егеменді құқықтарын жүзеге асыра алады.

Дүниежүзілік мұхитты пайдалану проблемасын шешудің негзгі жолы-барлық әлемдік қауымдастықтың күш-жігерін біріктіруге негізделген мұхит табиғатын тиімді пайдалану, оның байлықтарын кешенді пайдалану болмақ.

Кедейшілікке  қарсы күрестегі БҰҰ-ның ролі. Көптеген  дамушы елдердің кедейшілік жағдайы аса ірі жалпы адамзатық, жалпы дүниежүзі-лік мәселеге айналды. Сонау 1974 жылдан бастап БҰҰ дүние жүзінде бірде бір адам аш  қалпында ұйқыға жатпауын ескерген  бағдарлама қабылдады (күн сайын жер бетінде 1 млрд адам аштықта өмір сүруде) [7. 356-415].

Міне, сол себепті  дамушы елдердің артта қалушылығын  жеңіп шығу әлі де өте- мөте  өзекті міндет болып отыр.Оны шешудің  басты жолдары тұрмыс пен қызметтің  барлық саласында  түбегейлі әлеуметтік- экономикалық қайта жаңғыртулар жүргізуде,ғылыми- техникалық прогрессті халықаралық  ынтымақты дамытуда, қарусыздандыру болмақ [9. 38-48].