Конституциялық құқықтың бастаулары ҚР-дағы даму кезеңдері

Кез келген құқықтық актiнiң  Конституцияға сай келмеуi немесе оған қайшы келуі

бұл құқықтық актiнi заңды  күшiнен айырып, жарамсыз етедi. Бұл Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекет құрудың аса маңызды шарты.

ҚРК-ның жоғары тұрғандығын арнайы мемл. орган — ҚР Конституциялық Кеңесi қамтамасыз етедi. ҚРК-ның 74-бабына сәйкес, КРК-на кереғар деп танылған заңдар мен халықар. шарттар қол қойылуға жатпайды немесе тиiсiнше бекiтiлуге және күшiне енгiзiлуге тиiс емес. Заңдарды Конституцияға сай келедi деп тану оларға қол қою мерзiмiнiң басталғандығын бiлдiредi. Конституцияда баянды етiлген адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектейдi деп танылған заңдар немесе өзге нормативтiк құқықтық актiлер күшiн жояды және қолданыстан шығарылады. Сондай-ақ соттар мен өзге де құқық қорғаушы органдардың осындай заңға немесе өзге нормалық құқықтық актiге негiзделген шешiмдерi де орындалуға жатпайды.

ҚРК тұрақтылық нышанымен  ерекшеленедi. Негiзгi заң ретiнде оған өзгерiстер енгiзу тәртiбi де ерекше сипатта болады, бұл тәртiп Конституцияның өзiнде белгiленген. Мәселен, 91-баптың 1-тармағына сәйкес ҚРК-на өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу Республика Президентiнiң бастамасымен, Парламенттiң немесе Үкiметтiң ұсынысымен қабылданған шешiм бойынша өткiзiлетiн респ. референдумда жүзеге асырылуы мүмкiн. Егер Президент өзгерiстер мен толықтырулар енгiзудi Парламенттiң қарауына беруге ұйғарса, онда өзгерiстер мен толықтырулардың жобасы респ. референдумға шығарылмайды. Бұл ретте Парламенттiң шешiмi Конституцияда белгiленген тәртiппен, яғни әр Палата депутаттары жалпы санының 3/4 дауысымен қабылданады (62-бап, 3-тармақ). Егер Президент Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу мәселелерiн респ. референдумға шығару туралы Парламенттiң ұсынысын қабылдамай тастаса, онда қос Палата депутаттарының жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк дауысымен Парламент осы өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент осы заңға қол қояды немесе референдумға шығарады. Егер референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, референдум өткiзiлдi деп есептеледi, егер олардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, заң қабылданды деп саналады.

      Қазақстан Республикасының соңғы Конституциясына үш рет түзету енгізілді:1998 жылы 7 қазанда, 2007 жылы 21 мамырда және 2011 жылы 2 ақпанда.

      Президенттің  ұсынысына сәйкес 1998 жылғы  7 қазанда  «Қазақстан Республикасының   Конституциясына өзгерістер мен  толықтырулар енгізу туралы»  заң қабылдады.Жалпы алғанда бұл  заңмен Конституцияға он жеті  түзету енгізілді.1995 жылғы Конституцияға енгізілген өзгертулер мен толықтырулар сайлау жүйесін жетілдіру,Президенттің өкілеттілігі уақытынан бұрын тоқтатылған жағдайда биліктің сабақтастығын қамтамасыз ету үшін Сенат пен Мәжілістің рөлін көтеру,партиялық тізімдер бойынша сайланатын депутаттар ретінде саяси партиялардың өкілдерінің Парламентке қатысуын кеңейту мәселелеріне байланысты болды. Бұл заң саяси партиялардың да саяси және мемлекеттік өмірдегі,саяси жүйені нығайтудағы рөлін біршама көтерді,олардың халық арасында беделін жоғарылатты, бірінші рет сайлау жүйесіне бара-бар өкілдік қағидасын енгізді. Заңға сәйкес Мәжіліс депутаттарының саны 77 депутатқа дейін жеткізілді,оның ішінде 10 депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланатын болды.

          2007 жылдың 21 мамырында ҚР Конституциясына  екінші рет өзгертулер мен  толықтырулар енгізен тиісінше  заң қабылданды. Конституциялық  реформа негізгі заңымыздың барлық бөлімін жанап өтті.Нақтырақ түрде бірқатарына тоқталсақ, жаңа елорда – Астана конституциялық мәртебе ие болды, Конституцияға енгізілген өзгертулер мен толықтырулар  адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын  қорғау тетігін нығайтты, бірінші рет конституциялық деңгейде Қазақстан халқы Ассамблеясының мәртебесін бекітті,саяси партиялардың рөлін көтерді, Парламенттің және Мәжілістін құқықтарын кеңейтті, халық өкілдігінің маңызын көтерді, Конституциялық кеңестің қызметін мәнді түрде кеңейтті, Үкіметтің Парламент алдындағы жауаптылығын көтерді, жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын органдардың жүйесі нақты анықталды және т.б.

    2011 жылдың 2 ақпанында  ҚР Конституциясына үшінші рет  өзгерту енгізген «Қазақстан Республикасының Конституциясына толықтыру енгізу туралы» заң қабылданды.Бұл заңмен Президенттің кезектен тыс сайлауды өткізуді жүзеге асыруда Конституциялық негіз қалады.

     Конституцияға  енгізілген аталмыш өзгертулер  мен толықтырулар және жаңартылған  тұтастай Конституция мемлекеттік  механизмді , қоғамдық бірлестіктерді,бүкіл  саяси жүйені, адам мен азаматтың  құқықтары мен бостандықтарын  қорғаудың қағидаларын, бүкіл   азаматтық қоғам мен мемлекетті,республиканың құқықтық жүйесін жаңартудың жаңа кезеңінің басталуына негіз болды.

III.

3.1

Қорытындылай келгенде, жалпы  оқығанда, материалдарды салыстыра  отырып зерделегенімде төмендегідей ой қалыптасты:

• Біріншіден Қазақстан Республикасының Конституциясы сонау КСРО кезінен бастау алатындығына.
• Жылдан-жылға дами отырып (дами отырып-өзгертулер мен толықтырулар енгізіле отырып)қазіргі сапалы түрдегі Конституцияға жеткен;
• Үшіншіден ең негізгі санаға түйгенім бұл уақыт талабына сай Конституцияның да өзгеріп отыратындығына және де ұшталып отыратыны. Мен бұл процессті  қазіргі ғылым техниканың дамумен байланыстырдым.

                            Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.

1.Қазақстан Республикасының  Конституциялық құқығы. Ғ. Сапарғалиев  Алматы қ. Жеті жарғы баспасы.

2.Қазақстан Республикасының  Конституциялық құқығы.Дәрістер  жинағы. А.Ж.Жарболова

3.ҚР Конституциясы

4.Қазақстан Республикасының  заңына өзгертулер мен толықтырулар  енгізу туралы заңы.

5.Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.

6.Wikipedia.org.