Мұрын сүйектерінің сынықтары

Мұрын сүйектерінің сынықтары 
 
Анатомиялық тұрғыдан қарағанда мұрын сыртқы мұрын және мұрын қуысына бөлінеді. Сыртқы мүрын беттің ортасында орналасып, оның пішіні сүйек және шеміршекті құрылысына байланысты әртүрлі болады. Сыртқы мұрынның маңдаймен жалғасқан жерін мұрын түбірі дейді, төменірек мұрын жотасы орналасқан, ол мұрын ұшымен шектеледі. Бүйір бетінің төменгі жағында танауды шектеп тұратын қанатшалары орналасады. 
 
Мұрын сүйектері көбіне соққы бүйірінен тигенде сынады. Бұл жағдайда сынық соққы тиген жағында ішіне қарай (ортаңғы сызыққа), ал қарама-қарсы бетінде сыртқа қарай ығысады. Егер соққы алдынан артқа қарай тисе мұрын сүйектері маңдай, жоғарғы жақ сүйектерімен жалғасқан жіктері бойымен сынады және мұрын пердесі зақымдануы мүмкін. Мұрын сүйектері кеңсіріктің, мұрынның қосымша қуыстарының, көз ұясы сүйектерінің, бас қаңқасының алдыңғы шұңқырында негізінен қатарласып сынуы мүмкін. 
 
Носовтың мұрын сүйектері сынықтарының жіктелуі клиникада қолдануға өте қолайлы. 
 
1. Мұрын сүйектерінің сынық бөліктері жылжымай және сыртқы мұрынның деформацияланбай (ашық, жабық) сынуы. 
 
2. Мұрын сүйектерінің сынық бөліктері жылжып және сыртқы мұрынның деформацияланып (ашық, жабық) сынуы. 
 
3. Мұрын пердесінің зақымдануы. 
 
4. Мұрын пердесінің ашылған кітап тәріздес болып зақымдануы. 
 
Мұрын сүйектері сынған науқастар ауыру сезіміне, косметикалық ақауға, мұрынмен тыныс алудың нашарлауына, кейде бастың айналатынына, лоқсуына шағым айтады. Мұрын сүйектері мидың зақымдануымен қосарлана жарақаттануы мүмкін, сондықтан зақымдану жағдайын және оның организмге әсерін мүқият тексеріп анықтау қажет. Мұрын сынуының ең айқын белгілерінің бірі одан қан ағуы. Сырттай қарап тексергенде мұрынның жұмсақ тіндерінің қатты ісінгені, төменгі қабақтың, сыртқы мұрынның теріасты клетчаткасының, төменгі және жоғарғы қабақ конъюнктивасының қанталағаны көзге түседі. Саусақпен басып тексеру тәсілі сүйек сынықтарының жылжымалығын, ығысып кеткен сүйектердің үшкір қырларын, сықырлауын, мүрын қуысының шырышты қабаты зақымданған жағдайда пайда болған теріасты эмфиземасын анықтауға мүмкіндік береді. 
 
Қатты ісінген жұмсақ тіндер мұрын сүйектерін саусақпен басып тексеруге қиындық тудырады. Белгісі бары-жоғын анықтау үшін гаймор қуысының алдыңғы қабырғасын, алмұрт тәріздес тесіктің қырларын, көз ұясының төменгі қырларын саусақпен тексеру қажет. Алдыңғы риноскопия тәсілі қан кеткен, тыныс алуға кедергі жасайтын жерлерді, мұрынның шырышты қабатының жағдайын, мұрын пердесінің деформациясын анықтауға мүмкіндік береді. 
 
Сынықтың бар-жоғын, оның сын-сипатын, орналасқан жерін және сынықтардың ығысуын алдыңғы және бүйір проекциясында жасалған рентгенограммадан анықтауға болады. 
 
Мұрын сүйектері сынған науқастарға көмек көрсетуге артқы немесе алдыңғы тампондау әдісімен қан тоқтату және сынықтарды орнына салу іс-әрекеттері кіреді. Мұрын сүйектері сынғанда жұмсақ тіндер жарақаттанса алғашқы хирургиялық өңдеу жүргізу керек. 
 
Мамандандырылған көмек көрсеткенде барынша сыртқы мұрынның пішінін орнына келтіріп, оның физиологиялық қызметін жөндеуді мақсат ету керек. Мұрынның шырышты қабатын 1—2% дикаин немесе 5% кокаин ертіндісімен және сынық сызығы өтетін жердің жүмсақ тіндерін 2% лидокаин, тримекаин немесе новокаин ерітіндісін ендіру арқылы жансыздандырады. 
 
Сынық бөліктерінің жылжыған, жылжымаған, ашық немесе жабығына қарамай сынықты мұрын ішінен (эндоназалды) салады. Ол үшін мұрын қуысына, басына дәке оралған Кохер қысқашының немесе элеватор ұшын кіргізіп сынықтарды, сынық бағытына қарама-қарсы бағытқа итеріп орнына салады. Осы іс-қимылдармен бірге екінші қолының саусақтарымен сынық бөліктерін орнына дұрыс орныққанын бақылап тұрады. Сынық бөліктері қайта ығысып кетпес үшін операциядан соң жоғарғы және ортаңғы мұрын тыныс жолдарына 7—8 күнде вазелинмен майланған йодоформды тампонмен толтырады, ал тыныс алуға мүмкіндік беру үшін мұрынның төменгі тыныс жолына хлорвинилді түтік салынады. Мұрынның сыртқы бүйірлеріне дәкеден жасалған тығыз білік қойылып, олар жабысқақ тартпамен бекітіледі. Уақытында көрсетілген көмек жақсы функционалдық және косметикалық нәтиже береді. Науқастың жүмысқа жарамсыздығы 10 күнге созылады. Жақ-бет жарақатында кездесетін асқынулар, алдын алу және емдеу 
 
Қазіргі кезде асқынулардың ерте және кеш түрлерін ажыратады. Тікелей ерте асқынуларға тыныс алудың жеткіліксіздігі және асфиксия, қан кету, шок және коллапс, ертерек қан кегу, тыныс алу жолдары өткізгіштігінің жеткіліксіздігі және организмдегі су-электролит тепе-теңдігінің жедел өзгеруі жатады, 
 
Кеш дамитын асқынуларға: екіншілік қан кету, бронхопульмональдық бұзылулар, жарақатты (оқ титең) остеомиелит, жоғары жақ қуысының жарақатты синуситі, церебральды өзгерістер т. б, (диплопия, парестезия, гиперестезия, сілекей жыланкөздері, анкилоз, шайнау бұлшықеттерінің контрактурасы жалған буында және т. б.). 
 
Кеш асқынулардың негізгі 4 себебі бар: 
 
1. Бет-жақ аймағының жұмсақ және сүйек тіндердің ақауларымен ауыр жарақаттануы. 
 
2. Науқасты емдегенде мамандандырылған стоматологиялық көмектен қате кетуі. 
 
3. Организмнің жалпы реактивтілігінің төмендеуі. 
 
4. Ауыз қуысының патогенді емес микрофлорасының тез патогенді және жоғары вирулентті микрофлораға айналып, антибиотикке төзімділігінің артуы. 
 
Ерте асқынулар. Асфиксия — өмірге қауіпті асқыну. Бет-жақ жарақатында асфиксияның даму себебіне байланысты 5 түрін ажыратады. 
 
1. Дислокациялық асфиксия. Төменгі жақтың, әсіресе иек бөлігі сынған кезде тілдің артқа кетуінен пайда болады. Тіл түбі көмекейге қысым түсіріп жолды жауып тастайды. Шүғыл көмек көрсету: Науқасты қырымен жатқызады. Мүмкіндігінше тілді жібек жіппен тігіп омырауға бекітеді. Тіл тістің тістесу қырымен қатты жанаспауы керек әйтпесе жарақаттануы мүмкін. Тілді бинт-ке түйреуішпен бекітеді. 
 
Төменгі жақ оқпен жарақаттанып сынғанда тіл де бірге зақымданады. Бұл жағдайда тілді тігудің пайдасы аз. Бұндай науқасты иегімен жатқызып, трахеостома жасайды. 
 
2. Обтурациялық асфиксия. Жоғарғы тыныс жолдарына бөгде заттардың түсуінен болады. Оларды жұтқыншақтан саусақпен алса ауаның енуіне жағдай жасап асфиксияны жояды. Ал тілді тіксе бөгде зат көмекейге және кеңірдекке кетеді. 
 
3. Стенотикалық асфиксия. Дауыс байламы кеңістігіне немесе көмекейдің артқы бөлімінде гематоманың пайда болуынан болады. Мұны клиникалық тексеруден өткізгенде көз жеткізеді. Мойындағы қан аққан тамырды тауып, тігіп, ісінуге қарсы ем жүргізгеннен кейін тыныс алудың жеткіліксіздігі басылады. Егер қысым түсіруші дене көлемі үлкен болса крикотомия жасауға болады. Трахеяны жуан инемен тесіп трахеостома салады, тіл тігілмейді. 
 
4. Қақпақшалық асфиксия. Жұмсақ таңдай немесе жұтқыншақтың артқы қабырғасы жыртылғанда пайда болады. Бүл түрін обтурациялық асфиксиядан ажырату керек. Саусақпен қарағанда жүмсақ тіндердің қиындысы байқалады. 
 
Мұндайда науқасты басын төмен қаратып немесе бүйірімен жатқызу керек. Экстремальды жағдайда коникотомия немесе жуан инемен трахеяны тесуге болады. Хирург-стоматолог жұмсақ тіндерді қалпына қойып тігеді. 
 
5. Аспирациялық асфиксия. Трехея мен бронхқа құсық массалары, қан ұйындысы түскенде дамиды. Көмек көрсету: Трахеостома салынады. Трахеобронхиальды бағана санацияланады. Мұнда көбіне төменгі трахеостомия жасалады. Саусақпен қалқан тәрізді шеміршектің төменгі жиегін ұстап көріп алады. Тілік ортаңғы сызық бойынша сақина тәрізді шеміршектен төмен төс ойығына дейін жүргізіледі (үлкендерге 6—7 см, балаларда 3—4 см). Теріні, теріасты клетчаткасын, беткей фасцияны кеседі. Одан кейін екінші фасцияны кесіп ашады. Клетчатканы тұйық жолмен сыдырады, анатомиялық пинцетпен төмен сырғытып, тұйық ілмекпен веноздық өрімді әрі жылжытады. Одан әрі мойынның үшінші фасциясын тіледі. Сәл тереңіректе көмекейдің бұлшықеттерін ілмекпен ажыратып, трахея қабырғасына, қалқанша безге жетеді. Тұйық ілмекпен безді жылжытады. Трахеяны ашпас бұрын мұқият қан кетуді тоқтатады. Құрғатып сүртеді де операциялық алаңға салфеткалар қояды. Үшкір екі тісті ілмекпен трахеяны екі жағынан көтеріп қандауырмен кеңірдектің екі сақинасын (4—5-ші) кесіп, аспаптың ұшын 0,5—1 см енгізеді. Шырышты қабаттың тітіркенуінен тыныс түтігін кескенде жөтелу рефлексі пайда болады. Кеңірдектің жиегін Груссо кеңейткішімен ажыратып трахеостомалық түтік енгізеді. Одан бұрын ішіне — 5% кокаин ертіндісі немесе 2% дикаин ертіндісін тамызу керек. Сонда ғана жөтел рефлексі болмайды. 
 
Жарақаттың бұрышы бірнеше жерден тігіледі. Трахеостомиялық түтіктің ұшын дәкеге бекітіп мойынға ұстатады. Тігіс сызығының бойын аздап таңып жабысқыш пластырмен бекітеді. Түтіктің түбіне ылғалданып қалмас үшін кленка жапқыш енгізеді. 
 
Қан кету. Ерте және кейін қан кету, қан тамырлары жыртылғанда бірінші 24-48 сағатта өтеді. 
 
^ Біріншілік көмек. Жараға қысым түсіретіндей етіп таңу. Профузды қан кететін жағдайда тамырды саусақпен басу керек. Жалпы ұйқы артериясын VI мойын омыртқасының бүйір өсіндісінің тұсында басады. Бұл нүкте төс-бұғана-емізікше бүлшықетінің алдыңғы қырымен қалқанша шеміршектің жоғарғы жиегінен жүргізілген көлденең сызықпен қиылысқан жері. Бұл жерді бас бармақпен басады, ал қалған саусақтар мойынның артында қалады. 
 
Жалпы ұйқы артериясына қысымды таңба салуға болады. Мойынның жарақаттанған жеріне тығыз білік салып, қолынан өткізе дәкемен байлап тастайды. Бұл сау жағындағы ұйқы артериясын қысымнан сақтайды. Мойындағы жарақаттан қан кеткенде, алдымен мойынның қан тамыр шоғырын төс-бұғана-емізікше бұлшықеттерінің алдыңғы жиегінен ұзынша тілікпен жалаңаштап, жалпы ұйқы артериясы мен ішкі мойындырық венасының астына провизорлы лигатура енгізеді, содан кейін ғана жарақатты тексеріп таңады. 
 
^ Сыртқы ұйқы артериясын байлау. Науқасты шалқасынап жатқызып, жауырын астына білік қойып басын шалқайтады. Төс-буғана-емізікше бұлшықетінің алдыңғы қырынан төменгі жақтың бұрышына дейін 5—6 см тілік жасап, теріасты май қабатын, беткей фасция және теріасты булшықетін, мойынның меншікті фасциясын кеседі. Төс-бұғана-емізікше бұлшықетінің медиалды жиегін жалаңаштап, оның алдыңғы жағын жарып сыртқа қайыра-ды. Қынаптың артқы қабырғасын да кеседі. Тұйық жолмен венозды бағаналар мен тіласты нервін жылжытады. Егер бет венасын жанынан әкетуге мүмкіндік болмаса оны байлап, кесіп қояды. Одан кейін үйқы артериясының фасциясын ашады. Жалпы ұйқы артериясы мен ішкі мойындырық веналарының арасында, артқа таман кезеген нерв орналасқан. Жалпы үйқы артериясының бойымен оның бифуркациясына жетеді. Ол қалқанша тәрізді шеміршектің алдыңғы деңгейінде. Сыртқы ұйқы артериясы ішке және алға қарай орналасқан және ол ірі тармақтар береді. Ал ішкі ұйқы артериясының тармақтары жоқ. Сыртқы ұйқы артериясын ішкі мойындырық венасы мен кезеген нервтен ажыратып алған соң, астына екі лигатура салып бір-бірімен 1 см қашықтықта жоғарғы қалқанша және тіл артериялары араларында байлап, сол аралықтан қияды. Артерияның ортаңғы шетіне екінші лигатура салады. Лигатураны байламай тұрып самай артериясының пульсі тоқтап қалмауын байқап алу керек. 
 
^ Тіл артериясын байлау. Төменгі жақасты аймағында параллель болатындай етіп жақтың жиегінен 2 см төмен ұзындығы 6 см тілік жасайды. Теріні, теріасты май клетчаткасын, мойынның беткей фасциясын, беткі жапырақшасын кеседі. Төменгі жақасты сілекей безін жалаңаштап ашып, мобилизациялап, жоғары және ішке әкетеді. Шамамен Пирогов үшбұрышын анықтайды, ол (алдынан) жақ-тіл бұлшықетінің артқы қырымен (артынан) қосқарыншалы бұлшықеттің артқы қарынша сіңірімен және (жоғарыдан) тіласты нервісімен шекараланады. Үшбұрыш аймағында тіласты-тіл бұлшық еті, одан ішкері тіл артериясы орналасады. Бұл бұлшық еттің талшығын қысқашпен жылжытады да тіл артериясын ашып, тігіп байлайды. Егер манипуляция дөрекі орындалса жұтқыншақ қабырғасын жыртып алу қаупі туады. 
 
^ Бет артериясын байлау. Төменгі жақтың қырынан 2 см төмен параллель ұзындығы 5 см тілік тілінеді. Тіліктің бастамасы төменгі жақ бұрышынан 1 см алға орналасу керек. Теріні, теріасты май қабатын, мойын фасциясын, теріасты бұлшықеті кесіледі. Меншікті шайнау бұлшықетінің алдыңғы жиегінен өтетін бет артериясын ажыратып алып, байлап таңады. Оның жанында бет венасы болады. Кеш асқынуларға екіншілік қан кету бронхопу-льмональды асқыну, контрактура, сынықтар консолидациясы, жалған буындардың түзілуі, жарақатты остеомиелит және гайморит. 
 
Екіншілік қан кету. Жарақаттанғаннан 7—15 күннен соң, әсіресе оқ тиіп жарақаттанғанда кездеседі. Негізгі себептер: тромбтың іріңді қалқуы немесе қан тамырдың тесілуі. Кеш қан кету бірнеше рет қайталануы мүмкін. Бұл жарақаттың сипатына, іріңді асқынудың ағымына, ол жарақатты хирургиялық өңдеудің сапалылығына байланысты. Кеш қан кету 2—5% жағдайда кездеседі. Ол кенеттен пайда болады, күндіз немесе түнде екіншілж қан кету пайда болғанға дейін мынадай белгілері біліне бастайды: а) жа-рақатта еш себепсіз ауыру сезімі күшейеді; б) жарақаттан қан шыға бастайды; в) қанды сілекей аралас қақырық немесе жөтел пайда болады; г) ауыз қуысы түбінде және мойында ірі қан тамырлар маңайында іріңді процестер күшейеді. Дәрігерлік көмек көрсетілгенге дейін ұйқы артериясын қысу қажет. Шұғыл дәрігерлік көмек — қысқаш салып, тамырды екі лигатурамен көрші жұмсақ тіндерге бекітеді. Қан тоқтатқаннан кейін науқастарға антигеморрагиялық, антибактериялық дәрілер тағайындалады. Қатаң төсек режимі, арнайы бақылау жасайды. 
 
^ Тыныс алу жеткіліксіздігі. Негізгі үш түрі бар: орталық, шеткі және аралас. 
 
Орталық түрі көбінесе бет-жақ аймағы, бас-ми жарақаттары бар науқастарда кездеседі. Шеткі тыныс алу түрі бас-ми жарақатымен қатар іш пен төс жарақаттанған кезде болуы мүмкін. Сондықтан тыныс жолдарында айқын обтурация көрінеді. Әсіресе жұтқыншақта, құсық массалары, қан мен аралас бөгде заттар білінеді. Клиникалық көрінісі: тыныс алуы бұзылады. Көмек көрсету ауыз қуысын тазарту, жұтқыншақты тазартып, ауаның енуін қамтумен сипатталады. Ол егер ауыр болса трахеостома салуға тура келеді. 
 
Аралас түрінде ажырату мен көмек көрсету қиынға түседі. Негізгі күш трахеобронхиальды бағананы тазартып, өткізгіштігін қалыптастыруға бағытталады. Өкпе вентиляциясы жақсарғаннан кейін қан айналым жақсарады. Венамен қан келу толығады, қысым теңесіп, жүрек қызметі қалпына келеді. Сондықтан тахикардия азайып, артериялық қысым төмендейді. 
 
Дұрыс орналаспаған сынықтарды консолидациялау. Жиі өз уақытында көрсетілмеген көмек немесе қателік салдарынан болады. Бұл окклюзияның бұзылуына әкеледі. 
 
Төменгі жақтың дұрые бітіспеген сынықтарын қайта бөлшектеп, оларды дұрыс жағдайға келтіріп бекіту. Мұндай операцияларда өзі қататын пластмассаларды металмен араластырып остеосинтез жүргізген жөн. Бұл операция өте күрделі, себебі, сүйектер бітісіп кеткен. Сынықтарды бөлшектегенде қызыл иек шырышты қабығы жарақаттануы мүмкін. Сынықтарды репозициялағанда тістесу бойынша жүргізген жөн. Сондықтан алдын ала тіске құрсау салады. 
 
Баяуланған консолидация және жалған буын. Төменгі жақ сынған кезде сынықтардың консолидациясы негізгі мерзімнен 2— 3 аптаға кешігуі мүмкін. Оның себебі: авитаминоз, инфекциялы аурулар, зат алмасудың бұзылуы, ішкі секреция бездерінің дерттері (диабет). Жергілікті себептерге: сынықтардың ығысып жылжымалы келуі, жұмсақ тіндермен сүйек фрагменттері арасында интерпозиция, сүйек тінінің ақауы, трофикалық бұзылулар, сүйек жарақатындағы қабыну процестері. Бұл асқынуларды емдеудің мақсаты: себебін жою, организмнің қорғаныс қызметін нығайту. 
 
Кейде сынықтар мүлде бітпегендіктен, жалған буындар қалыптасады. Бұл кезде сүйек сынықтарының ұштары муфти тәрізді фиброзды тінмен өзара байланысқан болады. Жалған буынның түзілу себептері: төменгі жақ сынықтарын кеш немес жеткіліксіз иммобилизацияланудың тиімсіздігі, сүйек фрагмент терін дұрыс репозицияламау, сынық ұштарының аралығындағы бұлшықеттің болуы, жақтың патологиялық сынуы, сынық ұшындағы қабыну процесінің дамуы. 
 
Клиникасы. Сүйек сынықтарының консолидация мерзімі бас талғаны, рентгенограммада әр сынықта компактілі пластинка көрінеді. 
 
Емдеу. 2 см-ден асқан сүйектің сынуы кезінде мықты фиксацияның өзінде қалпына келмей жалған буын дамиды. Мұндай жағдайда сүйек рамасы немесе бұрандалы пластинкамен остесинтез синтездеу әдісі тиімді келеді. Сынықтарды бекіткеннен кейін түзілген ақауға, аутотрансплантат енгізеді. 
 
Жарақатты остеомиелит. Төменгі жақтың жарақатты сынығы кейде жарақатты остеомиелитпен асқынады. Ал жоғарғы жақта мұндай асқынулар сирек кездеседі. 
 
Остеомиелиттің дамуына жергілікті факторлардың әсері бар: 
 
1) Сынықтың ұзақ уақыт қозғалмалылығы инфекцияныц енуіне жағдай жасауы. 
 
2) Сынық тұсында созылмалы процестері бар түбірлер мен тістердің болуы. 
 
3) Остеомиелиттің дамуына сьшық сызығының сипаты мен сынық аралығындағы жарықшақтардың көп болуы. 
 
Төменгі жақтың жарақатты остеомиелитінің 4 клиникалық кезеңі бар: 
 
1) Жасырын кезеңі — жарақатта біріншілік реакцияның болуы. 
 
2) Жедел қабыну белгілері бар кезең. Қолайсыз жағдайлар әсер еткенде басталады. Бұл кезең әдетте 7 күннен кейін басталып, тіндердің ісінуінің ұлғайып температурасының артуымен сипатталады. Жалпы әлсіздік болады. 4—5 күн ішінде жақ маңында абсцесс немесе флегмона түрінде іріңдіктер түзіледі. 
 
3) Іріңдіктердің ашылуы. Бұл кезеңде жалпы жағдайы қанағаттанарлық болып, ауыру сезімі басылып, инфильтрат және беттің жұмсақ тіндерінің ісінуі азаяды. Іріңді жыланкөздер пайда болады. Басында азаяды, бірақ жоғалып кетпейді. Іріңнің бөлінуі қабынудың айқындылығы мен жеделдігінің дәрежесіне байланысты. 
 
Іріңдікті кескеннен кейін бірінші күндері ол сарғыш, тұтқыр болады. Осы кезеңде остеомиелитке диагноз қояды. Секвестрді алғанша іріңнің ағуы тоқтамайды. 
 
Жарақатты остеомиелиттің рентгендік көрінісі біртіндеп дамиды. 1-ші және 2-ші кезеңде рентгендік көріністе остеомиелиттің белгілері дамиды. Сүйек тініндегі рентгендік өзгерістер жарақаттан соң 2 аптадан кейін басталады. Сынық сызығы кеңіп, остеопороздағы пайда бола бастайды. 8— 12 күннен кейін жара жиегінде тегіс емес, мөлдір, деструкция ошақтары көрінеді. Осы кезде әр мөлшерде секвестрлер түзіле бастайды. Секвестрлер қосарланып келуі мүмкін. Олар фрагменттердің шеткі бөлімінде, не болмаса негізгі сынықтардың арасында жатқан ұсақ жарықшақтардан түзіледі. Секвестр толық бөлінген соң периосталды қабаттану пайда болады. Секвестр сүйектің тығыз аймағы ретінде көрінеді. Бірінші рентгендік көріністе фрагменттер арасындағы диастаздардың ұлғайғаны, орналасқан фрагменттердің анық контуры, төменгі жақ негізінің ұзына бойы периосталды қабаттануы көрінбесе қабыну процесінің болмағаны анықталады. 
 
8—9 айларда фрагменттер аралығындағы саңылаулар сүйек тіндерімен толады. Егер остеомиелитті тоқтата алмаса сүйек тіні (1—4 см) ақауланады. 
 
Жарақатты остеомиелиттің (төменгі жақтағы) клиника-рентгенологиялық тексерулердің негіздеріне сүйене отырып (орналасуға байланысты) мына топтарға ажыратады. 
 
а) . Төменгі жақтағы альвеолды өсіндінің остеомиелиті. 
 
б) . Төменгі жақ сүйегінің сыртқы жартысының остеомиелиті. 
 
в) . Жақтың төменгі қырының остеомиелиті. 
 
г) . Төменгі жақ сынықтарының шеткі бөліктерінің остеомиелиті. 
 
Альвеолды өсіндінің жарақатты остеомиелиті. Альвеолярлы өсіндінің остеомиелитінің клиникалық ағымына — тіс ұяшығында қабыну процесінің басталып, жақ маңындағы сүйектерді қамтуы тән. 
 
Бұл процесте ауыз қуысы шырышты қабығының ісінуі кіреберіс жерінде байқалады. Іріңді инфильтрат ауыз қуысының түбіне таралмайды. Егер остеомиелит процесі төменгі жақ бұрышына таман орналасса әртүрлі дәрежедегі жақтың қабыну белгілері білінеді. Науқастардың жалпы жағдайы орташа, дене қызуы 37,7—37,8 шамасында болады. 
 
Себепкер тісті жұлып, қасықпен ұяшықты қырған кезде ұсақ секвестрлер мен грануляциялар шығады. Бұл топтағы науқастарда жақтың альвеолды жиегінің, сынықтың төменгі бөлігіндегі репоративті процестермен бірігіп қабынуы тән. Бүл кезде рентгендік және клиникалық көріністер сәйкес келмейді. Мүның себебі жулынған тіс үяшығындағы дамыған остеомиелит процесі сынық бойындағы сызықтан фрагменттердің бітісіп кетуіне кедергі келтірмейді. Рентгенологиялық өзгерістер тек сапалы рентгенограмма немесе томограмма жүргізілген кезде ғана анықталады. Олардың мөлшері онша үлкен емес және ұяшықтағы сүйек тінімен байланысты болып қалады. Сынық сызықтары тарылып қайта түзілген сүйек тінімен толығады. 
 
Төменгі жақ негізінің ұзына бойында периосталды қабаттану байқалады. 
 
Жақтың төменгі қырының жарақатты остеомиелиті. Сынықтарды оперативті емдегеннен кейін жиі дамиды. Науқастар жалпы жағдайының әлсірегенін, бетіндегі жұмсақ тіндерде қабыну процесінің басталғанын сезеді. Дене қызуы 37,3° шамасында болады және кешкілік, таңертең аздап өзгеріп отырады. Төменгі жақ қимылы бұзылады. Жақтың төменгі қырының осте-омиелитінде рентгенологиялық белгі-көп мөлшердегі кортикалды секвестрдің болуы. Ол остеопороз және сүйек тінінің ыдыраған бөлігінде орналасады. 7—10 күн шамасында секвестр маңындағы сүйек тінінің ыдырауы біртіндеп ұлғайып, басқа сүйек тіндерімен оқшауланады. Сынық сызығының жоғарғы жатқан бөлігі өз диаметрін өзгертпейді, фрагменттің контуры анық болып қалады. 
 
Төменгі жақтың шеткі сынықтарының жарақатты остеомиелиті. Бұл түрінде остеомиелиттік жарақаттануы байқалады. Себебі сынық жиегінің барлық бетін қамтиды. Жұмсақ тіндердегі қабыну процестері мен анық ауыру сезімі байқалады. Дене қызуы көтеріліп, қанда өзгерістер болады. 
 
Науқастарда үшкіл нервтің үшінші тармағының иннервациялау аймағында сезімталдық бұзылады. 
 
Рентгендік көріністе сүйек тінінің резорбциясы байқалады. Сынықтың жиегі анық емес. Әртүрлі мөлшердегі секвестрлер сынық сызығының бойымен орналасады. 
 
Созылмалы остеомиелиттің қзақ мерзімі нәтижесінде жақтың ақауы пайда болады. Гемограммада қан жағынан өзгерістер байқалмайды. Тек нейтрофилез, салыстырмалы және абсолютті моноцитоз, лимфопения байқалады. Егер жарақатты остеомиелит жақ маңындағы абсцесс немесе флегмонамен асқынса эритроциттердің тұну жылдамдығы артады және лейкоцитоз байқалады. 
 
Жарақатты остеомиелитті емдеу. Бірінші емдік шара, іріңдерді ауыз ішінен немесе сыртынан тіліп шығару. Абсцестер ауыздың ішінен ашылады. Ол үшін міндетті түрде жұмсақ тіндерді 3 см сүйекке дейін кеседі. Жайылған қабыну процесінде 5—6 см сыртқы тілік жасалады, тіндер ажыратылып, төменгі жақтың тінін тексереді. 
 
Ірің көбейсе қанат тәрізді бұлшықеттің ішкі жағынан тіліп ашып антибиотикті ерігінділермен жуады. Гипертониялық ерітіндіге суланған дәкемен орап, стерилді резина қблғаптың қиындысымен дренаж қояды. Бұл операциядан соң қабыну процесі азаяды. 
 
Жарақатты остеомиелитті емдеген кезде негізгі қағида себепкер факторды жою. Егер ол фактор жақ сынығы дұрыс бекілмегенінен болса, шұғыл түрде төменгі жақ сынығын дұрыс бекітіп, бір мезгілде іріңдікті тіліп ашу қажет. Іріңнен тазарған соң консервативті ем тағайындалады. Антибиотикотерапия, сульфаниламидті препараттар, нитрофуран препараттары, витаминотерапия, жалпы жағдайды көтеретін, сезімталдықты жоятын ем. 
 
Іріңді тіліп ашқанда — Микрофлора мен оның антибиотикке сезімталдығын анықтау үшін жұғынды (мазок) алған жөн. Микробиологиялық тексерулер қорытындысы 4 8 сағаттан соң белгілі болады. Сондықтан басында кең спектрлі антибиотиктер белгіленеді (тетрациклин 200000 Б 4 рет күніне немесе монолицин 2000 Б — 4 рет). Анализдер қорытынды алынған соң бағытталған антибиотерапия белгіленеді. Бұдан басқа сульфадемизин немесе күніне 4 реттен норсульфазол 1,0, фуразалидон 0,15 белгіленеді. Анти-бактериалды аралас ем 5—6 күн жүргізіледі, егер процесс тоқтамаса, қайтадан жарақаттан бөлінген сұйықты зерттейді. Антибиотикті өзгертеді. Кейбір авторлар антибиотикті қабыну ошағына салуды ұсынады. 
 
Жарақатты остеомиелитті емдеу үшін Д. А. Энтин (1940) сынық аймағына 70% спирттегі 2% новокаин ерітіндісін енгізуді ұсынады. Мүндай инъекциядан кейін ауыру сезімі жойылады, жағымсыз сезімдер басылады. Спирт-новокаин ерітіндісі 2—3 күннен соң 5 рет енгізіледі (1,5—2 мл). Көп жағдайда спирт баяу созылмалы процестерде енгізіледі. А, В, С витаминдерін глюкоза ерітіндісімен бірге венаға жібереді. Сезімталдықты жою үшін ди-медрол, кальций хлориді белгіленеді. 
 
Физиологиялық ем. УЖЖ немесе қысқа толқынды ем, операциядан соң белгіленеді. Жарақатты остеомиелитті емдегенде физиопроцедура керек. Р. Н. Михайлова мен Я. Г. Зайковский (1968) дәлелденген. 
 
Созылмалы процестерде беттегі жұмсақ тіндердің инфильтраты тез сіңіп кетеді. 
 
Төменгі жақтың альвеолярлы өсіндісінің жарақаты остеомиелитінде сынықтың тұсындағы себепкер тіс жұлынады да ұяшыққа кюретаж жүргізіледі. Осы кезде секвестрленген түбіраралық перде мен ұяның қабырғасы алынады. Ауыз қуысын фурациллин ерітіндісімен жуып шаяды. 
 
Төменгі жақтың сынық жиегінің остеомиелитінде секвестрэктомия немесе остеотомия жүргізуге асықпау керек, өйткені ол ақаудың пайда болуына әкелуі мүмкін. 
 
Жарақатты остеомиелиттің алдын алу шаралары: 1. Сүйек сынықтарын ерте және тиімді бекіту (жарақатты хирургиялық өңдегеннен кейін). 
 
2. Сынық тұсындағы созылмалы процесс бар тістерді дер кезінде жұлу. 
 
3. Сынықтың саңылауын антисептикалық ерітінділермен жуып шайғаннан соң ауыз қуысынан мұқият оқшаулау. 
 
4. Сынықтағы микроциркуляцияны қалпына келтіру үшін ем жүргізу. (антикоагулянттар тағайындау: қанның реологиялық қасиетін жақсартатын ерітінділер енгізу). 
 
5. Сүйек тініне сезімтал антибиотикті ерте пайдалану. 
 
6. Жалпы жағдайын көтеретін ем, репаративті остеогенезді нығайту. 
 
7. Ауыз қуысы тазалығын сақтау. 
 
Жарақатты гайморит. Жарақатты гайморит — тек оқ тиген жарақаттың асқынуынан ғана емес, тұрмыстағы әртүрлі жағдайдың салдарынан бет қаңқасы сүйектерінің жарақаттануынан да, соның ішінде жоғарғы жақтың бет сүйек доғасының және ЛОР — мүшелердің жарақаттануынан дамиды. Бет қаңқасының жарақатынан басқа, бет сүйек доғасы сынған кезде де бет қаңқасы көп жағдайда төмен, ішке және артқа қарай кіріп кетеді (қозғалады). Осы кезде бет сүйек доғасы гаймор қуысына кіріп, оның сүйекті және шырышты қабықтарын жарақаттайды. 
 
Егер қуысқа сүйек сынықтары түсетін болса – жарақаттары гайморит дамиды. 
 
Жарақаттан соң алғашқы күндері жарақатты гаймориттің айқын клиинкалық белгілері болмайды, себебі бұл уақытта жақ сынығының клиинкалық көрінісі басым келеді. Науқастың басы ауырып, мұрын арқылы дем алысы қиындайды, мұрынынан алғашында серозды, сонан соң іріңді қан бөледі, дене қызуы көтерілуі мүмкін. 
 
Жарақаттанғаннан бірнеше күннен кейін жедел көріністер созылмалы түрде ауысады. Созылмалы гаймориттің клиинкалық көрінісі қуыстың қабырғасы мен шырышты қабығының жарақатының сипаты мен көлеміне, қуысты жарақаттанған сүйек сынығы немесе бөгде дененің мөлшеріне байланысты болады. Созылмалы гаймориттің ең басты белгісі – жыланкөз, мұрын жолдарынан бөлінген ірің мен жергілікті ауыру сезімі. Қан ұюы мен кейбір шырышты қабықтың және жақ сүйек наркозының салдарынан шырышты қабықтың полипозды түрінде продуктивті процестер дамиды. Жоғарғы жақа оқ тию салдарынан болған жарақатты гайморит ағымының өзіне тән ерекшелігі бар. Жарақаттанған кездегі қуысқа түскен сүйек сынықтары, кейін пайда болатын секвестрлер ұзақ уақыт бойына қуыстың шырышты қабығын қабындырады. Соңынан қуыстың грануляция тіні осында қалған сүйек сынықтарымен, бөгде денемен бірігіп фиброзды тінге айналады, ол өз кезегінде ауық-ауық процестің асқынуына соқтырады. 
 
Рентгенограммада қуыс пневмотизациясының өте төмендеуі байқалады. Алғашқы күндердегі рентгенограммадағы қуыстың қараюы жоғарыда айтылғандағыдай қан ұюы кейіннен – шырышты қабықтың патологиялық өзгерістерді көрсетеді.  
 
Созылмалы жарақатты гайморитте жоғарғы жақ қуысына радикалды операция жасайды. Қуыстың алдыңғы қабырғасын алғаннан кейін, оның ішіндегі тыртық пен фиброзды өзгерген тіндерді және бөгдее денелер мен сүйек сынықтарын алып тастайды. Бөлек қуыстарды бір-бірімен қосып бір қуыс жасайды да, жоғарғы жақ қуысы мен төменгі мұрын жолының арасына кең түтікше қояды. Қуыстың шырышты қабығының полипозды жерлері кесіліп алынады да, өзгермегендігі – қалдырылады. Қуысыты жуып, кептіргеннен кейін, оның ішін вазелинді майға батырылған йодоформды тампонмен толтырып, оның ұшын түтікше арқылы шығарып, төменгі мұрын қуысында қалдырады. Ауыз қуысының шырышты қабығының жарақатын саңылау қалдырмай тігіп тастайды. 
 
Церебальды өзгерістер. Өте алуан түрлі. Жалпы олар ми шайқалуы салдарынан болатын қысқы мерзімді немесе ұзақ уақытқа созылған естен тану түрінде байқалады. 
 
Ми жарақатының белгілері басым болған науқастарды жарақатты өңдеп және жақ сынықтарын орнына қойғаннан кейін неврологиялық, не нейрохирургиялық бөлімдерге орналастырған жөн. 
 
Бас-ми жарақаты кезінде, әсіресе бас қаңқасының негізге жарақаттанған кезде, мамандар травмалық менингиттің профилактикасына аса көңіл бөлуі керек. Бұл үшін антибактериальды заттардың, сульфаниламидті препараттардың күшті дозаларын тікелей қанға жіберу керек. Бұл шаралар жаңа жарақаттанғандардың барлығын менингиттің дамуынан сақтайды, ал болған жағдайда шамамен науқастардың 90%-ін 7-10 күнде емдеп шығарады. 
 
Жарақаттан кейінгі сынықтарды жалпы емдеу. Жүргізілген морфологиялық – клиинка-лабораториялық және функционалдық тексерулердің негізіне сүйек жарақатының 4 кезеңін бөлуге болады. Бұл жалпы организмдегі күрделі биохимиялық, патофизиологиялық өзгерістерді және жарақаттан кейінгі кездегі болжамды анықтауға мүмкіндік береді. 
 
1 кезең – жарақаттағы біріншілік реакциялар кезеңі. Жарақаттанған жерде деструктивті процестердің болуымен сипатталады. Олар: сүйектің тұтастығының бұзылуы, сыртқы қабығының, Гаверс өзегінің, эндоостың жыртылуы және дәнекер тінді түзілімдер мен бұлшықеттердің, төменгі жақты қоршаған нервтер, қан, тамыр және лимфа тамырларының өзгерулері. Кезеңнің ұзақтығы 3 күнге дейін. 
 
Осы кезеңде қабыну процесінің айқындылығы мен грануляциялық тіннің түзілуіне әсер етіп қана қоймай, сүйек тұтастығының толық қалпына келтіруге әсер етеін екі түйінді процесті ажырату керек: 
 
1. Тотығу-тотықсыздану процестерінің өзгеруі, гипоксия көрінісінің ұлғаюы мен қан келудің бұзылуы нәтижесінде тіндердің протеолизі. 
 
2. Полимерлік комплекстердің, мукополиқантсутектер мен белоктардың клеткалық құрылымдарының ыдырауы, дезинтеграция және деградациясы, сынық аймағында гетерогенді органикалық және бейорганикалық қосындыларын түзеді. Ол сыныққа жақын остеогендік және дәнекер тінді клеткалардың полиферациясы мен дифференциясының белсенділігін арттырады.  
 
Ауыру сезімі мен психо-эмоциональды импульсация, улы заттардан болатын тітіркенулер, тіндердің жарақаты салдарынан сүйек тініндегі түзілімдер рефлекторлы және гуморалды жолдармен орталық нерв жүйесінің симпатикалық бөлігінің қозуы нәтижесінде жалпы физиологиялық жауап ретінде қорғану реакциясы түзіледі, шеткі қан ағысы арқылы бүрекүсті безі гармондары: кортикотропин, глюкокортикоид организмдегі катаболикалық процестеді күшейтеді. 
 
Бұл кезеңде, сүйек жарақатындағы регенеративті процестерді арттыру үшін негізгі әрекет:  
 
1. Эмоциональды стресс пен ауру синдромын азайту немесе жою. 
 
2. Қан айналымы бузылуларын қалыпқа келтіру. Қанмен қамтамасыз ету дәрежесі сүйек жарақатындағы зат алмасу түріне байланысты (гликолитикалық, мукополисахаридті немесе оксибиотикальды). Олар сүйек, шеміршек тіндердің түзілуіне әкеледі. 
 
3. Тыныс алу бұзылыстарын қалыпқа келтіру (асфикцияның алдын алу мен себебін жою). 
 
4. Зат алмасу бузылыстарын қалыптастыру. Біріншілік реакциялар кезінде ыдыраудың, протеолиздік, симпатикоадреналды жүйенің күшеюі нәтижесінде катаболикалық процестер жүреді, олар белоктың, майдың, гликогеннің витаминдердің ыдырауын күшейтіп, қанға ыдырау өнімдерінің сіңіруіне әкеледі. 
 
5. Сүйек жарақатының инфекциямен асқынуын болдырмау. Жақтың барлық сынығы тіс қатарының деңгейінде ашық келеді. Тамақтанғаннан соң ауыз қуысын тазалағанда одан әрі бүлініп, гигиеналық жағдай нашарлайды. Егер ауыз қуысында тіс жегісі болса, асқынған тіс жегісі, тіс тастары, пародонт аурулары кездессе сүйек жарақаты инфекциясының одан әрі асқынуына мүмкіндік туады. Сондықтан жоғарғы немесе төменгі жағы сынған науқастарға көмек көрсеткен кезде тістің тағдырын шешіп алу маңызды. Сынық түсындағы тіс инфекцияны өткізіп тұрса немесе сынықты салуға кедергі жасаса жұлынуға тиіс. Мысалы: сынық маңайындағы тістің созылмалы периодонтиті, пародонттың абсцестенген түрі, пульпитті тіс және сынған тіс. 
 
Біздің кафедраның бақылауы бойынша сынық тұсында тұрған және функционалдық қажетін жоғалтпаған сау тістердің ұлпасын алып, пломбыланғаннан кейін олардың түбір өзектері арқылы сынық саңылауын брефоматериалмен толтырып сақтауға болады (Оразалин Ж. Б., Жартыбаев Р. Н.). 
 
Қабылдау бөлімінде екіжақты өткізгіштік жансыздандырудан кейін (2,0—5,0% анальгин және 2,0 мл 2% димедрол ерітінділері), сынық саңылауын 0,02% хлоргексидин ерітіндісімен жуып-шай-ып, сынықтарды орнына салып, жыртылған шырышты қабықты тігіп, бекітеді. Консервативті және оперативті әдістер көрсеткіштері бойынша сынықтарды дер кезінде салып бекіту жүзеге асырылады. 
 
Клиникада күн сайын түнде анальгин мен димедрол бұлшықетке, триоксазин 0,3x3 рет, тағайындалады. Қанның реологиялық, қасиетін жақсарту, микроциркуляция мен зат алмасуды қалыптастыру үшін тікелей венаға ертнділер енгізіледі (Рингер ерт., глюкоза және т. б.). Нитрофуран қатарының препараттары, антибиотиктер тағайындалады. Ауыз қуысының тазалығын сақтап, (0,02% хлоргекседин ерітіндісімен шайқау және) 1-ші жақтық диета тағайындалады. 
 
Екінші кезең — Сүйек шорының түзілу кезеңі. Ұзақтығы 8 күн, 3 сатыдан түрады: 
 
1. Қабыну — пролиферативті кезі, остеогенді және дәнекер тінді клеткалардың қабыну инфильтрациясы мен пролиферацияның күшеюі. 
 
2. Грануляциялық тіннің түзілуі. 
 
3. Клеткалы-талшықты остеогенді тіннің жетіле бастаған кезі. Бұнда: лейкоцитоз, нейтрофилді солға жылжу, ЭТЖ артады, ГИ-ПО және диспротеинемия, альбумин азайып, глобулин фракциясының күшеюі фибриноген гаптоглобулин, лимон қышқылы және сілтілі фосфатозда қүрамдарының өсу тенденциясы байқалады. С-реактивті белогына сынама жүргізілсе оң болады. 
 
II кезеңнің негізгі мақсаты қабыну процестерінің алдын алу және сүйек тінінің репаративті регенерациясына қалыпты жағдай жасау болып табылады. Сондықтан 1-ші кезеңдегі шаралар одан әрі жалғастырылады, қосымша: метилурацил 0,5—3 рет, кальций глюканаты 0,5x3 рет тағайындалады. Күн сайын құрсаудың жағдайы тексеріліп, ауыз қуысының гигиенасына көңіл бөлінеді. Жарақаттанған кезден бастап 3-ші күні УЖЖ, жалпы кварц сәулесі тағайындалады. 
 
III кезең — Сынықтардың бітуі мен шорлану кезеңі. 2 сатыдан тұрады: 
 
1. Жетілмеген сүйек құрылымдарының қалыптасуы. 
 
2. Сүйек шорының жетілуі. 
 
Кезеңнің узақтығы орташа 9 күннен бастап 21 күнге дейін. Науқас толық бейімделіп кетеді. Сондықтан тамақ ішкенде қолайсыздық болмаса негізінен шағым жасамайды. 
 
III кезеңнің емдік-профилактикалық шаралары репаративті остеогенезді жеделдету. 
 
Бұл мақсатпен жалпы және жергілікті шаралар комплексі жүзеге асырылады. Лазерлі ем остеогенезді күшейтеді (20 мВт, тығыздық күші 150 мВт), экспозициясы 2—3, барлығы 12—15, сәулеленуі 1 2—14. Соңғы кезеңде 2-ші жақ столы, кальций хлоридімен электрофорез тағайындалады, ол сүйек шорының тығыздануына қолайлы жағдай жасайды. 
 
III кезеңнің алдында науқастар амбулаторлы емделуге реабилитация бөлмесіне жіберіледі. 
 
IV кезең — сауығу кезеңі. 2 сатыдан түрады: 
 
1. Сүйек шорының түбегейлі жетілуі. 
 
2. Жетілген сүйек шорының функциональды-детерминальды қайта қалыптасуы. 
 
IV кезеңнің 1-ші сатысы орташа 2 1-ден 29—30 күнге созылады. 
 
Сүйек жарақаты процесінің кезеңдеріне жоспарлы болжам жасауға болмайды. Ал егер процесс ағымы күрделі болса тікелей алдын алу мен емдеу шаралары жүзеге асырылуы тиіс.