Вексель

Вексель – жазбаша түрде толтырылған ұзақ мерзімді борыш міндеттемесі. Жай және аударма вексель түрлері болады. Вексель беруші несие иесіне (вексель ұстаушыға) беретін, заң жүзінде нақты формада белгіленген жазба түріндегі борышқор қолхаты. Құнды қағаз; кредитке берілетін ақшаның бір түрі. Оның иесінің (вексель ұстаушының) белгілі бір уақыт мерзім өткенде, векселді берушіден ақша талап етуге даусыз құқық беруді куәландыратын жазбаша қарыз міндеттемесі. Вексель нарықтық экономика түріндегі елдердің коммерциялық және банкілік іс-тәжірибесінде, сонымен қатар сыртқы саудада және басқа да халықаралық есептесулерде барынша кеңінен қолданылады. Векселдік міндеттеменің мәні мен маңызы тек қана ақша (ұлттық түрдегі және шетелдік валюта түріндегі) болуы мүмкін. Вексель — белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.

Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне «Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы» (28.04.97) Қазақстан Республикасы Заңында мынадай түсініктемелер берілген:

Жай вексель (соло) — вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель берушінің ешнәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель. Жай вексель (Соло-Вексель) - вексель берушінің вексель де көрсетілген адамға белгілі бір ақша сомасын төлеу жөніндегі міндеттемесі жазылған құжат.

Цоло-вексель - қатал қойылған форманың қарызшымен және вексель иесі беретін  талассыз құқық векселдің мерзімнің  өтуі белгі қойылған соманың төлеуін  қарыздардан талап етілуге жаздырып алатын жазбаша міндеттемесі; төлеуші өзімнің вексель берушісі болып табылады. Сөзсіз Пв. белгілерімен болып табылады:

1 ) құжаттың мәтінінде "вексель" аты;

2 ) қазына нақтылы соманың төлеуі туралы сөзсіз бұйрық;

3 ) төлеушінің аты;

4 ) мерзім және төлеуді орынның нұсқауы;

5 ) векселдің құрастыруын орыны мен уақыты;

6 ) вексель берушінің қол қоюы.

Жоқтық векселдің күшінің құжаты белгілердің қайсысы болса да айырады.

Аудармалы вексель (тратта) — вексельде көрсетілген соманы белгілі бір уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен негізделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель.

Трассат тратта бойынша төлеуге  келісімін бергеннен бастап, борышқор болып табылады. Аудармалы вексель келесі бетіндегі индоссамент (басқа біреуге аударып жазу) көмегімен айналыста жүре береді. Аудару туралы қолдардың көбеюіне байланысты вексель айналысы ұлғая түседі және мұндағы әр индоссант вексель бойынша міндеттемеге бірлесіп жауап береді.

Жай және аудармалы вексель —  коммерциялық вексельдің түрлері ретінде  қарастырылады.

Вексельді операциялар – бұл  қазіргі қазақстандық банктік тәжірибедегі болашағы бар бағыттардың бірі. Вексельді  операцияларды қолдану кәсіпорындарға мынадай мүмкіндіктер береді: төлем мерзімін кейінге қалдыру;

қаржыландыру құнын төмендету;

дебиторлық және кредиторлық берешекті  оңтайландыру;

айналым қаражатын босату;

сондай-ақ қосымша пайда табу.

Сонымен қатар, экономикалық әдебиттерде  вексельді мынадай түрлерге бөледі:

• қаржылық;
• қазыналық;
• достық;
• бронзалық.

Қаржылық (банктік) вексель — белгілі  бір ақша сомасын қарызға беруден туындайтын қарыздық міндеттеме.

Қазыналық вексель — бюджет тапшылығын жабу мақсатында мемлекет тарапынан  шығарылатын, оның міндеттемесі. Қазыналық вексель бойынша мемлекет борышқор болып саналады.

Достық вексель кейіннен банкте оларды есепке алу мақсатында бірі-біріне беріледі.

Бронзалық вексель нақты қамтамасыз етілмеген қарыздық міндеттемені білдіреді.

Вексельді операциялардың түрлері

Аваль .Жүзеге асырушы банк оның алдында вексельге міндетті басқа тұлға үшін вексель бойынша (көбінесе вексель беруші үшін) төлемді жүзеге асыру бойынша міндеттемелерді өз мойнына алатын вексельді кепілдік. Авальды вексельде жүргізуші банк авалшы деп аталады. Егер вексель бойынша төлем жасамау тәуекелін жоя отырып, жеткізушінің (вексель берушінің) қауіпсіздігін қамтамасыз ету және вексельді тартуды күшейту қажет болса, векселдерді авальдау қажеттілігі туындайды. Авальдың әдеттегі банктік кепілдіктерден артықшылығы аваль вексельмен бірге айналымға түсетіндіктен, ақшаға мерзімінен бұрын айналуы мүмкін.

Вексель есебі .Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің сәйкес лицензиясы бар банктердің индоссамент бойынша вексельдерді сатып алуы. Есеп вексель ұстаушыға вексель бойынша мерзімінен бұрын ақша алуға мүмкіндік береді.

 Қазақтан Республикасының вексельді  заңнамасында коммерциялық банктермен  ескерілген вексельге қойылатын  жалпы талаптар белгіленген. Сонымен,  үлгілері заңнама талаптарына  сәйкес жасалған (міндетті деректемелердің,  индоссаменттің үздіксіз қатарының  және т.б. болуы) тауарды жеткізу  немесе жұмысты орындау (қызмет  көрсету) туралы мәміле бойынша берілген вексельдер ғана есепке алынады. Банктер бронза, достық және қаржы вексельдерін есепке алудан бас тартуға міндетті.  Вексель ұстаушы вексельді есепке ұсыну арқылы дисконтты (мерзімінен бұрын өтегені үшін банк комиссиясы) қоспағандағы вексель сомасын алады. Вексельді өтеу мерзімі басталғанға дейін вексель бойынша ақша алу.

Вексельдерді инкассолау. Банктің вексель бойынша төлемді алуы. Банк вексель ұстаушының тапсырысы бойынша вексельді өтеуге ұсына алады және кейін төлем сомасын вексель ұстаушының шотына аудару арқылы, вексель бойынша төлемді ала алады. Вексель ұстаушының вексельді төлемге ұсыну бойынша уақытша және материалды шығасыларын қысқартуға мүмкіндік береді.

 Вексельдерді тауар үшін  төлем қаражаты ретінде қабылдау  жеткізушіге тұтынушылар шеңберін  кеңейтуге және дебиторлық берешектер  сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.

Домицилиация . Домицилиация Банк вексель ұстаушы клиенттің векселі бойынша (домицилиаттарға) төлем жасаушы болып табылады. Ұстаушылары әлемнің түрлі аймақтарында жүрген вексельдерді төлеу рәсімін айтарлықтай ықшамдайды.

 Вексель ұстаушыларына вексель  бойынша төлемді алу үшін вексель  берушіге бару қажет емес, тек  вексель ұстаушының аймағындағы  банк филиалына–домицилиатқа жүгіну жеткілікті.

 Вексельдерді өтеу кезінде  вексель беруші әрбір вексель ұстаушымен жұмыс істеуге қарағанда ыңғайлы болып табылатын банкпен ғана жұмыс істейді.

Вексельдерді кепілге  салу арқылы қарыз беру. Сенімді эмитенттердің вексельдері несие операцияларын жүзеге асыру кезінде кепілдік қамсыздандыру ретінде қызмет етеді. Көпшілік қарыз алушыларға тән қамсыздандыруды ұсыну мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Осы операция егер клиентке-ұзақ мерзімді вексельді ұстаушыға қысқа мерзімді несие алу қажет болған жағдайда маңызды. Сонымен, мысалы, 1 жыл мерзімге айналымға түсетін вексельге айтарлықтау пайыз есептелуі мүмкін, сондықтан 3 айға несие алу үшін клиентке вексельді ескеру пайдалы. Бұл жағдайда клиент вексельді несие бойынша қамсыздандыру ретінде ұсына алады. Вексель бойынша алынған пайыз төлем мерзімі басталғанда қысқа мерзімді қаржыландыру бойынша шығындарды өтейді.

Вексель делдалдары .Қор рыноктарында, векселдерді есепке алу мен қайта есепке алу мәмілелерінде делдал ретінде әрекет ететін вексель делдалдары. Вексель сомасынан белгілі бір пайыз түрінде комиссиялық сыйақы алады. Құнды қағаздарды салу арқылы банктерден несие ала отырып, олар мемлекеттік қарыздарды орналастыру бойынша агенттер болып шығады.

Вексельдің келесідей  өзіне тән қасиеттері бар:

• дерексіздік, яғни вексельде мәміленің нақты түрінің көрсетілмеуі;
• даусыздық, яғни протесттуралы актіні нотариуспен жасағаннан кейін тиісті шара қолданылғанға дейінгі қарыздың міндетті түрде төленуге тиістігі;
• айналымдылық, яғни басқа бір тұлғаларға аударып жазу арқылы (индоссамент) төлем құралы ретінде вексельдің берілуі.

Қазақстанда жоғарыда аталған заң  қабылданғанға дейін және онан кейін  де вексель айналысы дамып келеді. Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің астық жинау бағдарламасына сәйкес өзінің 500,1000 және 5000 АҚШ долларындағы «астық» вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие құралы ретінде клиенттеріне берді. Сол клиенттерінің ішінде атап айтсақ сыртқа астық сатумен айналысатын «Астық» акционерлік компаниясы 5000 АҚШ долларындағы вексельді тендер бойынша жеңіп алып, оны өзінің жабдықтаушылары арасында төлем құралы ретінде пайдаланды.

Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант  ретінде «Қазақстан темір жолы» ҰК-ның 200,0 млн. теңгеге бағалаған вексельдерін өтеді.

Мұндағы, «домицилиант» — вексельде  көрсетілген төлемді жүзеге асыратын, вексельде делдал ретінде қатысатын  банк.

Төленуге тиіс соманы төлеуге келісім  берген заңды немесе жеке тұлғаны  акцептант (лат. аццептанс, қабылдаушы) деп атайды. Оның келісімі вексельге “акцептелді” деп жазып, қол қоюмен айғақталады. Вексель ұстаушы аударым вексельді төлеушіге акцепттік белгі соқтыру үшін вексельдің төлем мерзімі жетпей-ақ ұсынуы мүмкін.  Акцепт - төлеушінің ( дентинніңтрассат) аударым векселі (тратта) бойынша сол вексельді онда көрсетілген мерзімде төлеуге міндеттеме алуы;Аударым вексельде көрсетілген соманың төленетініне банктің кепілдеме беруге келісімі;

Вексель: құжат мәтініне ( текстіне) енгізілген, құжат қай тілде толтырылса, онда сол тілде «вексель» деп жазылған атауды, белгілі бір ақша сомасын төлеуге ешнәрсемен негізделмеген бұйрықты; төлеуге тиісті тұлғаның (төлеушісінің) атауы-тек аударма вексельде, төлеу мерзімін, төлем жасалатын орынды көрсетуді; кімге немесе кімнің бұйрығы бойынша төлем жасалатын болса, сол тұлғаның атауын, вексель жасаған күн мен орнын көрсететін және онда вексельді берген тұлғаның қолы болуы керек.