Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің теориялық негіздері

Еңбек нарығының икемділігі қазіргі өндіргіш күшінің даму деңгейінің  талабына жауап ретінде пайда болған құбылыс, экономиканы дағдарыстан шығаруға, оның өсуіне, кәсіпорынның тиімділігін арттыруға, еңбек потенциалын толық пайдалануға мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар ол тұрақсыз жұмыс орын санын көбейтеді, қызметкерлердің әлеуметтік қорғауын әлсіретеді. Бұл мәселелерді шешуге тек тек нарықтың шама шарқы жетпейді. Сондықтан мемлекет жағынан қызметкерлерді пайдалануда тұрақтылық пен икемділікті үйлестіретін ұтымды реттеу механизмі қажет. [6, 23-30 б]

Жұмыспен қамту жеке тұлғалардың олардың жеке және қоғамдық сұраныстарын қанағаттандыруымен байланысты, оларға еңбекақы немесе еңбек табыстарын әкелетін, заңға қайшы келетін іс-әрекеттері сондай-ақ осыған байланысты пайда болатын еңбек нарығындағы жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың теңестіру дәрежесінің сипаты ретіндегі әлеуметтік-экономикалық қатынастар. Жұмыспен қамтудың формаларын зерттеу осынау аса күрделі әлеуметтік-экономикалық категорияның мазмұнын толығырақ ашуға мүмкіндік береді. Тек осы проблемалардың барлық аспектілеріне жан-жақты зерттеудің негізінде ғана жұмыспен қамту саясатының басымдылықтарын таңдап оларды жүзеге асырудың пәрменді стратегиясын құруға болады.

Қазақстан жағдайына  келсек, жұмыспен қамту туралы соңғы  заң бойынша жұмыссыздыққа байланысты жәрдем ақша деген түсінік мүлде  жойылды; Сонымен, қазақстандық жұмыссызға әр жұмыс орынын іздеу моделіне келесі түзетулер енгізу болады: жәрдем ақша орнына ең мұқтаж болғанына материалдық көмек беріледі, материалдық көмек мөлшері оның бұрынғы жалақысы мен стажына емес, есеп айыратын көрсеткішке тәуелді. Бұл жағдайда жұмыссыздық жоғары деңгейлі дәмегер жалақының жоғары болуынан туды да жорамалдау қиын.

Еңбек жағдайы  өзінің ең кең мағынасында еңбек процесіндегі адамның жұмыс істеу қабілеті мен денсаулығына әсер ететін факторлардың, яғни сыртқы күштердің жиынтығы болып табылады. “Еңбек жағдайы” терминін қолдауда оның әртүрлі мағана беріледі. Біреулер үшін бұл жалақы деңгейі болса, екіншілер ұшін бұл жұмыс уақытының ұзақтылығы, ал үшіншілер үшін еңбектің ауыртпалық деңгейі және т.б. Мұның бәрі әрине дұрыс және бұл тізімді шексіз десек те болады. Шын мәнінде адамға, оның денсаулығы мен еңбек қабілеттілігіне әсер ететін факторлар өте көп. Олардың бір тобын біз қарастыруға тиісті әлеуметтік-экономикалық факторларды құрайды. Әлеуметтік- экономикалық факторлар еңбеккерлердің бүкіл қоғамдағы жағдайын анықтайды. Олар Қазақстан Республикасының конституциясында: мамандардың еңбекақысын, дайындау және қайта дайындау мәселелерін, жалпы алғанда әлеуметтік игіліктер мен кепілдіктерді реттейді, еңбек заңдарында орын табады. Мемлекеттің нормативті құқықтық актілері бір аусымдағы (смена) жұмыс уақыты ұзақтығын, санитарлық нормалар мен ережелерді, зейнеткерлік жаста, жүктілік пен босану жеңілдіктерін, көп балалы жанұяларға жеңілдіктер және басқа да еңбек қатынатарына байланысты толып жатқан мәселелерді қарастыруы мүмкін. [8, 45-50 б]

2.  Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудің негізгі әдістері мен бағыттары

Ғылыми  техникалық прогрестің жеделдеуі, терең  құрылымдық өзгерістар, еңбек ресурсының сапасына қойылатын талаптардыңң жиі  өзгерісі халықты жұмыспен қамту  мен кәсіби дайындауды мақсатқа сай  реттеу үшін тиімді механизмді құруды қажетсінеді. Стихиялы еңбек нарығы жұмыс қүші сұранысының өзгерісіне ұсыныс құрылымының уақтылы бейімделуін қамтамасыз ете алмайды. Нәтижеде жұмыссыздық пен қажетті мамандардың жеткіліксіздігі қатар өседі. Бұл процестер жұмыспен қамту саясатын экономикадағы әлеуметтік–экономикалық қайта құрулар мен адам ресурстарындамыту бағыттарымен тығыз байланыстырудың қажет екендігін көрсетті.

Сонымен бірге еңбек нарығы – бұл жұмыс  күшін сатушылар мен сатып  алушылардың мүдделері қақтығысатын алаң, бұл субъектілердің орны біртекті емес, экономикалық күші жағынан сатушылар сатып алушыларға – жұмыс берушілерге жиі орын береді және олардың араларындағы қайшылықтарды нарықтың өзі шеше алмайды. Сондықтан еңбек нарығы субъектілері арасындағы әлеуметтік – еңбектік қатынастарды реттеу қажет. өйткені еңбек нарығындағы процестердің экономиаолық ғана емес, әлеуметтік, саяси, рухани –психологиялық маңызы бар. Әлемдік тәжірибеде дамыған елдердің еңбек нарығы қатал реттелетін нарықтардың бірі болып табылады. Жұмыспен қамту мен еңбек нарығын мемлекеттік реттеу бағыттары мен әдістері әртүрлі және елдегі нақты экономикалық жағдайлармен, еңбек нарығындағы мәселелердің өзектілігімен анықталады. Олардың ішіндеаса кең қолданылатындар:

1. Жаңа жұмыс орындарын құру. Бұл әртүрлі жолдармен орындалады: болашағы бар сфераларда, салалар мен өндірісте, мультипликативтік әсері жоғары салаларда, өзара байланысты салалық кешендерде тиімді жаңа жұмыс орындарын ашушыларды ынталандыру; жұмыспен қамту қызметі арқылы үй еңбегі сферасында қайта құрылған жұмыс орындарын қаржыландыру.
2. Шағын бизнесті дамыту және қолдау. Көптеген жұмыс орындарын, оның ішінде жұмыс күшінің әлеуметтік әлсіз топтаоы үшін дербес кәсіпкерлік, кооператив, шаруа қожалығы нысандарындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту арқылы қамтамасыз етіледі.

Осыдан  басқа дамыған елдердің тәжірибесінде  жекелеген азаматтарға қаржылық көмек беру, арендалық жеңілдіктер  негізінде тұрғылықты емес орындар  беру, лизинг арқылы техниколық қамтамасыз ету бизнес-жоспар құруға көмек көрсету  түріндегі қолдаулар қолданылады. Мысалы, АҚШ-тың халқы  17,5% - ға өссе,кәсіпорындардың саны  - 71,0% - ға өскен, ал өсу дербес меншіктегі кәсіпорындардың үлесінде – 76,5%.

3. Кадрларды кәсіби дайындау және қайта дайындау көлемін ұлғайту. Бұл екі бірдей міндетті шешуге мүмкіндік береді: жұмыс күшінің ұсынысын қысқарту және экономикадағы өзгермелі жағдайларға сәйкес ұдайы өндіріс процесіне, биоиндустрияның дамуы мен индустрияландырудың өте жоғары деңгейіне еңбек нарығын бейімдеудің қажеттілігі дамыған елдердің білім беру жүйесі мен қайта дайындау саясатын қайта құруға мәжбүрлейді. Мысалы, АҚШ – тың білім беру жүйесіне бөлген қаржыларының өсімі 2002 ж. 11,5% құраған, бұл басқа министрлік пен ведомствалар арасындағы ең жоғары көрсеткіш болып табылады.

4.Қоғамдық  жұмыстарды ұйымдастыру. Бұл бағыт жұмыссыздықтың қиын түрлеріне, күйзеліске ұшыраған жымыссыздарға арналған. Қоғамдық жұмыстар жоғары білікті талап етпейді және жұмыс іздеуге мүмкіндік болу үшін жұмыс күні толық болмайды.

Қоғамдық  жұмыстардың маңызды қызметі  – аралас салаларда жұмыс орындарын ашуды ынталандыру. Мысалы, неміс мамандарының есептеуі бойынша қоғамдық жұмыс сферасындағы әрбір 100 жұмыс орны экономиканың басқа салаларында 30-40 жаңа жұмыс орындарының пайда болуын ынталандырады.

Қоғамдық жұмыстарды қазіргі муниципалды шаруашылықты, оның әлеуметтік, көлік және экологиялық инфрақұрылымын қалыптастыру үшін пайдаланған тиімді. Бұл сол аймақтарда кәсіпкерлік қызметті дамытуға, отандық және шетелдік капиталды тартуға қолайлы жағдайларды құруға мүмкіндік береді.

Бұл бағыттарды жүзеге асыруда еңбек нарығын тікелей және жанама реттеу әдістері қолданылады. Тікелей әдістерге жататындар: заңдық – құқықтық актілер мен ережелер, жұмыспен қамтудың мемлекеттік бағдарламаларын қалыптастыру, жұмыспен қамтуға көмек көрсететін құрылымдарды ұйымдастыру, жұмыспен қамтуға көмек көрсететін құрылымдарды ұйымдастыру.

Жанама іс-шараларға  мемлекеттің салық, ақша-несие, амортизациялық саясаты жатады. Олардың барлығы  бір уақытта жалпы экономикалық реттеудің шаралары болып табылады. Олар жұмыспен қамтуға жалпы экономикалық конъюнктура арқылы әсер етеді.[ 1, 95-96 б]

Жұмыспен қамту ұлттық экономика мен халықтың әл-ауқатының елеулі сипаттамаларының бірі болып табылады. Қоғам мүшелерінің еңбек процесіне толық тартылуы мен олардың еңбектерінің тиімділігіне экономикалық өсу қарқыны, ЖҰӨ-нің мөлшері мен халық табыстары, сұраныс пен қоғамдық қажеттіліктердің қанағаттану деңгейі тәуелді. Сондықтан толық және тиімді жұмыспен қамту кез келген мемлекеттің экономикалық саясатының ең маңызды міндеті болып табылады.

Жұмыспен  қамту дегеніміз–жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыратын  және табыс әкелетін халықтың пайдалы  қоғамдық іс-әрекеті.

Көптеген іс-әрекеттер түрлерін халықтың күнделікті өмірін, оның біртұтастылығы мен қауіпсіздігін ұрпақтарды қамтамасыз етуді, қоғамдық өндірістің үздіксіздігін сипаттайтын адамдардың өзін-өзі өндіруші қауымдастығы туралы мәліметтер беретін белгілері бойынша топтастыруға болады.

Осы белгілеріне байланысты жұмыспен қамтылғандарды үш топқа бөлуге болады:

1. Еңбек ақысы төленетін жұмыспен қамтылғандар. Олар қоғамның негізгі байлығын өндіреді. Саналы іс-әрекет нәтижесінде алынған табыс арқылы олар өздерін ұдайы өндіруге және дамытуға, сонымен қатар қоғамның басқа да пайдалы іс-әрекет сфераларын дамытуға мүмкіндік алады.
2. Ұлттық әскерде қызмет етушілер. Олар тікелей ақша түрінде табыс әкелетін іс-әрекетпен шұғылданбайды, бірақ мемлекеттің қауіпсіздігін сақтау, экономикада жұмыспен қамтылған халықтың бейбіт өмірі үшін қолайлы жағдайларды қалыптастыру секілді маңызды қызметтер атқарады. Әскери қызметтің шартты түріне өтуіне байланысты олардың экономикадағы табыс алатын жұмыспен қамтылғандардан ешқандай айырмашылығы болмайды.
3. Өндірістен қол үзіп оқитындар, олар еңбек етуге қабілетті халықтың орнын толтыру үшін резерв болып табылады.

Ең  көп және өндіруші топ–табыс алатын жұмыспен қамтылғандар. Олар экономикалық процестерге қатысу сипаты бойынша 3 топқа бөлінеді.

1. Жалдамалы жұмысшылар. Оларға өз жұмыс күшін сататын тұлғалар жатады.
2. Жұмыс берушілер.  Бұл халықтың экономикалық белсенді бөлігі-меншік иелері, кәсіпкерлер.
3. Өзін өзі жұмыспен қамтушылар. Бұл топқа жалдамалы жұмыс күшін пайдаланбайтын, өз есебінен қызмет ететін тұлғалар мен өндірістік кооператив мүшелері жатады.

Мемлекет  жұмыпен қамтуды реттеуді маңызды міндеттердің біріне айналдыра отырып, келесідей қағидаларға сүйенеді:

1. еңбектің еріктілігі, еңбекке деген өз қабілеттерін еркін пайдалану. Әр адам жұмыс істегісі келетін кезт келген сфераны таңдай алады; еңбек етуге мәжбүрлеуге жол жоқ;
2. еңбек құқығы мен таңдап алынған жұмысты жүзеге асыру үшін барлығына бірдей бастапқы жағдайларды қалыптастыруда мемлекеттің жауапкершілігі;
3. ұзақ мерзімді ұлттық мүдделерді қамтамасыз ету. Ұлттық мүдделерді толық қанағаттандыратын сфералардағы жұмыспен қамтуды мемлекет ынталандырып отыруы тиіс;
4. аймақтық, ұлттық экономикалық, салалық ерекшеліктер мен жұмыс орындарына қажеттіліктерді есепке алу. Елдің үлкен аумағы, халықтың көп ұлтты құрамы экономикалық субъектілер арасында ерекше қатынастардың болуын талап етеді;
5. жұмыспен қамту мәселесін шешуде кешенді тәсілдердің қажеттігі. Бұл барлық деңгейдегі билік органдарының күштерін үйлестіруді, халықты жұмыспен қамту үшін барлық қаржылық мүмкіншіліктерді жүзеге асырумен байланысты реттеудің әкімшілік және экономикалық тетіктерін пайдалануды сипаттайды;

Әлеуметтік еңбектік қатынастардың негізгі субъектілерінің біріккен күштері арқылы болашақтағы жұмыспен қамту бағыттары мен оған қажет құрылымдық өзгерістер, жұмыс күшінің сапасын арттыру жағдайлары, ішкі және сыртқы еңбек нарығыяндағ оның бәсекеге қабілеттілігі анықталуы тиіс.[7, 91-92 б ]

Қазақстан Республикасында еңбек рыногінің  жағдайы елдің экономикалық ахуалына байланысты.Экономиканың өтпелі жағдайы  еңбек нарығында байқалады, ол жаңа қалыптасу сатысында болғандықтан, онда көптеген қажетті бөлімдер жеткіліксіз инфрақұрылымның дамуы нашар болады.

Қазіргі кездегі республикадағы еңбек нарығы жұмыссыздық деңгейінің төменедеуі мен жұмыспен қамтылған халықтың санының өсуімен сипатталады. Мыслы, ҚР статистика Агенттігінің мәліметі бойынша 2003 ж.  жұмыссыздық деңгейі – 12,8 болса, 2005 ж. 9,3 %-ға дейін төменедеген, ал 2006 ж. 2-ші тоқсанындағы оның деңгейі -7,8% болған.

Қазақстандағы еңбек нарығының өзіне тән  ерекшелңктерң ретінде келесі процестерді  атауға болады:

1. Жұмыс күшінің бөлінуі нәтижесінде материалдық өндіріс сферасындағы олардың үлесінің төмендеуі. Әсіресе өнеркәсіппен құрылыстағы жұмыспен қамтылудың қысқаруы айқын. Мысалы, 1990ж. халық шаруашылығында еңбек ететіндердің 71,9% - материалдық өндіріс сферасында, 28,1%-ы материалдық емес сферада жұмыспен қамтылды. Экономика салаларын құрылымдық қайта құру, әртүрлі меншік нысандарының пайда болуымен байланысты жаңа еңбектік қатынастардың қалыптасуы жұмыс күшінің қайта бөлінуіне әкеліп, жаппай жұмыссыздыққа ұласты. 1995 ж. өндірістік сферада жұмыспен қамтылғандардың 28,5% - жұмыстан кеткен. 2002ж. мәлімет бойынша мұнда 1,1 млн. адам жұмыс істеген, бұл жалпы жұмысшылардың 16,4%- ы ғана
2. Өнеркәсіп салалары ішінде жұмыс істейтіндерінің бөлінуі құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Отын энергетикалық кешеннің, түсті және қара металургия салаларының экспорттық бағдарлауына байланысты осы салаларға жұмыс күшінің қайта бөлінуі жүзеге асты.
3. Экономикалық мемлекеттік сектордың қысқартуы мемлекеттік емес сектор мен өзін-өзі жұмыспен қамту сферасына жұмыс күшінің қайта ағылуын күшейтті, 2001 ж. мәлімет бойынша жеке секторда еңбек ететіндер жұмыс істейтін халықтың 75% - ын құраған, ал өзін- өзі жұмыспен қамтығандар саны – 2,7 <span class="dash041e_0441_043d_043e_0432_04