Синхронияда ішкі лингвистиканың әдіс-тәсілдері

Синхронияда ішкі лингвистиканың әдіс-тәсілдері

Ф. Де Соссюрдің «тіл» және «сөйлеу», парадигматика мен синтагматика, синхрония мен диахрония және т.б. туралы идеяларының пайда болуымен және басқа да практикалық мақсаттарда тіл білімінде синхрониямен айналысу қажеттігі туды. Лингвистикадағы жаңа бағыт құрылымдық деген атқа ие болды. Өйткені бұл бағыт сөйлемнің ішкі құрылымын қарастыру арқылы жалпы тіл құрылымын қарастырады. Тілдерді синхронияда зерттеп қарастыру үшін лингвистикадағы жаңа бағыт жаңа әдістердің пайда болуына ықпалын тигізді. Ескі бағыттың (интра- және интерлингвистика) орнына жаңа идеографиялық және номографиялық әдістер пайда болды.

Идеографиялық әдіс (гр. іdios-ерекше, grapho-жазамын) синхронияда бір тілдің қасиеттерін зерттеуге арналған.

Номографиялық әдіс (гр. nomos-заң,  grapho-жазамын) әлем тілдеріндегі  жалпылықты, универсалияларды зерттеуге арналған әдіс, яғни бұл әдіс бір тіл шекарасынан шығып бірнеше тілдерді зерттейді.

Лингвистикалық зерттеулердің нәтижелері тілдің немесе тілдердің синхрониялық қалпын сипаттауға мәжбүр етіп, бұл зерттеулердің барлығын жаңа сала – дескриптивті лингвистика деп атауға негіз болды.

Синхрониядағы идиографиялық әдістер.

Бұл әдістер тіл жүйесі ішінде берілген сөйлемдердегі парадигматикалық және синтагматикалық қатынастарды зерттеу үшін қолданылады. Сөйлемдер жазбаша немесе ауызша тілдерден алынады, соңғы жағдайда информанттарды пайдалануға болады.

Тікелей құрастырушылар бойынша талдау. 

Бұл әдістің мақсаты сөйлемді екі бөлікке бөліп, суреттеу әдісі арқылы зерттеу. Аталмыш әдіс бойынша сөйлем екіге бөлінеді, кейде тіпті бөлінбейтін соңғы құрастырушыға дейін бөледі. Бұл бөлуді дихотомиялық бөлу (гр.dicha-екі бөлікке + tome-бөлу) деп атайды.

Конструкция – тіл сызықтығында орналасқан кез-келген бірліктер тобы. Ол сөйлем, сөз тіркесі, композита (күрделі сөз) немесе туынды сөз (кітап/кітап-ша) болуы мүмкін.

Тікелей құрастырушы (ағылш. immediate constituents) – конституэнттер ретінде конструкцияға кіретін элементтер.

Соңғы құрастырушылар – (ағылш. ultimate constituents) – тікелей құрастырушылардың (фонема, морфема) әрі қарай бөлінбейтін бірліктері.

Аллофон – фонема нұсқасы, альтернат. Фонеманың нақты манифестациясының бір түрі.

Алломорф – морфеманың нақты манифестациясының бір түрі, нұсқасы, альтернаты (орыс. друг-, друз-, друж-.).

Дистрибутивті әдіс

Лингвистика әдіснамасында дистрибутивтік әдіс маңызды орындардың бірін алады. Бұл әдіс бойынша мағынаның парадигматикалық және синтагматикалық қатынастарын есепке ала отырып, басты назар семантикаға аударылады.

Дистрибутивті әдіс (ағылш. distribution-бөлу, распределение) сөйлем ішіндегі сөздер мен сөз тіркестерінің аймағын жасанды түрде өзгерте отырып олардың семантикалық байланысын анықтау. Ол үшін төмендегі міндеттерді шешу қажет:

1) Кез-келген конструкция ішіндегі  лексика-грамматикалық байланыстарды  зерттеу;

2) Жеке сөздер мен сөздер кластарының  мағынасының құрамын айналасындағы  сөздер негізінде анықтау;

3) Сөздер мен сөз кластары ерекшеліктерінің  сандық мөлшерін анықтау.

Негізгі ұғымдар

Дистрибуция – берілген сөздер класындағы барлық элемент қоршауының жиынтығы немесе аталмыш элементтің сөйлем ішінде кездесетін барлық лексика-грамматикалық қоршаудағы жиынтығы.

Қоршау Мыс. Бала су ішіп жатыр. Бұл сөйлемде «бала» және «су» сөздері, «ішу» етістігінің қоршауын құрайды.

Сөздің лексикалық класы – конституент (гипоним) ретінде нақты бір сөздің жалпы ұғымын беретін сөздердің жиынтығы. Мысалы, қайың = ағаш; ұл бала = адам; су = сұйық зат;.

Сөздердің семантикалық маркері (фр. marquer-белгілеу, белгі жасау) сөздердің семантикалық немесе грамматикалық класын білдіретін шартты белгілер.

Семантикалық өріс – мағына ортақтығының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстарының ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастығын бейнелейтін тілдік бірліктердің жиынтығы.

Тіркесім (сочетаемость) – сөздің грамматикалық ерекшеліктерді ескермей белгілі бір семантикалық класс сөздерінің айналысында болу қабілеті. Бұл сөздердің конструкция ішіндегі сапалы түрде шектелуі.

Валенттілік – сөздің басқа сөз тұлғаларымен байланыса алу потенциясы, басқаша айтқанда оның грамматикалық және лексикалық семантикасын ашатын, нақтылайтын басқа бірнеше сөз тұлғаларын иемдене алу қабілеті.

Актант – етістік қоршауындағы семантикалық элементтер. Олар етістікпен берілген әрекетте міндетті түрде қатысады. Актанттар саны валенттілікті анықтайды. Мысалы, ішу етістігі. Бала су ішіп жатыр. Бұл етістік екі валентті.

Валенттілік түрлері. Етістіктің актанттармен байланысу қабілетінің күшіне қарай валенттіліктің үш түрін айыруға болады:

1) Міндетті валенттілік. Бірде бір актант түсірілмейтін жағдай. Мысалы: Студент сабаққа қатысады

2) Факультативті валенттілік. Бір актант түсіріліп айтылуы мүмкін. Мысалы, Бала (нан) жеп отыр.

3) Еркін валенттілік. Актанттар етістікпен байланысты болмаған жағдайда және олар сөйлемнен оңай алынып тасталынады немесе оңай қосылады. Мысалы, Арман түскі асты (асханада) сағат үште (досымен) ішті.

Дистрибутивті талдау тәсілдері

Субститутция – семантикалық класты анықтау мақсатында актанттардың орнын ауыстыру. Мысалы, Бала кітап оқып отыр. Сол жақтағы актант: бала, қыз, студент, жұмысшы = адам. Оң жақтағы актант: оқу, ашу, алу = қимыл. Бала кітап оқып отыр деген сөйлемнің орнына Студент кітапты алып жатыр деп ауыстыруға болады.

Дистрибутивті кеңейту (развертывание) тәсілі

Бұл тәсіл сөздің мағынасын анықтау мақсатында конструкция ішіндегі элементтер санын ұлғайту үшін қолданылады.

Салыстырыңыз: сұр пальто, сұр күн, сұр адам т.с.с.

Дистрибутивтік жинау тәсілі (свертывание)

Қажетті минимумдағы актанттарды немесе өзекті сөйлемдердегі валенттілік түрін анықтау үшін қолданылатын әдіс.

Мысалы, Досым кеше маған Алматыға ұшақпен келді:

Досым келді.

Досым маған келді.

Досым кеше келді.

Досым Алматыға келді.

Досым ұшақпен келді.

Досым Алматыға ұшақпен келді.

Негізгі өзекті сөйлем: досым маған келді.

Кестелік тәсіл (лат. мatrix – негіз, қайнар көз) – зерттеліп отырған құбылыстардың арасындағы қатынас түрін анықтау мақсатында кесте жасау әдісі.

Лингвистикадағы өрістік тәсіл

Қазіргі таңда тіл білімінде сөздік құрамды сипаттауда негізге алынатын нәтижелі тәсілдердің бірі ,,өрістік” тәсіл, себебі бұл тәсіл семантиканың басты мәселелерін шешуде лексиканың жүйелілігін басшылыққа алады.

Өріс – мағына ортақтығының негізінде біріккен және білдіріп отырған құбылыстарының ұғымдық, заттық немесе қызметтерінің ұқсастығын бейнелейтін тілдік бірліктердің жиынтығы.

Компоненттік талдау тәсілі

Компоненттік талдау тәсілі қазіргі семантикада қолданылатын өте кең тараған тәсілдердің бірі. Компоненттік талдау дистрибутивтік әдістің варианты болып табылады. Бұл тәсілдің мақсаты сөздің мағынасының, семаның құрылымын анықтау. Сема (грек. Sema- белгі) - мағынаның әрі қарай бөлінбейтін ең кіші бірлігі. Бұл тәсілді түс, туыстық қатынастар, үй немесе жануарлар аттарын талдағанда қолдануға болады. Мысалы: туыстық терминді анықтағанда үш сема қолданылады: а) Жынысына қарай айыру; ә) Туыстық жақындығына қарай; б) Жасына қарай айыру (үлкен-кіші). Мысалы: әке – сөзінің мағынасы үш семадан тұрады: а) еркек; ә) тура туыс; б) жасы бойынша үлкен.

Дистрибутивті әдістің жетістіктері мен кемшіліктері

Дистрибутивті талдау тіл элементтерін олардың сөздегі, сөйлемдігі қоршауын өзгерте отырып бақылау. Бұл лингвистикалық зерттеулердің объективті және дәлді болуына ықпал етеді. Бұл әдісті зерттеуге тура бағытталған эксперимент деп те айтуға болады.

Аталмыш әдістің тіл білімінде алатын орны ерекше. Бұл әдіс бойынша мағынаның парадигматикалық және синтагматикалық қатынастарын есепке ала отырып, басты назар сөздің мағынасына аударылады. Дегенмен, бұл әдіс те зерттеудің барлық мәселелерін толық шеше алмайды. Аталмыш әдістің төмендегідей кемшіліктерін айта кеткен жөн:

1) Дистрибутивті әдіс бүкіл сөйлемнің  семантикалық ерекшелігін толық  аша алмайды;

2)  Сөйлемдегі, айтылымдағы екі ұштылық, астарлылықтың да ерекшеліктері  толық ашылмайды.

Транформациялық әдіс

Жоғарыда айтылып кеткен дистрибутивті әдістің кемшіліктерін толықтыру мақсатында трансформациялық әдіс пайда болды.

Трансформациялык әдіс сөйлемдегі күрделі синтаксистік құрылымдарды неғұрлым қарапайым құрылымдардан шығаруға негізделген әдіс. Трансформациялық әдістің негізгі ұстанымдарын ХХ ғасырдың 50-жылдарының басында Э. Харрис (АҚШ) ұсынған болатын. Трансформациялық әдіс алғашында дистрибутивті талдауға қосымша түрінде пайда болған, бірақ ол сөйлемдегі күрделі синтаксистік құрылымдарды байқауға тиімсіз болды, себебі сөйлемдегі дистрибуция ұғымы дегенде ешбір мән, мағына жоқ.

Бұл әдісте зерттеуші әрі сынаушы (бақылаушы), әрі сыналушы бола алады, немесе бұл мақсатта информанттардың қызметін пайдалана алады. Осыдан келіп трансформациялық әдістің мақсат - міндеттері шығады:

1) Композитадан бастап сөйлемге  дейін кез келген құрылымның  семантикалық ерекшеліктерін зерттеу.

2) Туынды конструкциялардың пайда  болу ережелерін зерттеу.

3) Әр түрлі синтаксистік құрылымдардың  тепе-теңдігін және бір айтылымның  мағыналық айырымын түсіндіру.

Негізгі ұғымдар

Синтаксистік жүйе (граматикалық синтагматика) екі жүйе бөлігінен тұрады: ядролық (орталық) және туынды.

Орталық синтаксистік жүйе бөлігі міндетті және факультативті (қосалқы) актанттардан тұратын орталық (ядролық) сөйлемдерден тұрады.

Туынды синтаксистік жүйе бөлігі – бұл орталық жүйе Баланың кітабы бар. 

Трансформация (лат. transformatio – өзгеру, ауысу) – орталық конструкциядан «ішкі» аудару арқылы, яғни бір мағына беру үшін әр түрлі тілдік тәсілдерді қолдану арқылы туынды конструкция жасау.

Трансформ – бұл орталық конструкциядан жасалған әрбір жеке конструкция. Мысалы: салыстырыңыз:

Баланың кітабы бар.

Кітап баланыкі.

Кітаптың иесі бала.

Баланың кітабы.

Кітап балаға тиесілі.

Балаға тиесілі кітап.

Бұл жерде 5 трансформ берілген. Бірақ оның барлығы сөйлем болып табылмайды. Оның кейбірі сөз тіркестері, бірақ та оларды біріктіріп тұрған жалпы мағына – пропозиция.

Пропозиция – бір сөз тіркесінің немесе сөйлемнің, немесе бірнеше сөз тіркестері мен сөйлемдердің негізінде жатқан ортақ мағына; сөйлемнен туындайтын конструкцияларға ортақ семантикалық инвариант. Мысалы: әжем жіп иіріп отыр, әжемнің иірген жібі т. с.с.

Трансформация ережелері – трансформация жасау үшін, яғни алғашқы конструкциядан трансформдар алуға арналған нұсқаулар. Өзгерудің жалпы және жеке ережелері бар.

Жалпы трансформациялық ережелер:

а) Бір орталық конструкциядан алынған барлық трансформдар бір мағынаны, яғни пропозицияны беру керек.

ә) Трансформдарды жасауда конструкцияның синтаксистік құрылымын өзгертуге болады, бірақ мағынасын өзгертуге болмайды.

б)  Кейбір жағдайда конструкция элементтерінің пропозициялық құрылымын өзгертпейтін сөзді синониммен ауыстыруға болады.

Мыс.: Баланың кітабы бар.

Кітап баланыкі. (бар түсіп қалған)

Жеке трансформациялық ережелер трансформациялық өзгерулердің негізгі қызметтерін қамтиды.

а) Пермутация (лат. permutare - өзгерту) – сөйлем ішіндегі элементтердің орнын ауыстыру.

Мысалы: Ермек сабақта болды. → Сабақта Ермек болды. Егер де сөйлемнің мағынасы өзгерсе пермутация мүмкін емес. Мыс. Мысық тышқанды жеді. ≠ тышқан мысықты жеді.

ә) Субституция (лат. substitutio – алмастыратын, орнына жүретін) – бұл жағдайда жалпы мағынасын сақтай отырып, сөйлем элементін басқа сөзбен, конструкциямен немесе грамматикалық құралмен алмастыру.

Салыстырыңыз: Жұмысшылар үй салып жатыр. → Үй салынып жатыр.

б) Адъюнкция (лат. adjunctio – қосу) – сөйлем құрылымын қосымша элементтермен толықтыру. Мысалы: Ермек сабақта болды. Ермек сабақта болды ма?

Ағылш. You know this. Do you know this?

Бұл мысалдарда айту мақсатына қарай сөйлем өзгерді, бірақ пропозициялық (мағыналық) негіз өзгерген жоқ.

в) Элиминация – пропозициялық (мағыналық) негізді сақтай отыра сөйлемнен бір элементті алып тастау. Мысалы: Ол жақта ылғи да жылы. → Ол жақта жылы. → Онда жылы.

г) Номинализация – орталық (өзекті) конструкцияның етістігінен зат есім жасау.

Мыс.: Ит үріп жатыр → Иттің үрісі.

д) Адъективтену - зат есімдерді анықтау мақсатында етістіктен сын есім немесе есімше жасау. Мысалы: Кітап қызықты болды. → Қызық кітап. (салыстырыңыз: ағылш. This book is interesting → Тhe interesting book.