Тема природы в лирике Фёдора Тютчева

 

Пейзаж родных земель рождает в писателе чувство  сродни благоговению перед скромной, а чаще скудной на вид землей бедных селений. Все в этих пейзажах заставляет подолгу вдумываться, всматриваться в каждую черточку, человеческий глаз должен не просто «сканировать» местность. Наблюдателю природы следует искать в местных видах следы присутствия высших сил — благословления Божьего, которое Небесный Царь распространил по земле, проходя по ней. В этом отрывке Тютчев не мог не затронуть важную для него проблему — неспособность человека замечать таинства природы:

 

Не поймет и  не заметит 

Гордый взор иноплеменный,

Что сквозит  и тайно светит

В наготе твоей  смиренной.

(«Эти бедные  селенья…»)

 

Человек незримо  связан с местом, где он живет. «Иноплеменный  взор» с презрением смотрит на бедные села, но видит только поверхность  вещей. «Родной» же человек не станет смотреть высокомерно, а попытается проникнуть в суть вещей, к чему и призывает поэт.

 

Поэт Федор  Тютчев уделял огромное внимание проблеме взаимодействия человека и природы. В его лирике мы находим и восхищение, и нежные чувства, с которыми он сам  относился к миру природы. Находим  также благоговение и трепет перед природными стихиями. Тютчев любил все времена года и часто использовал их описания в своих стихотворениях, тонко чувствуя прекрасное и величественное состояние природы в каждом из них, особенно весеннюю радость и свежесть.

 Лирика Тютчева на многие поколения вошла в сокровищницу произведений, которые учат любить родной край и замечать красоту окружающего мира, искать с ним гармонии и пытаться раскрыть его тайны.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Шәкәрімнің  ақындық  бітімі азаматтық үні

 

Адамдықтың  ақ жолын, арлылықты өмірінің соңына дейін жырлап өткен қазақтың ғұлама ұлы Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасын  насихаттау ақынның 150 жылдық мерейтойымен еш шектелмек емес. Оның айқын дәлелі – қазіргі таңда Е.Бәтташұлының басшылығымен қадағаланып істеліп жатқан шаралар, Шәкәрімтану орталығының жұмыстары.

 Шәкәрім  Құдайбердіұлы жалпы түркі әлеміндегі  бірегей ақындардың, ойшылдардың,  тарихшылардың бірі. Ақынның артына  қалған мол әдеби мұра: даналық пен даралыққа, ақыл мен насихатқа толы өлеңдері, тарихи және ғашықтық эпикалық шығармалары, тәрбиелік маңызы аса жоғары қара сөздері тек бір ғана ұлттың, не ұлыстың жетістігі емес, әлемдік әдебиет пен мәдениеттің орасан зор жемісі.

 «Шәкәрім  жасынан «Мың бір түн» әңгімелерін оқып, ертек қып айтып, парсы, араб ақындарының бәйіттерін жатқа төгілдіретін болған. Олармен бірге қазақтың «Ер Тарғын», «Алпамыс», «Қыз Жібек» сияқты қиссаларын оқып, жаттап алған. Ескі жыраулардан – Бұхар, Асан, Марабайлардың мәнді-нақыл сөздерін оқыған. Осы аталған жыраулардың жыр-өлеңдерін бертінге дейін жатқа айтқанын естігем», – дейді баласы Ахат естелігінде. Міне, Шәкәрім жастайынан қазақтың ескі шығармаларына, бай ауыз әдебиетіне қаныға өседі. Оларды тұшына оқып, санасына құйып, рухани нәр алып тәрбиеленеді. Сонымен қатар:

 Бұл Абай  саудагер ғой ақыл сатқан,

 Әртүрлі  асылы көп өтпей жатқан.

 Тегін білсең  – аласың бос береді,

 Тұстасынан  ешкім жоқ мұны тапқан,-

 деп ақынның  өзі айтқанындай, «өшпес өмір, таусылмас мал берелік, білімді данышпан» Абайдың алдын көріп, ағалық, ақындық тағылымын алады. Ұлы ақынның төңірегіне өсиетін, ағалық, әкелік, ұстаздық ақыл-кеңестерін барынша ұғынғысы келіп топтаса бастаған шәкірттердің ішінде Шәкәрімнің алар орны ерекше екендігі анық. «…Абайдың өз тұсында, өз дәуірінде еңбек еткен ақын – төртеу. Оның екеуі Ақылбай, Мағауия – Абайдың өз балалары. Қалған екеуі Көкбай, Шәкәрім. Осы төрт ақын Абайдың толық мағынадағы шәкірттері»,- деген Мұхтар Әуезов сөзінің мәнісі де осында. Абайдың ақындық мектебінің ең үздік шәкірті, әрі артына мол әдеби мұра қалдырған Шәкәрім Құдайбердіұлы болғандығына қазіргі таңда ешкімнің айтар дауы бола қоймас.

 Ал оның  жасынан араб, түрік тілдерін  меңгеруіне шешесі Төлебикенің  зор тәрбиесі мен ықпалы болады. «Шәкәрімнің шешесі арабша, түрікше көп оқыған. Қолөнерге өте шебер, кесте тігетін, ою оятын, киім пішетін, пышақ соғатын адам болған. Есті, сергек, ақылды, мейірімді, жомарт болған әжеміздің «Ғибадат исламиясын», «Мұхтасарын», тағы басқа көп кітаптарын мен көрдім. Шешесінің араб тілін жақсы білетінін әкейдің өзі де айтып отыратын. Және: «Араб тілін меңгеруіме шешемнің көп пайдасы тиді»-дейтін еді»,- дейді Ахат Шәкәрім баласы естелігінде. Шәкәрімнің жастайынан қаншама өнер түрлерін меңгеруі ана ықпалы мен тәлімінің арқасы.

 Шәкәрімді  бес жасқа келгенде ата-анасы  сабаққа берсе, жеті жастан  жетім қалғандықтан ағайын-жұртының  әлпештеуінде болады. Он жасқа  келгенге домбыра, гармон үйреніп,  жас болса да «телеграмды»  бір үйден бір үйге тартып, шеберлікке бет бұрып, сурет  салып, түр ояды. Он бесінде мылтық атып, аңшы болып, жиырма жасқа қарай ғылымға көңіл бөледі. Шет елден де кітап алғызып, ғылымға қадам басып, білек сыбанып кірісе бастаған кезде, болыстық ісі араласып, «азат басы құл болып», ұлықтықтың тоқымының жабуымен кетеді.

 Жиырма мен  қырық арасы –

 Жас өмірдің  сарасы

 Бос өткенін  қарашы

 Жүрекке  төгіп қанды ірің,-

 деп ақын  өткен өміріне өкінішпен қарайды.  Шәкәрімнің өмір жолын бағамдап  қарағанда даналық жолына да, білім қуу мен ғылым табу  мақсатында да қырық деген  жастың ерекше орын алғанын байқаймыз. Ақын осы жастан бастап таза ғылымның жолына түседі. Ұстазы Абайдың «қолымды мезгілінен кеш сермедім» дегеніндей, қырық жасқа келгенде ақын өмірге өзге бір таныммен қарап, терең ойдың иіріміне сүңгіп, алдына тың мақсаттар қояды.

 Шәкәрімнің  көзқарасының осы кездері түрленуі  мен даналыққа құштарлығының  оянып, талғамының өреленуіне  Абай ағасының ықпалының болғандығы  анық.

 Абай Мағауия  қазасы кезінде: «Екі туысқанның  қазасы қабат келіп, менің Шәкәрімге  білім қуғызам деген мақсатым орындалмай қалды», – деп қапаланғанында, «Ол тілегіңізді орындаймын, айқан жерлеріңізге барамын», – деп серт берген Шәкәрім ел-жұртының ризашылығын сұрап, үш жыл қаза артын тоспай, 1905 жылдың күзінде үлкен сапарға аттанады. Ақынның мол білім жинап қайтқаны да осы бір сапар. Шәкәрімнің парасаттың биік жолына түсіп, даналыққа жетуіне үлкен қалалардағы бай кітапханаларда отырып, ғалым-білгірлермен сөйлесіп, аса қажетті кітаптарды оқуы зор әсерін тигізді. Жастайынан қазақ шежіресін жазбақ үшін ол «Тибри», «Тарих ғұсмими», «Тарих ғұсмани», «Тарих Интишар слам», «Түрік тарихы», «Құдадғу білік», Абылғазы баһадүр жазған «Шежіре Түрік» сынды ескі кітаптарды, ежелгі Қытай, Рим, Еуропа жазушыларының еңбектерін оқып, мол рухани байлыққа кенеледі. «Стамболда тарих қорларын сақтайтын орындарда болып, ары бара жатқанда 13 күн тарих ақтардым. Ертедегі Шығыс ақын-жазушы, ойшылдарының шығармаларын түгелдей алдым. Гомерден бастап Грек халқының ойшыл-философтарының шығармаларын, Батыс фиолософтарының шығармаларын, ертедегі Түрік ғалымдарының жазған шығармаларын, әр елдің лұғаттарын, Америка жазушыларының шығармаларын алдым. Демек, менің бұл сапарым көкірек көзімді ашып, аңсаған арманыма қолым жеткен сапарым болды! Бұ да Абайдың маған ақыл-кеңесінің жемісі», – дейді ақын. Ақыры мол білімнің арқасында өзінің өмір бойы сарыла іздеген үш анығына жетеді.

 Еңбекпен, өрнекпенен,

 Өнер ойға  тоқылса.

 Жайнар көңіл,  қайнар өмір

 Ар білімі  оқылса, –

 деп негізі  тұжырымдалған ой қорытындысын  береді.

 Шәкәрімнің  «аңсаған араманына қол жеткізген» Стамбұл сапарының маңыздылығын сезініп, ақын жүрген жерлерді көзімізбен көру мақсатында және осы бір ізденіс сапарынан із таба аламыз ба деген асқақ арманмен осы жолдардың авторы бай тарихы бар бауырлас Түркия еліне, Стамбұл қаласына арнайы барып келген еді.

 Біздің басты  мақсатымыз – Шәкәрімнің өзі  атап көрсеткендей «тарих қорларын  сақтайтын орындардың» мұрағат  қорларын қарау еді. Осы ретте  көне кітапханаларға кіруге рұқсат  беру жағын өз мойындарына  алып, көмектерін тигізген Түрксой  халықаралық ұйымына және оның басшылары Дүйсен Қорабайұлы Қасейіновке, Асқар Абдуалиұлы Тұрғанбаевқа ыстық ілтипатымызды білдіріп, зор алғысымызды айтамыз. Зерттеуші-ғалым Абдуахап Қараның туған елінен келген азаматқа қолынан келген көмегін еш аянбауы – шетте жүрген ағайынның халқына деген таза ықыласының куәсі екендігі шүбәсіз.

 Стамбұлда  болған оншақты күнде Шәкәрім  ақын болды-ау деген Сулеймание, Баязит, Фатиха мешіті кітапханаларында, Стамбұл университеті кітапханасының  қорларында, Түркият иститутының  «Катанов кітапханасында» жұмыстар жасадық.

 Мол кітап  қорынан тұратын бай кітапханалардағы  неше ғасырдан бері сыны бұзылмай  бізге жеткен тарихи мұраны  қарап шығуға уақыт тығыздық  етті. Қолымыз жеткен дүниелерге  разы болып: «Қош, Стамбұл, көне  кітапханалар кездескенше», – деп елімізге қайттық.Шәкәрім Құдайбердиев шығармашылығын зерттеу мәселелеріне шолу жасай отырып ақынның адам, қоғам, дінтану мәселесі жүйелі түрде жеке зерттелмегенінің куәсі боламыз. Ақын творчествосында Адам – Қоғам – Дін мәселелері ең өзекті тақырыптар. Бұл мәселелер оның поэзиясының дүниетанымдық және идеялық күретамырлары болып табылады. Ақын мақсаты адамды жөңдеу, қоғамды түзету және Жаратушыны тану. Осы құндылықтарды поэзиялық сипаттау, талдау, түсіндіру, уағыздау арқылы ақын қазақ халқына дұрыс өмір сүруді үйретуге ұмтылады. Ақын поэзиясының осындай терең тақырыптық, идеялық маңызы оның бүгінгі күн үшін, қазіргі халық үшін қажеттілігін анықтайды. Сол себепті, Шәкәрім шығармашылығындағы Адам – Қоғам – Жар – Жаратушы, және дінтану мәселелерінің поэзиялық бейленелуін, көркемдік шешім табуын дара зерттеу қазақ әдебиеті үшін кезек күттірмейтін қажеттілік деп білеміз. Қазақ әдебиеттануында Шәкәрім мұрасына байланысты бұл мәселелер жеке зерттелген жоқ.

 Зерттеудің  мақсаттары мен міндеттері. Шәкәрім  Құдайбердіұлы шығармаларының поэтикалық ерекшеліктерін ашу үшін оның дүниетанымына бойлау, ақыл-ойын қалыптастырған негіздерді саралау, сол арқылы қазақтың өлең өрнегіндегі өзіндік нақышын, даралық стилін сараптау міндет болып табылады.

 Сөз зергерінің  көркемдік жүйесінің қалыптасуындағы дәстүрдің ролін ұлттық фольклор мен жыраулар поэзиясының, сондай-ақ батыс пен шығыс мәдениетінің әсер ықпалын талдау арқылы оның шығармашылық жолының өсу, көркемдік поэтикасының сапалық белгілерінің қалыптасу бағыттарын сараптау.

 Ең алдымен  қаламгердің Абай шығармаларымен  тақырыптық және поэтикалық үндестігін  сараптау арқылы ұлы ұстазынан  үйрене отырып, өзгеше көркемдік  әлем қалыптастырған даралық  сипатын анықтау. Екі творчестволық  тұлғаның тақырыптық, мазмұндық,  идеялық, ұстанымдық және дүниетанымдық сабақтастығынан туындайтын сөз кестелері мен көркемдік амал-тәсілдерінде, өлең өрнектерінде бедерленетін ерекше қолтаңбаларын айқындау.

 Адам образын  бейнелеуде Шәкәрім поэзиясындағы  психологизм сипатын, адамның  ішкі жан дүние сапаларын тірілту, жандандыру арқылы ерекше мәнде суреттеу тәсілін қалыптастырғандығы, сол арқылы «адамды түзету» идеясын көздегені, ал жеке адамның ішкі сапасының артуы бүкіл қоғамның болмысын айқындайтындығын шығармалары арқылы баян еткендігі талданады.

 Мәңгілік тақырып махаббатты жырлаудағы ой-сезімнің поэтикалық бітімі мен терең сезімі, психологизм мен трагизмнің өзгешелігін сопылық поэзия сарындарын шебер пайдалана білген қаламгерлік ерекшеліктерін саралау арқылы белгілі тақырыпты толғаудағы өзіндік өрнегін айшықтау. Ақын қозғаған махаббат мәселесінің мәні жеке адамдар арасындағы сезім сипатынан асып, адам мен жаратылыс арасындағы үйлесім табиғатымен бірлікте алынуы арқылы өмірдің түпкі мән-маңызын ұқтыруға бағытталатынын айқындау.

 Шәкәрім  поэзиясындағы қоғам мен әлеуметтің өзекті тақырыптарын саралау арқылы оның поэтикасындағы сыншылдық пен реализм белгілерінің көрінісін тауып, өлең өнерін қоғамды оң бағытқа бұру жолындағы аса маңызды құрал ретінде пайдаланғандығын тұжырымдау. Шәкәрім қалыптастырған осы үрдістің қазақ қоғамындағы қазақ әдебиеті мен мәдениетіндегі маңызын сараптау.

 Ақынның  көркемдік жүйесіндегі елеулі  ерекшелік: оның өлең жүйесіне  Жар, Жаратушы ұғымдарын енгізіп,  жаратылыс сырын жырға қосуымен  сол арқылы ғаламдық дәрежеде  ой айта білгендігін дәйектеу. Ақын түсінігіндегі рухани бастау Алладан, жаратушыдан негіз алады, Алланы сүйген, жаратушысын танып шын жүрекпен сезінген адам жаңа сапаға жетуге ұмтылады, сол арқылы адам да, қоғам да түзеледі дейтін ой толғамдары қазақ поэзиясының мазмұндық та тақырыптық та көркемдік кестесінде де жаңа бір түзіліс тудырды. Зерттеуде осы мәселені анықтауға назар аударылады.

 Зерттеудің  ғылыми жаңалығы. Зерттеудің қол  жеткізген ғылыми жаңалығын былайша  сипаттауға болады:

 Ең алдымен  Шәкәрім Құдайбердіұлының поэзиялық шығармаларының поэтикасы кешенді түрде алғаш рет қарастырылады.

 Ақынның  поэзиялық мұрасы оның дүниетанымымен  сабақтас алынып, адами тұрғыдағы  өсіп-жетілу жолының өлең өрнегіндегі  іздері алғаш сараланады.