Старонкі біяграфіі Яўгеніі Янішчыц

Старонкі біяграфіі Яўгеніі Янішчыц

творчасць яўгенія янішчыц паэтэса

Паэтэса Яўгенія Янішчыц належыць да першага пасляваеннага пакалення. Яна нарадзілася ў 1948 годзе ў невялічкай палескай вёсачцы Рудка Пінскага раёна Брэсцкай вобласці. Паэтычны дэбют Яўгеніі Янішчыц адбыўся рана.У шаснаццацігадовым узросце яна апублікавала свой першы верш “Зоры над Пінаю”. Пасля заканчэння сярэдняй школы Яўгенія Янішчыц паступае на філалагічны факультэт БДУ.

У 1970 годзе выходзіць з друку яе першы зборнік “Снежныя грамніцы”. У першай палове семідзесятых Яўгенія Янішчыц жыве ў Чэхаславакіі, дзе служыць у арміі яе муж, паэт Сяргей Панізнік.

Семідзесятыя гады адзначаюцца выхадам такіх кніг, як “Дзень вечаровы” (1974) і “Ясельда” (1978). Рубеж дзесяцігоддзяў адзначаны з'яўленнем зборніка “На беразе пляча”(1980).

У васьмідзесятыя гады, калі, на вялікі жаль, абарваўся палёт гэтай непрыручанай птушкі роднага слова, Яўгенія Янішчыц таксама выдае некалькі кніг: “Пара любові і жалю” (1983), “Каліна зімы” (1987).

У 1988 годзе, у якім трагічна завяршылася жыццё таленавітай паэтэсы, выйшла кніга выбранага “У шуме жытняга святла” - падсумаванне пройдзенага шляху.

Паэзія Яўгеніі Янішчыц перакладалася на многія мовы свету. Звярталася паэтэса і да прозы, напісала некалькі апавяданняў. Даволі плённа працавала Яўгенія Янішчыц ў галіне мастацкага перакладу, узнаўляючы па-беларуску вершы рускіх і украінскіх паэтаў.

Паэтычныя творы Яўгеніі Янішчыц адзначаны прэміяй Ленінскага камсамола Беларусі (1978; за кнігу лірыкі “Дзень вечаровы”) і Дзяржаўнай прэміяй Беларусі імя Янкі Купалы (1986; за кнігу лірыкі “Пара любові і жалю”).

25 лістапада 1988 года жыццё  паэткі трагічна абарвалася.

2.  
Ранняя паэзія. Зборнікі “Снежныя грамніцы” і “Дзень вечаровы”

Паэзія Яўгеніі Янішчыц - рэалістычна-зямная, напоўненая жыццёвай канкрэтыкай. Сама прырода падказвала ёй вобразы і паэтычныя радкі. Навакольныя краявіды, мяккая і ціхая палеская прырода, думаецца, фарміравалі светаадчуванне Яўгеніі Янішчыц, якая выявіла сябе як пранікнёны лірык слова.

У ранніх вершах Яўгеніі Янішчыц прывабліваюць шчырасць, нязмушанасць, натуральнасць паэтычных уражанняў, захапленне хараством жыцця, радаснае ўсведамленне ўласнай прысутнасці ў вялізным, неабсяжным свеце.

Першы зборнік вершаў маладой паэткі “Снежныя грамніцы” выйшаў, калі яна вучылася на пятым курсе БДУ. Зборнік адкрываецца вершам “Радзіме”.

Я прыгадваю вёскі дымныя -

Ні двара там і ні кала.

Ты мяне, быццам маці, Радзіма,

За руку ўдалячынь павяла.

Мы ішлі яругамі, грэблямі,

Па калені ўгрузалі ў снег.

Ля хацін датляваючых грэліся,

Наядаліся толькі ў сне.

Мы ў дарогу збіраліся раніцай,

Клалі ў торбы і гнеў, і боль.

Па дарозе паілі параненых,

Аддавалі ім хлеб і соль.

 

Значнае месца на самым пачатку лірычнай споведзі займае вёска, Бацькаўшчына, родная зямля:

Люблю цябе, адзіную, да скону,

Вясновая, вясковая зямля,

Як апранаеш свой убор зялёны,

Як вербы ў неба цэляцца здаля,

Як снег плюскоча пад шырокай шынай

І некуды спяшае крыгалом,

Як зноў вясна па сонных вершалінах

Шчасліва б'е буслішыным крылом.

Тут, на гэтай зямлі, у асяродку родных і блізкіх людзей не трэба прытварацца, бо ўсё гэта крэўнае, удыхнутае з калыскі.

Ліра Яўгеніі Янішчыц пачалася найперш з роднага Палесся, з любові да свайго роднага краю і яго непаўторных краявідаў.

Прыедзь у край мой ціхі,

Тут продкаў галасы,

Тут белыя бусліхі

І мудрыя лясы…[17, 22]

- запрашае яна ў першай  сваёй кнізе “Снежныя грамніцы”. Менавіта з першай кнігі выявілася  ў Яўгеніі Янішчыц усеабдымная  любоў да палескай зямлі, роднай  вёскі, бацькоў і аднавяскоўцаў, якая стала вызначальнай рысай  усёй яе паэзіі:

... “Я люблю-ю!” - панесла  ўдалеч рэха.

“ Я люблю-ю!” - пацвердзілі дубровы,

Светлыя, як лебедзя крыло.

І для песні падказала словы.

Роднае палескае сяло. [17, 28]

Лірычная прырода таленту паэтэсы дазволіла ёй натуральна выяўляць сваю арганічную злітнасць, а можна сказаць - і зрошчанасць са светам народнага жыцця, найперш у яго вясковых праявах, хораша пісаць пра сваю любасць да радзімы, палескага краю і яго працавітага люду, ствараць разнастайныя вобразы не толькі знаёмых з дзяцінства вяскоўцаў, але і блізкіх сваякоў, натхнёна паэтызаваць уласнага бацьку і матулю, якой прысвечаны, можа, самыя задушэўныя, лірычна-пранікнёныя вершы.

Яўгенія Янішчыц была зачаравана прыродай роднага краю, сярод якой адчувала сябе “непрыручанай птушкай”, вольнай душою і сэрцам. Яе захапіла і павяла за сабой мова, што “як сонца беларускае”, свеціцца “словам кожным”, якую праз гора данеслі да нас, “родную, цёплую жывую і непаўторную”, нашы продкі ( верш“Мова”).

Чую тваю жаўруковую музыку

У скошаных травах мурожных.

Мова! Як сонца маё беларускае,

Ты свецішся словам кожным.

Цябе і заворвалі, і закопвалі.

І ўсё ж нашы продкі праз гора

Данеслі да нас цябе, родную, цёплую,

Жывую і непаўторную. [17 11]

На першы погляд, у вершы “Мова” гучыць толькі прызнанне ў любасці да роднага слова, сцвярджэнне яго хараства. Але згадваючы, як нашы продкі і ў самых неспрыяльных абставінах адстойвалі родную мову, а таксама праз падкрэсліванне сваёй гатоўнасці памерці за яе, паэтэса змагла выказаць думку пра ненармальнае становішча нашай мовы. А ў канчатковым выніку Янішчыц сцвярджала, што неабходна бараніць роднае слова ад вынішчэння нават цаной жыцця сапраўдных патрыётаў. Яна разумела, што за гібеллю мовы непазбежна наступае і гібель самога народа, якому мова належыць.

Многія вершы ў зборніку сагрэты сапраўдным натхненнем, выпраменьваюць святло, радасць, маладую няўрымслівасць. У іх пераважае мажорны настрой і адпаведна зялёныя і сонечныя фарбы - фарбы вясны і лета. Выключэннем не з'яўляюцца і творы, дзе выразна выяўлена грамадзянская пазіцыя, усведамленне асабістай далучанасці да лёсу роднага краю, мовы, культуры, гісторыі і сучаснасці беларускага народа.

На вершы таксама натхнялі паэтку і родныя людзі: дзядуля, што вучыў шанаваць прыроду, не глуміць маладую атаву (“ Пра атаву напомніць прасіла?..”); бабуля Паланея, якая страціла на вайне “ пяць асілкаў-малайцоў” і набыла пяць магіл (“ У бабулі Паланеі”); матуля, якая нечакана захварэла і, не хочучы таго, прылегла “адпачыць” на ложку (“Ля ложка хворай маці”).

Родны край паэтызуецца ў ранніх вершах узнёсла, радасна, на высокай рамантычнай хвалі, бо душа паэткі, “як чуйнае карэнне, зноў адчула родную зямлю…” (“ Не шукай гаманлівай славы…”).

Побач з матывам любові да роднага краю, што выявілася і ў назве зборніка “Снежныя грамніцы”, у паэзіі Яўгеніі Янішчыц разгортваецца матыў светлага юнацкага кахання. Найбольш выразна пазіцыя паэтэсы ў гэтым пласце лірыкі выявілася ў вершы “Ты пакліч мяне. Пазаві…”, у якім сцвярджаецца не меншая, чым любоў да роднага краю, першаснасць, першапачатковасць кахання, як бы замацаваная радком “Пачынаецца ўсё з любові…”. На поўны голас, адзін за адным, раскрываюцца ў вершы тэзісы, што пацвярджаюць зыходны, галоўны: з любові пачынаюцца “Нават самая простая ява”, “Першы поспех і першыя крокі”, дзякуючы ёй “Прыручаюцца салаўі”, “І змяняюцца краявіды”. Канцоўка верша гучыць катэгарычна і неабвержана.

 

Пачынаецца ўсё з любові,

А інакш і жыць немагчыма. [17, 17]

Верш “Чаму ніколі не баюся я…” з'яўляецца разважаннем паэткі пра лінію сваіх паводзін, пра прыярытэты мастацкай творчасці. Аўтарка тлумачыць прычыну сваёй духоўнай ураўнаважанасці, смеласці, “напоўненасці” адданасцю роднай зямлі, любоўю, як і ў многіх іншых творах, да малой радзімы. Ужо ў самым пачатку твора вызначаны двума лаканічнымі радкамі ў форме пытальнага сказу прадмет размовы:

Чаму ніколі не баюся я

Апусташэння галавы і сэрца? [17, 10]

У кантэксце матыву любві да роднай зямлі ў вершы паўстае і матыў любві да працы як яе выніку. Верш сведчыць пра ўменне Яўгеніі Янішчыц ужо ў ранні перыяд творчасці стрымліваць пачуцці, асэнсоўваць іх і прыводзіць у стройную сістэму ўдумлівай і шчырай разважлівасцю:

Ёсць у мяне зялёная зямля,

Яна магутней слабасці і смерці.

Ёсць у мяне глыбінная туга

Па далавых і ціхіх берагах.

Ёсць у мяне на пальцах мазалі -

Таксама ад любові да зямлі. [17, 10]

“Непрыручаная птушка” - так называецца адзін з самых задушэўных ранніх вершаў паэтэсы, які змешчаны ў зборніку “Снежныя грамніцы”. Як бы прадказваючы сваю раннюю гібель, паэтэса ў гэтым вершы загаварыла і пра смерць - ён заканчваецца просьбай пра пахаванне ў роднай зямлі:

 

А будзе што не так - малю:

Скруціце стомленае крылле

І кіньце ў родную раллю. [17, 6]

У другім зборніку - “Дзень вечаровы”(1974) - вобразы роднага краю напаўняюцца новымі рэаліямі. Па-ранейшаму лёгка і шчыра льюцца радкі пра мілую старонку, зялёнае Палессе. У гэты спеў, аднак, паступова ўрываецца трывожны роздум пра свой уласны шлях, адчуваецца адказнасць паэткі за кожнае прамоўленае слова. Святочны настрой, сонечнае святло, захапленне жыццём і адначасна грамадзянская пазіцыя праявіліся ў гэтым паэтычным зборніку. Адкрываецца кніга ўзнёслымі мажорнымі радкамі, і ў каляровай гаме дамінуюць зялёны і сіні колеры:

Люблю,

калі сыдуць марозы:

Бясконцы раздольны прастор -

Зялёная радасць бярозак

І сіняя радасць азёр.

Я сінюю радасць вітаю,

Гукаю зялёную ў сны…

І словы з душы вылятаюць,

Як ластаўкі з гнёздаў вясны. [12, 5]

Гэтая кніга вершаў была цікавай, шчырай і таленавітай. У параўнанні з першай кнігай тут адчуваецца ўжо і большы жыццёвы вопыт, і ўпэўненасць, шырэюць далягляды, раскрываюцца новыя якасці лірычнага характару.

У светлы, бесклапотны настрой нечакана ўплятаюцца новыя ноткі - смутку і трывогі. Паступова прыходзіць мудрае разуменне, што не ўсё так бясхмарна і проста на жыццёвым шляху, як здавалася яшчэ зусім нядаўна: “Яшчэ пранясуцца ў трывозе // Адчай, неспакой, забыццё… // Як лёгка ступаць па дарозе, // Як цяжка праходзіць жыццё!”

Напоўненыя новымі рэаліямі вобразы роднага краю - гэта спроба ўбачыць у адзіным звязку з Радзімай, Бацькаўшчынай свой творчы шлях, уявіць сябе ў будучым, распазнаць, “што там за туманам” (“Бацькаўшчыне”, “Яшчэ душы маёй раздольна…”): “І растрывожана, і дзіўна // Так пачынаецца мой шлях…// Хто я ў лясах тваіх, // Радзіма? // Радзіма, // Хто я ў палях?”; “Толькі дыханне Радзімы // Кліча здалёку заўжды”.

У вершы “Колькі па свеце схадзілі…” радасць мацярынскага шчасця асэнсоўваецца ў непарыўнай повязі з лёсам роднага краю. Святочны настрой маладой маці адэкватна перадаецца ўрачыста-прыўзнятымі інтанацыямі:

Край мой, загадкава-сіні,

Сіняя стынь на траве…

… Яснымі вочкамі сына

Ў свет аблачынка плыве. [12, 13]

У роздуме над калыскай сына паяднаны асабістае і грамадскае, зямное і астральнае, працяг жыцця і яго пачатак, гісторыя і сучаснасць. Усведамленне мацярынскага шчасця годна выяўляецца ў замілаваным звароце да дзіцяці (“У калыханку сыну”):

Свет мой - голенькі ды босы,

Мой бялюткі бацянок,

Засынаеш, як дарослы, -

Пад галоўку кулачок.

Спі… Зырчэйшая за лотаць

Узышла зара ў акне.

Хто нас можа запалохаць,

Калі ты ўсміхнуўся мне? [12, 57]

 

Непрыкметна для сябе маладая маці пачынала глядзець на свет дзіцячымі вачыма: “Я й сама цяпер з табою, // Як вясёлае дзіця”. Клопат пра сына дапамагаў забываць усё, што прыгнятала і цяжарам клалася на душу.

Істотна змяняецца настрой у кнізе “Дзень вечаровы”, пачуцці кахання значна ўскладняюцца, маладой бесклапотнасці, лёгкасці стаўлення да свайго шчасця падводзіцца падрахунак. Жанчына нібы пераступае нябачную рысу, за якой роспач, журба, трывога (“Як проста ўсё…”):

Як проста ўсё,

Як хораша было!

Між намі лета буйнае цвіло.

Былі лугі і звонкія ільны…

Ні роспачы,

Ні болю,

Ні віны…

Як добра ўсё,

Як добра ўсё было!

Няўжо так хутка лета адцвіло? [12, 62]

Пачуцці перарастаюць рамкі адзінкавага, асабістага менавіта таму, што гэтыя радкі ідуць ад перажытага, набалелага і хвалююць сваёй непрыдуманай шчырасцю.

Відавочна, што шчасліваму каханню найбольш адпавядаюць вясна, лета, няспраўджанаму - восень (“Ізноў буяе восень…”): “Гуляе толькі восень // па дрогкаму мастку… // І голас твой падобны // апаламу лістку”.

“Дзень вечаровы” - вобраз-аксюмаран, у якім рамантычная загадкавасць, стрыманая эмацыянальнасць перададзены мілагучнай мовай.

Яднанне дня і вечара ў назве нагадвае дзве прыступкі на лесвіцы часу: саступаючы з адной (дня), за якой вера ў шчаслівае наканаванне, паэтэса ўзнімаецца на другую (вечар), якая патрабуе разумення і больш глыбокага асэнсавання праяў свету і чалавека.

У гэтых першых зборніках Яўгеніі Янішчыц - шчодрая і шчырая сардэчнасць, нязмушанасць і непасрэднасць бачання, адкрытая пульсуючая думка аб людскіх лёсах. Нават назвы паэтычных зборнікаў гавораць аб росце, пашырэнні магчымасцей таленту аўтаркі, у іх адлюстроўваюцца змены ў светапоглядзе і ацэнках наваколля. Здзіўляе нават тое, што нечакана проста пісаліся вершы аб вечным, вялікім, значным, набываючы форму то прысягі, то лірычнай споведзі.

3. Зборнікі паэзіі “Ясельда” і “На беразе пляча”

Пасля зборнікаў “Снежныя грамніцы” і “Дзень вечаровы” тэматычны дыяпазон паэзіі Яўгеніі Янішчыц значна пашырыўся. Нязменнымі засталіся і яшчэ больш паглыбіліся, умацаваліся тэмы бацькоўскага парога, малой радзімы, маці і мацярынства, кахання, але побач з імі сталі, узмацніліся філасофскія праблемы маладосці і сталасці, хвалявання і спакою, мастака і мастацтва, адзіноты, прызначэння жыцця ў зборніках “Ясельда” (1978) і “На беразе пляча”(1980).

З'явіліся травожныя па інтанацыі вешы, прасякнутыя то лёгкім элегійным сумам (“Дзевятнаццаць”), то нясцерпным болем.

Сапраўдным паэтычным гімнам роднаму Палессю, бацькам і аднавяскоўцам гучаць вершы паэткі з кніг “Ясельда” і “На беразе пляча”.

Хроніка вясковага жыцця ў паэзіі Яўгеніі Янішчыц пачынаецца пасляваенных гадоў. Вёска, вясковыя працаўнікі, іх праблемы сталі асноўнай тэмай не толькі ў лірыцы, але і паэмах “Ясельда”, “Ягадны хутар”.

Своеасаблівым мосцікам ад верша да ліра-эпічнага жанру стала паэма “Ясельда”, прысвечаная памяці бацькі і згадкам некаторых стасункаў яго жыцця ваенных гадоў. Невялікая па сваіх памерах, яна мае просты, аднапланавы сюжэт. Усе думкі, пачуцці, нібы магнітам, сцягваюцца да роднай вёскі, якая толькі што пахавала аднаго са сваіх хлебаробаў, “ітэлегентаў ад зямлі”. Адной з асноўных вобразных рэалій у лірычным перажыванні, якое яднае гісторыю і сучаснасць, бачыцца Ясельда - абавязковая, звыклая частка палескага вясковага пейзажу і суразмоўца гераіні паэмы (двайнік аўтара). Менавіта вёсцы і рацэ адрасуюцца яе маналогі. Ясельда - сведка і саўдзельніца вясковых падзей. На яе берагах творыцца гісторыя Палесся. Было б, вядома, несправядліва абмяжоўваць творчасць Яўгеніі Янішчыц толькі палескім рэгіёнам. Яе мысленне, безумоўна, перарастае рамкі рэгіянальнага, бо ў ім люструецца менталітэт беларускага народа. У лепшых узорах лірыкі праз сваё, нацыянальнае яна дасягае сусветных вышынь.