Әр түрлі жанрдағы шығармаларды оқытудың әдістемелік ерекшелігі

• Қалай ойлайсыңдар, осы үш әңгімеде де қ орғансыздар  тағдыры сөз  болады деп жатырмыз. Жазушының оларға 
  кез қарасы қандай? Қорғансыздарын қорғай ма, қорғаса, 
  қалай корғайды? 
• Үш әңгімеде де бас кейіпкерлер тағдыры трагедиямен 
  аяқталады. Автордың осы шешіміне қосыласыңдар ма?

Жазушы шеберлігі, стилі туралы не айтар едіңдер? 
Деталь, штрихтердің әңгіме идеясын ашудағы маңызы бар 
ма? (дәлелде). Е с к е р т у: Барлық жауап шығармалардан нақты мысалдар ала отырып, берілуі керек.

Ғылыми  еңбектер, сыншы, өдебиетшілер пікірлеріне иек арту, сол арқылы тақырыптың ғылыми жағына назар аударып, білімді тереңдете беру де жоғары сыныптарда әңгіме жанрын өтудің бір маңызды жағы. Салыстыру, өз беттерімен қорытынды жасау, пікір айтыстыра білуде де мұндай жұмыстардың маңызы зор. Мысалы, осы сабақта ғылыми еңбектер, әдеби пікірлерді ұсына отырып, реферат, пікір жаздыруға болады.

Тақырыптар:

1. «Имандылық адамгершілік проблемасы - М.Әуезовтің алғашқы әңгімелерінде».

2. Алғашқы әңгімелеріндегі жазушы шеберлігі, әңгімелердің тарихи негізі.

Енді  оқушыларға берілген тапсырмалар үлгісімен таныстырайық (сабаққа алдын ала берілетін тапсырмалар).

1-нұсқа:

1. «Қорғансыздың күні» әңгімесі бойынша тұжырымды, 
қысқа ғана аннотация, талдау жазу. Сол бойынша әңгіме 
оқиғасының ең өзекті, түйінді мәселелерінен хабарлама 
жасауға дайындалу. Келесі беттегі үлгіні басшылыққа алу.

Е с  к е р т у: Тапсырма осы мазмұнда орындалады. Берілген бағандарды оқушылардың өзі толтырады.

2. Әңгіме бойынша өз пікірлері мен ойларын жинақтап 
келу (ауызша).

а) Әңгімеде боранның суреттелуі. Оның әңгіме идеясын 
ашуда маңызы бар ма?

Портреттеуге  назар аудар. Оның маңызы, яғни кейіпкерлер іс-әрекетін, жан дүниесін ашудағы маңызы.

б) Жазушы әңгіме кейіпкерлерінің тағдырын дұрыс 
шешкен бе? Ол шешімге өзің қосыласың ба?

2-нүсқа:

1. «Оқыған  азамат» әңгімесіне аннотация-талдау  жасау (1-нұсқа үлгісімен).

 

Әңгіменің құрылысы,	Кейіпкерлер тағдыры	Жазушының
негізгі оқиғасы		көркемдік әді
		сі мен төсілі
1. Жолаушылар.	Ақан мен Қалтай қо-	Баяндау,
Боран	натын жер іздейді	суреттеу,
		портреттеу
2. Жолаушылар	13 жасар  Ғазиза,	Портреттеу,
кәріптер үйінде	оның  соқыр анасы,	баяндау
	Кәрі әжесі. Сорлы
	кәріп корғансыздар
Кәрі кемпірдің	Жалғыз  ұлы өлген.	Әңгімелеу,
мұңын шағуы	Туыстардан  қайыр	лирикалық
	жоқ. Келіні су қараң-	шегініс
	ғы, немересі жас.
	Жетім, жесір, қорған-
	сыз күйін айтып, жы-
	лайды
Шөп қорадағы	Қорғансыз Ғазизаның	Баяндау,
хайуандық	аянышты халі	сипаттау
Азаптан кұтылу.	Арының  тапталуы.	Суреттеу,
Боранның  ашылуы	Ғазизаның өлімі	баяндау

2. Мына сұрақтар айналасында пікірлерін жинақтап келу.

а) Әңгіме неге «Оқыған азамат» деп аталған? Әңгімедегі жазушының мақсаты мен мұратын қалай түсінесің?

ә) Осы  әңгімедегі қорғансыздар кімдер? Олардың тағдырын көрсетудегі авторлық шешімге қалай қарайсың?

Жеке-даралап тапсырмалар беруге болады.

1. «Қорғансыздың күні» әңгімесі бойынша портреттеу, 
пейзаж жөне суреттеулерді үлестірме қағазға жазып келу.

2. «Оқыған азамат» әңгімесіндегі пейзаж, портреттеу және 
мақал-мәтелдерді үлестірме қағазға жазып келу.

3. А.Әуезовтің «Бала Мұхтар» кітапшасы бойынша 
«Қорғансыздың күні», «Көксерек» өңгімелерінің жазылу 
тарихы туралы деректер жинау.

Үлгі-нұсқау:

 

М.Әуезов.		Күнбатыс  батуға айналған күннің
«Қоргансыздың күні».	Пейзаж	қызғылт сөулесімен нұрланып,
		қызыл торғынның түсіндей боялып
		тұр

 

Мысал жанрын оқыту

Мысал - аллегориялық жанр. Айтылатын ой ашық берілмейді. Астармен, меңзеумен беріледі. Жануарлар әлемі, құс, өсімдік, тағы басқа мысалдар бас кейіпкер ретінде алынады. Өткір сын да, ащы сатира да, байсалды юмор, келемеж, мысқыл да осы мысал жанрында, әдебиеттегі оқу бағдарламасында мысалдар көбінесе оқытудың бастауыш буынында беріледі. Ең алдымен, мысал жанры, оның өзіндік ерекшелігі туралы әдеби-теориялық ұғымнан мағлұмат, түсінік берген жөн. Яғни мысалда ойдың ашықайқын берілмейтіні, жорамал, меңзеу астарлы түрде берілетіні, кекесін, мысқыл, әжуа, юмор, ащы сатира оның негізі көркемдік тәсілі екендігін оқушыларға әңгімелеу, баяндау әдісімен жеткізген дұрыс. Мысалдарды оқу, талдау барысында бұл түсініктерге қайта оралып, осы ұғымдарды оқушылардьщ өзіне аңдатып, түйіндетіп отыру керек. Алдымен, әдеби-теориялық ұғым беру, оқушыларды оқығалы отырған көркем шығарма ерекшелігін аңдауларына, ары қарай оны талдау белсенділіктерін арттыруға жетелейді. Оқығалы отырған мысалды алдын ала үйде оқып келу тапсырылса, оның тиімділігі тіпті зор болмақ (мұғалім мысал жанры туралы кіріспе түсінікті сол тапсырманы беру алдында айтуы керек). Мұғалім ол үшін оқушыларға мынадай үлестірме-көмек нұсқау таратып, өз беттерімен оқу, түсіну, талдау жасауға жетелейді. Мысалы, 5-сыныптағы И.Крыловтың «Есек пен бүлбүл» мысалын алайық (Абай аудармасы).

- Есек пен бұлбұл туралы не білесіңдер? Есек қандай 
хайуан, бұлбұл қандай құс?

(Өздеріңе  арнап көгілдір экраннан беріліп  жүрген әр түрлі хабарларды, өздерің оқыған ертегілерді еске түсіріңдер).

- Есектің өтініші, яғни бұлбұлға ән салып бер деуіне көңіл 
қой.

• Бұлбұл әнінің «мың түрлі күйге салған» құдіреті 
  сипатталатын шумақтарды тап. Адам, жан-жануар, табиғаттың сол кездегі қалпын көңіліңе тоқы.
• Есектің бұлбұл еніне берген бағасы, сыны айтылатын 
  шумақты тауып, назар аудар.
• «Өтештен үйрену керек» деген ақылға қосыласың ба? 
  Қосылмасаң, себебін дәлелдеуге тырыс.
• Ең соңғы шумактың мазмұнына ой жүгірт:

а) Қалай  ойлайсың, неге ақын «Мұндай сыншыдан құдайым бізді сақтасын» деп, қорытындылайды.

ә) Өзің осы қорытындыға  келісесің бе? б) Қорытындыға автордың көңіл күйі туралы не айтар едің?

• Осы мысалда есек, бұлбұл, әтештер арқылы ақын не 
  айтпақшы болған деп ойлайсың?
• Өзің сабақта осылардың қайсысының сөзін мәнерлеп 
  оқып едің?

Мысалдарды  талдаудың ең тиімді әдісі - рөлге  бөліп оқу, инсценировка-көрініс жасау. Көрнекіліктің де маңызы зор. Сурет бойынша немесе басқалай ойластырып, қарапайым ғана қатты қағаздан макеттер жасап (оған бұлбұл, есек, әтеш мүсіні), мысал оқу барысында оқиға көз алдында етіп жатқандай көрініс берілсе, оқушылардың ынтасы, қызығушылығы артар еді.

Сабақтың  кіріспе бөлімінде мұғалім мысал  жанры туралы тағы да қайталап, өздері үйден танысып келген «Есек пен бұлбұлды» жазған орыс жазушысы И.Крылов, оны аударған Абай аталары туралы шағын әңгіме, дерек береді. Мысал алдын ала оқуға тапсырылғаны себепті, мынадай сұрақтармен оқушыларды шкірлесу, әңгімелесуге шақыруға болады.

• Балалар, «мысал» деген не, кім айтып береді?
• Өздерің оқыған мысалдың мазмұнын, болған оқиғасын 
  қайсың әңгімелер едің?
• Бұл мысалдағы кейіпкерлер кімдер? Олар арқылы ақын 
  нені, кімдерді сөз етпек болған. Мысал жанрына тән «Есек 
  пен бұлбұлда» қандай астарлы ой бар деп ойлайсың?

- Өзің кімді құптайсың, ақын кімді құптайды деп 
ойлайсың? Ойымды мысалдан үзінді ала отырып, дәлелдеуге 
тырыс.

Осы мазмұнда әңгімелесу оқушылардың мысалды қай дәрежеде оқып, меңгергенін білдіреді, әрі өз пікірлерін айта білу, өз беттерімен көркем мәтінді талдау, сөйлей білу, тілін дамытуға игі ықпалын тигізеді. Алдын ала осындай шағын пікірлесу арқылы балалардың қаншалықты өз беттерімен оқып, меңгергенін білгеннен кейін, мысалды мұғалім мөнерлеп оқып (мұғалім оқып тұрғанда, макеттерден көрініс берілсе), оқушыларды рөлге бөлгізіп оқытып, мәтінмен жұмыс істету керек. Түсініксіз сөздерге түсіндірме жасау да аса қажетті мәселелердің бірі. Мәтінмен жұмыстан соң мұғалім өзі сұрақ койып, әрі жауап бере отырып, әрі окушылар пікірін толықтырып, мысалға талдау жасайды.

• Балалар, «Есек пен бұлбұл» мысалы арқылы ақын 
  нендей мәселелер көтерген? Мысалдың негізінде қандай 
  астарлы ой айтылған? Ең алдымен кімдерді тыңдағың келеді?
• Неге осы мысалда бас кейіпкерлер етіп есек, бұлбұл, 
  әтеш алынған?
• Олар арқылы қандай адамдар, нелер айтылмақ болған?
• Мысалдағы негізгі ойды беру үшін, ақын қандай әдіс- 
  тәсіл пайдаланған?

- «Есек пен бұлбұлда» мысал жанрына тән әжуә, 
мысқыл, ащы сын, сатира, келемеж бар ма?

Сабақты қызықты етіп өту үшін, жоғары сыныптың қабілетті оқушыларымен мысалды инсценировкалап, талдау алдында көрініс беріп, әншілердің айтуындағы «Бұлбұл әнін» де пайдаланса, артық емес. Мұндай сабақтарды әдеби-композициялық сабақтар деп атайды.

Жалпы, қай әдеби жанрда жазылған шығармаларды талдамасын, мұғалім сабақ еткелі отырған тақырып ерекшелігі, сынып ерекшелігіне назар аударып, сонан соң барып, пайдаланылатын көрнекілік, т.б. оқу жабдықтарын, әдіс-тәсілдерді, сабақ түрлерін үйлестіре, тиімді дегендерін сұрыптап ала білу керек. «Есек пен бұлбұл» сияқты барлық мысалдар көлемі жағынан тұжырымды, қысқа, айтар ойы жағынан қомақты, салмақты болып келеді, әрі жоғарыда айтқанымыздай, айтылмақ ой жасырын жатады. Оқуға жеңіл, әрі қысқа осындай мысалдар тез оқылады, ал, түп негізіндегі салмақты мәселелерді тез аңғару оңай емес. Мысалдың осы бір ерекшелігін ескере отырып, мүғалім оны сыныпта оқып, балаларға оқытып, практикалық тапсырмалар да беруге болады. «Есек пен бұлбұлды» мынадай бөлімдерге белуге болады:

1. бөлім. «Жолықты бір бұлбұлға тоғайдағы» (Есектің 
   бұлбүлға кездесуі).
2. бөлім. «...бір сайрап берсең...« (есектің өтініші).

 

3. бөлім. «Өнерге салды бүлбүл...« (Бүлбүл әні).
4. бөлім. «... сен біраз өтеш әнін үйрен...« (есектің ақылы).
5. белім. Авторлық корытын<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_0439__Char" style=" font-family: 'KZ Times New Roman', 'Arial'; font-s