Мова зямлі — памятка гісторыі

ПРАДМОВА

 

У аснове нашай вечна юнай любові да радзімы, незалежна ад таго, пішам яе з вялікай ці з малой  літары, ляжаць многія фактары. I сярод ix, несумненна, найважнейшае месца займае наша прьхільнасць да засвоеных ад самага дзяцінства слоу, якiмi называюцца нашы вёскі i гарады, вуліцы i плошчы, паркі i скверы, размешчаныя паблізу месца  жыхарства рэкі i азёры, палі i лугі. Такія назвы у навуковай літаратуры прынята перадаваць запазычаным  з грэчаскай мовы словам тапонім, у якім topos перакладаецца як месца, мясцовасць, a onoma — імя. У дачынецні  толькі назвау населеных пунктау  ужываецца тэрмін з больш вузкім значэннем — айканімія.

 

 

 

Раздзел I

 

МОВА ЗЯМЛІ — ПАМЯТКА  ГІСТОРЫІ

 

У  “мове зямлі” старажытныя  абарыгены краю упісалі свае жыцце  у гісторыю будучых пакаленняу больш  трывала, чым упісалі свае імя  у гісторыю вялікія палкаводцы старажытных  цывілізацый, якія пакінулі свае пісмены  высечаныя на камені.

 

І.П.Філевіч

 

У спадчыну ад мінулых пакаленняу нам дасталася велізарная колькасць  назвау населеных пунктау, рэк i азёрау, палёу i сенажацяу, урочышчау i іншых  геаграфічных аб'ектау. На зямлі нашай  Бацькаушчыны, бадай, не знойдзеш аніводнай  народнай назвы, якая б узнікла выпадкова, без   прычыны. І калі уважліва прыгледзецца, дык заусёды вызначыш, што вынікае яна з нейкіх асаблівасцей прыроднага асяроддзя, умоу вы-творчай  дзейнасці жыхароу i вельмі часта  звязана з гістарычным мінулым  чалавека. Сам народ ніколі не назаве свае паселішча словам, якое у чымсьці  не адпавядала б, а тым больш пярэчыла б ісціне. He дзіва, што адзін з  паэтау пісау:

 

Народ умее цёплым словам

 

Радзімы край свой прыласкаць.

 

Да гэтых слоу хацелася б дадаць: не толькі цёплым, але i трапным, праудзівым. Ці не таму часта, высветліушы  да пэунага часу незразумелую нам  назву горада ці вескі, мы лепш пачынаем разумець ix мінулае, асаблівасці жыццядзейнасці людзей, ix звычкі i норавы?

 

Выключэнні могуць быць толькі у дачыненні да назвау, якія у  далёкім мінулым маглі навязаць людзям розныя прыгнятальнікі у мэтах  прыніжэння ix чалавечай годнасці. Менавіта з такой несправядлівасцю звязваюць  з'яуленне назвау г. Прапойск (цяпер  Слаугарад), в. Цурневічы (цяпер Луговая  Баранавіцкага р-на). Адносна апошняй  існуе такая легенда. У мінулым  гэта веска называлася Невічы, але  пры удакладненні геаграфічных назвау населеных пунктау данай мясцовасщ  хтосьці з па мешчыкау дадау спераду  да яе тры літары дур i атрымауся, як таго ён i жадау, досыць зняважлівы для  яго сялян тапонім.

 

    Падобных да  вышэй прыведзеных абразлівых  назвау на беларускай тэрыторыі  было няшмат. Калі хтосьці навязвау  людзям брыдкую назву, яна надоуга  не прыжывалася i уступала свае  месца той, што падбірау сам  народ, зыходзячы са cвaix мясцовых  умоу. Значна больш было не  зусім мілагучных назвау населеных  пунктау. I тут здзіуляцца няма  падстау. Жыццё нашых далёкіх  продкау стагоддзямі працякала  у нялёгкіх сацыяльна-эканамічных  умовах, пры няспынным супрацьстаянні  неспрыяльным прыродным з'явам. Сялянскаму  люду даводзілася у цяжкай, упартай  барацьбе адваёуваць у балот  i лясоу участкі зямлі, каб пераутварыць ix у палі i пашы. Дасягнутая у такім  змаганні з прыродай перамога  не заусёды давала жаданыя  вынікі. З нанова створаных зямельных  участкау здымаліся нізкія ураджаі,  часта на палі наступалі балоты, на  раскіданыя уздоуж берагоу  рэк i азёрау паселішчы набягалі  зграі галодных ваукоу, для лову  якіх ладзілі спецыяльныя ямы.  Нярэдкімі гасцямі тут бывалі  мядзведзі, лісы i іншыя дзікія  звяры. Адсюль у спрадвечных  назвах населеных пунктау Беларусі  тапонімы Бясхлебічы, Воучая Яма,  Галодшчы, Гніліца, Дзікае, Забалоцце.  Пусты Вугал, Чорная Гразь i шмат да ix падобныя. Таму нельга  нам абвінавачваць сваіх прашчурау,  што яны не знайшлі для наймення  родных куточкау прыгожых, ласкавых  для слыху слоу. Для нашых непісьменных  продкау, відаць, найважней за  усе было не траскучае, а  праудзівае слова, незалежна ад  яго знешняй гукавай афарбоукі,  успрымания на слых. Навошта ж  было саромецца таго, што арганічна  упляталася у змест самога  жыцця?

 

Шмат тапонімау, што дайшлі да нас ад часоу далёкай мінуушчыны, па розных прычынах часта чымсьці  сёння не задавальняюць жыхароу, асабліва тых, хто жыве не у ладу са сваей гісторыяй. Больш за усе  наракаюць, што старажытная назва  не дапасоуваецца да сучаснага жыцця. А калі разабрацца, дык чаму яна  павінна дапасоувацца? Назва ж  з'явілася на свет дауным-дауно i зусім  не абавязана увасабляць у сабе сённяшні дзень. Кантрастнасць паміж імі  зусім нармальная з'ява i яе ня варта  баяцца ці пазбягаць. Наадварот, яе можна  выкарыстоуваць у самых розных ракурсах.

 

Думаецца, няма аніякай патрэбы  даказваць, што часта нехарактэрныя, кантрастныя нашым дням геагра-фічныя назвы праз метад параунання дазваляюць больш выразна убачыць дасягнутае людзьмі у працэсе ix шматвяковай  стваральнай працы. Нездарма ж мы у многіх выпадках пры лагічных абгрунтаваннях той ці іншай з'явы для большай  пераканаучасці прыбягаем да гісторыка-параунальнага  аналізу, самую апошнюю ста-дыю  развщця той ці іншай з'явы  супастауляем з тым, чым яна была на сваім зыходным рубяжы. Старажытны тапонім — гэта проста знаходка у імкненні выявщь пераемнасць паміж далёкім мінулым i сённяшшм днём, гісторыяй i сучаснасцю. Так што не будзем палохацца кантрастнасці паміж паняццем, якое укладваецца у гістарычны тапонім, i зместам нашага сучаснага жыцця, бо яна абумоулена самім ходам паступальнага развщця грамадства.

 

Кантрастнасць паміж старажытнай  назвай вёскі ці горада i ix сучасным жыццём дае невычэрпны i каштоуны матэрыял для выхавання маладых пакаленняу. Без усякага сумнення, кожнага  падлетка зацікавіць, чаму яго родная веска носщь назву Чорная Гразь, Халопкавічы, Фальварак, Сярмяжка i да ix падобныя. I тут бацькам хочаш  не хочаш давядзецца выступаць перад  сваімі дзецьмі у ролі краязнауца, а пры неабходнасці нават i самому звярнуцца да пстарычнай, даведачнай літаратуры, каб знайсці адказы на магчымыя пытанні.

 

3 ycix тапонімау цывілізаваныя  людзі найбольш паважаюць, шануюць  тыя, што дайшлі да сучаснасці  ад самых старажытных часоу.  Звычайна такія назвы маюць  пэуныя адступленні ад лекскі  новай літаратурнай мовы, а не  дык i зусім адсутнічаюць у  ей, з цяжкасцю паддаюцца растлумачэнню,  што 3'яуляецца падставай узнікнення  самых неверагодных легендау  аб ix , паходжані, часта досыць  цікавых паводле зместу блізкіх  да кapоткіх мастацкіх апавяданняу.  Практычна у нас на Беларусі  няма ніводнай гістарычнай назвы,  пра якую не была б складзена  адна ці некалькі легендау  аб яе паходжанні.

 

Не з'яуляецца выключэннем  з гэтага правіла i сама

 

сталіца Беларусі Мінск. калі згодна адной легендзе ён бярэ сваю назву ад мясцовай рэчкі Менка, дык  друга'я, цяпер ужо адхіленая, была звязана з размяшчэннем гэтага старажытнага горада у месцы, дзе адбывауся  інтэнсіуны абмен (адсюль — Менск) таварамі паміж тубыльскімі i прыезджымі купцамі. Як бачым, кожная з легендау даволі праудападобная, грунтуецца на лінгвістычным  матэрыяле. Не выпадкова таму у старажытнасці  назву нашай сталіцы вымаулялі i пісалі не так, як гэта мы робім сёння  — Мінск, а Менеск, Менск, дзе выразна  прысутнічае корань слова мен.

 

Калі ж беларускія землі  апынуліся пад уплывам культуры Рэчы Паспалітай, у службовым справаводстве  беларускую мову пачалі паступова замяняць польскай мовай, стала відавочным, што  старажытнае напісанне Менеск, Менск  не адпавядае патрабаванням апошняй, бо нагадвала яго жыхарам пра  штосьці свае, роднае. Да таго ж, у  Польшчы ужо добра вядомым  быу уласны горад Мінск-Мазавецкі. Адсюль, значыць, i назву горада патрэбна было пісаць не Менеск (Менск), а Мінск. Так яно i атрымалася на практыцы: спачатку у розных службовых дакументах, а  пазней i у літаратуры замест звыклага Менеска (Менска) сталі ужываць Мінск. На гэты фактар не звярнулі аніякай  увагі i царскія чыноунікі, пасля  таго як Мінск у выніку другога  падзелу Рэчы Паспалітай (1793 г.) быу  далучаны да Расійскай  імперыі.

 

Аднак гэта перакручаная на польскі лад назва ніколі не задавальняла шчырых беларусау-патрыётау. Таму як толькі з перамогай Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. узнікла рэальная магчымасць беларускага  на-цыянальна-культурнага адраджэння, i Мінск стау ста-ліцай БССР, неузабаве  яе урад прыняу рашэнне назы-ваць яго  Менск. Жыхары горада, як i увесь беларускі  народ, з разумением успрынялі гэты справядлівы акт маладой беларускай дзяржавы, бачачы у ім важны   крок да усталявання новага жыцця на трывалым на-цыянальным грунце.

 

На жаль, наш нацыянальна-культурны  Рэнесанс у міжваенны перыяд быу  гранічна кароткатэрміновым. 3 разгулам сталінска-яжоуска-берыеускіх рэпрэсій стау наносщца удар за ударам па нацыянальных заваёвах беларускага народа, i таму прызналі нават немэтазгодным захоуваць  назву яго сталіцы у старажытным  напісанні. Палічьлі за лепшае пісаць па-ранейшаму, г. зн. па-польску. Цяпер, калі звязаная з развщцём грамадскага  жыцця дэмакратызацыя міжнацыянальных  адносін абудзіла этнічную самасвядомасць людзей, выклікала у ix прагу да ведау  свайго гістарычнага мінулага, усе  больш i больш раздаецца галасоу  аб вяртанні Мінску яго спрадвечнай  назвы Менск. I я лічу, што гэта зусім абгрунтаваныя жаданні. Гістарычная  справядлівасць рана ці позна павінна  узяць верх.

 

Шмат таямнічага утойваецца i у назвах некаторых нашых абласных цэнтрау. Паводле шчаслівага збегу  акалічнасцей так сталася, што усе  яны маюць даволі багатае гістарычнае  мінулае, а гэта дае падставы для  узнікнення розных легендау аб паходжанні ix назвау. Прычым дапытлівы чалавечы розум па некаторых з ix яшчэ i па сённяшні дзень не дакапауся да ісціны, пра-цягваючы задавальняць сваю зацікауленасць усяго  толькі здагадкамі, гіпотэзамі. Узяць, да прыкладу, Го-мель. Хаця многія вучоныя  ледзь не катэгарычна вы-водзяць  яго са старажытнага тэрміна галила (гамола) — магіла, узгорак, сёй-той  на узроуні спрошчанага падыходу да разгадкі схільны тлумачыць этымалогію тапоніма тым, што паблізу горада, размешчанага на рацэ Сож, было мелка, i людзі, каб папярэдзіць адзін  аднаго у час руху па вадзе, выкрыквалі «Го-го-го! Мель!» Не навукова, але  досыць займальна!

 

Не задаволіуся народ i навуковым вытлумачэннем этымалогіі тапоніма Магілеу. 3 пункту гледжання  наву-кі тут усе вельмі проста: у  аснове яго дахрысціянскае асабовае імя Магіла, да якога дадаецца суфікс -ёу. Та-кіх назвау населеных пунктау  патранімічнага пахо-джання ва усходнеславянскіх  народау нямала. Але у беларускім народным паданні існуе наконт гэтага дaвoлi цікавае меркаванне, якое у  свой час захапіла i фантазію Я. Купалы. Паводле існуючай легенды, Магілёу  быу закладзены ля магілы бясстрашнага змагара з сацыяльнай несправядлівасцю Машэкі. Вось гэты фальклорны сюжэт i апрацавау  народны пясняр Я. Купала для сваей  паэмы «Магіла льва», а Е. Міровіч i В. Вольскі паклалі яго у аснову п'есы «Машэка». Распаусюджанню легенды  садзейнічала i напісанне беларускім кампазітарам Р. Пукстам оперы «Машэка».

 

Не пашчасціла на легенды  астатнім абласным цэнтрам Беларусі—Брэсту, Віцебску, Гродне. Назву першага  выводзяць— i зусім справядліва  — ад слова бяроста 'бярозавая  кара', таму выказваюцца слушныя  думкі вярнуцца да яго старажытнай  летапіснай назвы Берасце (Бярэсце).

 

    Горад на Гродзеншчыне  Ваукавыск. Любы чалавек без  адпаведнай тапанімічнай падрыхтоукі  раскладзе яго на два словы  воук i вые. У простанароддзі, між  тым, i сапрауды жыла i працягвае жыць  такая думка. А вось у вучоных  наконт гэтага не існуе адзінага  меркавання. Няма рознагалоссяу  паміж імі толькі адносна першай  часткі назвы горада — воук  як драпежная жывёліна. Што ж  датычыць другой часткі тапоніма, дык многія перакладаюць яе, як  выя, што на старажытнарускай  мове азначае шея альбо высь (вышыня). Гэта, на думку добрага  знауцы беларускай тапаніміі  В. А. Жучкевіча, ёсць пераробка  з выйск. Пэуныя падставы выводзщь  другую частку слова разглядаемага  тапоніма з высь (вышыня) маюцца, бо i сапрауды паблізу Ваукавыска  знаходзяцца узвышшы. Аднак больш  прыхільнікау такой версіі, што  яго назва узнікла тады, калі  у горадзе вялікі князь прымау  служылых людзей, у абавязкі якіх  уваходзіла у час палявання  выць па-воучаму, каб прывабіць  звера.

 

Прывядзём i яшчэ даволі цікавую i незвычайную легенду пра паходжанне Ваукавыска. У старажытнасці, як засведчана у паданні, тут жылі продкі славян неуры, якія раз у год пераутвараліся у ваукоу. Відавочна, па гэтай прычыне i пазней некаторыя народы прысвойвалі  беларусам пры патрэбе умець  пераувасабляцца у ваукоу. Згодна з легендай падзеі разгортваліся  такім чынам: «Калі ворагі выклікалі  на бой мясцовае войска, насустрач  іm з туману выбегла зграя ваукоу. Ворагі, спалоханыя чуткамі пра здольнасць тутэйшых людзей раз у год станавіцца ваукамі i у такім выглядзе перагрызаць  горла праціунікам, у страху разбегліся. Воіны мясцовага князя, прыйшоушы  на поле бою, не адшукалі тых, хто ix выклікау, аднак, убачыушы звяроу, усе зразумелі». Цяпер наурад ці знойдзецца хоць адзін  чалавек, які б палічыу гэтае  паданяе за прауду. А раней жа верылі калі не усе, дык многія, таму не выпадкова выявай на гербе гэтага горада стау «Выючы воук».

 

На першы погляд нічога няма больш простага, як вытлумачыць  этымалогію назвы горада Клецк Мінскай  вобласці, у якой бачыцца нешта  зусім блізкае з шырока распаусюджаным на Беларусі традыцыйным сялянскім  будынкам клець для захавання  рознай маёмасці. Аднак , не варта адразу ж згаджацца, бо i тут нас таксама  чакаюць розныя версіі. Найбольш праудападобную выказвае правадзейны член Геаграфічнага  таварыства СССР А. Рогалеу. Ен не пагадзіуся звязваць назву гэтага горада ні з  клеццю, ні з рускім дыялектным словам клечь 'бярозавыя парасткі, ні з беларусюм  клечанне 'зеляніна, якой упрыгожваюць хату на Сёмуху, а лічыць з прычыны  наяунасці у тапоніме суфікса -ск, што ён паходзщь ад назвы ракі, якая, прауда, не захавалася да нашых дзён, але магла упадаць у раку Лань, на якой стать Клецк.

 

Схільных да фантазіі былых i цяперашніх жыхароу горада Бярозы (да 1939 г. Бяроза-Картузская) Брэсцкай вобласці зусім не задавальняу i не задавальняе  просценькі варыянт вытлумачэння яе назвы ад адной з самых распаусюджаных на Беларусі парод ліставых дрэу бярозы. Населеных жа пунктау з такім  іменем у нас дзесяткі. Мо каб  не быць падобнымі да ix, людзі i захоуваюць у памяці арыгінальную легенду аб паходжанні свайго горада? Яе так запісау рэдактар Бярозаускай раённай газеты «Маяк камунізму» Я. Сяленя. «...Блукау на свеце сляпы стары з хлопчыкам-павадыром. Каб пазбавіцца сваей слепаты, шукау стары дапамогі у розных краінах; якіх толькі знахароу не наведвау, якія толькі зеллі не спрабавау! Але усе дарэмна: збавенне ад хваробы не наступала. I вось даведауся сляпы, што ёсць на зямлі такое месца. дзе усялякія хваробы вылечваюць... крыніцы жывой вады. Доуга цягнуліся ix пошукі. I аднойчы хлопчык прывёу старога у бярозавы гай, наскрозь пранізаны сонечным святлом. У ім струменіу крыштальна чысты ручай і білі свежыя крынічкі. Стомленыя вандроунікі паспрабавалі крынічнай вады, а потым хворы акрапіу ею свае вочы... I ад быуся цуд — перад старым адкрыуся ва ycім харастве навакольны свет.