Абай Құнанбаев

   Абай Құнанбаев (1845—1904ж)

    

      1845жылы 10тамыз бұрынғы Семей облысы,Абай ауданы,Шыңғыс тауының етегінде туылған. 1904жылы 23маусымда қатты ауырып көз жүмады.

       Шыққан ортасы-ауқатты,Тобықты руынын белгілі ел билеушілері болған.

     Әкесі-Құнанбай,анасы-Ұлжан,әжесі-Зере. Бауырлары-Құдайберді,Тәңірберді(Тәкежан),Ысқақ,Оспан,Қалиолла(жас кезінде шетінеген),Ысмағұл.

     Абай (Ибраһим) Құнанбаев (1845—1904)-ақын, жазушы, қоғам қайраткері, қазіргі қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Азан шақырып қойған аты-Ибраһим.

      Абай 10 тамыз 1845 ж. қазіргі Семей облысының Шыңғыс тауларында Қарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірінен туған. Орта жүздің Арғын тайпасының Тобықты руынан шыққан билер әулетінен. Әкесі Өскен байұлы Құнанбай өз заманындағы атақ-даңқы алысқа кеткен адамдардың бірі болған. Патша өкіметі XIX ғасырдың ортасындағы бір сайлауда оны Қарқаралы ауданының аға сұлтандығына бекіткен. Шешесі Ұлжан Орта жүздің Арғын тайпасынан Қаракесек руының шешендікпен, тапқырлық, әзіл-әжуамен аты шыққан шаншарлардың қызы «Абай» деп жас Ибраһимді анасы Ұлжан еркелетіп атаған. Содан бері бұл есіммен Абай тарихқа енді.

      Абайдың поэтикалық шығармалары мен қара сөздері пәлсапалық, этикалық, эстетикалық, психологиялық және педагогикалық ой-пікірлерге толы. Абай түсінігінше, табиғат біздің санамыздан тыс және бізге тәуелсіз өмір сүреді. Біздің түйсігіміз бен қабылдауымыз, түсінігіміз айналадағы ақиқат шындық өмірдің сәулесі ғана.

     Қазақтың классик жазушысы Әуезовтың бас кітабы-”Абай жолы” ұлы ақынға арналған.1993 жылы ”Абай жолы” эпопеясы дүние жүзі халықтарының 116 тіліне аударылған.

    Абайдың шығармалары: «Ғылым таппай мақтанба», «Интернатта оқып жүр», «Пайда ойлама, ар ойла», «Жасымда ғылым бар деп ескермедім», «Әсемпаз болма әр неге», «Жазғытұры», «Жаз», «Күз», «Қыс», «Желсіз түнде жарық ай», «Қансонарда бүркітші шығады аңға», «Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы», «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін», «Кұлақтан кіріп, бойды алар», «Өзгеге, көңілім, тоярсың», «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай», «Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол», «Білімдіден шыққан сөз», «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», «Сап, сап, көңілім, сап, көңілім», тағы басқа.

    1891 жылдан бастап Абай басына ауыртпалық түсіп, бір-біріне ұласқан қайғы бұлты ашылмай қояды. Осы жылы ақынның сүйікті інісі Оспан жарық дүниеден өтеді. Одан кейін орысша әскери білімі бар, үлкен үміт күткен баласы Әбдірахманнан айырылады.

     Бұлардың қазасының ақын жанына қандай батқаны оның осы тақырыпқа арнаған топтама өлеңдерінен айқын көрінеді. Сөйтіп жүргенде соңғы тіренішіндей болған дарынды ақын баласы Мағауия да қайтыс болды.

      Осындай қабаттасқан қайғы қасіреттен күрт сынған Абай Мағауияның қазасынан кейін қырық күннен соң, өзі де дүние салады. Шыңғыстаудың ығындағы Жидебай мекенінде, інісі Оспанның жанына жерленеді.

      АБАЙ өз өлеңдері арқылы қазақ поэзиясын өз кезенінің ең озық деңгейіне көтере білді,қоғамдық дамудың шындығын дәл бейнелеп,өркениетті(прогресшіл) сипатта дұрыс қорытынды шығара алды. Өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің алға тартқан ащы сұрақтарына ұлт тағдырына қатысты аса білермендікпен жауап беріп, ел санасын ұлы мақсаттарға бұруға талпынды.Ақыл парасаты кемеңгерлікке ұласқан ақынның мақсат-мүдделері оның мән-мағынаға,көркемдікке толы әдеби еңбектері арқылы жетті.Абай шығармаларында өз дәуірінің мәселелері шынайылықпен суреттелді.Өз кезенің алуан түрлі мәселесі қамтылып,өзіөмір сүріп отырған қоғамның шын сырын ашты. Абай қалдырған әдеби мұра терең мағыналы ізгі ойларға толы,шебер тілмен өрнектелген көркем де асыл туындылар.

       Хронологиялық кесте: 1845жылы 10тамыз бұрынғы Семей облысы,Абай ауданы,Шыңғыс тауының етегінде туылған.

60жылдың аяқ кезінен бастап  аздап оқыған орысшасын өз бетімен үйрену арқылы дамытады,орысша кітаптарды көп оқиды.

1870жылы Петербургтен жер аударылып  келген жас төңкерісшіл Е.П.Михаилиспен  кездеседі.

1880жылдарда Михаилис арқылы  ол Долгополов, Леонтьев сияқты  айдауда жүрген демократтармен танысады.

1882жылдан бастап өлеңдері жүйелі,ақындық  үлгіде жазыла бастады.

80-жылдардың орта ккезінен бастап  Абай ақындық жолға бір жола  бет бұрды.

 Аракідікжазған өленің өз  замаедасы Көкпай атынан таратып  жүрген Абай 1886жылдан басьап өз  атына көшіре бастады.

1880жылдан бастап 1886жылға дейін  Абай әрбір өленің “Көкпай  сөздері” деп жазып жүрді.

 1885жылы жазған “Жасымда ғылым бар деп еслермедім” өлеңі ақынның сөз өнері жолындағы жаңа ізденісін танытты.

  1886жылы “Ғылым таппай мақтанба”,”Интернатта оқып жүр” өлеңдерін жазды.

 ХІХғасырдағы орыс әдебиетін,оның халықтық негізін терең зерттеу Абайды ақын мен ақындық мұрат-мақсаты жайлы жаңа көзқарасқа алып келді.

 1888жылы “Біреудің кісісі өлсе қаралы ол” өлеңін жазады.

 1889жылы “Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін” өлеңін жазады.

 1886-1890жылдар аралығында жылдың төрт мезгіліне арналған өлеңдері жарық көреді.”Жаз”-1886жылы,”Қыс”-   1888жылы,”Күз”,”Қараша,желтоқсанмен сол бір-екі ай”-    1889жылы,”Жазғытұры”-1890жылы.

1889жылы Пушкин шығармаларын  аударумен көбірек шұғылданды.

1889жылы жазған “Болыс болдым  мінеки”,“Мәз болады болысын”  өлеңдері ел билеушілерінің типтик  бейнесін туғызды.

1889жылы жазылған “Сегіз аяқ”  өлеңі Абайдың заман,дәуір,оның  адамдары жайлы ой толғанысының  жаңа бір көрінісін,мазмұнына  түрі сай,аса көркемдік деңгейінде жазылған шығарма.

90-жылдың бас кезінен бастап  Абай өмірінде көңіл құлазытар  бірқатар келеңсіз оқиғалар болды.

1881жылы жақсы көретін інісі  Оспан,1895жылы ұлы Әбдірахман қайтыс  болды. 

90-жылдар ішінде Лермонтовтың 27шығармасын аударған.

1898жылы “Өлсем орным қара  жер,сыз болмай ма?” өлеңі жазды.

90-жылдың аяғында жазған “Көңіл  құсы құйқылжыр шартарапқа”,”Құлақтан  кіріп бойды алар” атты өлеңдерін  Абай өнердің қоғамдық күшін,адам  өміріндегі қызметін тереңдей  көрсетуге арналған.

90-жылдың аяқ кезінде Абай  Крылов мысалдарын көбірек аударды.

90-жылдар ішінде Абай өзінің  бір алуан шығармаларын қара  сөзбен жазған.

1900-1904жылдар арасында ауру ақын  өндіртіп ешнәрсе жаза алмаған.

1904жылы 23маусымда қайтыс болады.