Развіццё культуры Беларусі ў другой палове XVII – XVIII стагоддзяў

Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка

 

 

 

 

 

Развіццё культуры Беларусі ў другой палове XVII – XVIII стагоддзяў

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Студэнткі гістарычнага факультэта

201 групы

Драгуновай Ксеніі

 

 

 

Мінск, 2013 

Уступ 

Інтэлектуальнае жыццё ў другой палове XVII - пачатку XVIII ст. характарызавалася  адыходам назад. Забываліся здабыткі часоў  эпохі Адраджэння і Рэфармацыі, зноў набылі папулярнасць ідэі часоў сярэднявечча. Гэта, а таксама схаластыка, фанатызм, нецярпімасць сталі вызначальнымі  прынцыпамі перыяду контррэфармацыі. Умовы развіцця культуры Беларусі ў XVII -XVIII стст. вызначылі яе спецыфічную  рысу - полілінгвістычны характар. 3-за неспрыяльнай сітуацыі беларускамоўнай  была пераважна народная культура - культура сялянства, гарадскіх нізоў, часткі шляхты і святарства. Многія ўраджэнцы Беларусі пісалі на лацінскай, польскай, часта на нямецкай і французскай  мовах, але іх творы, пазіцыя аўтара заставаліся духоўна блізкімі да мясцовых вытокаў.

Літаратура

На мяжы паміж гуманістычным  Адраджэннем і культурай барока сфарміравалася творчасць Сімяона  Полацкага і тэарэтыка літаратуры і красамоўства, новалацінскага польскага  паэта М.Сарбеўскага. У беларускай літаратуры таго перыяду летапісны  жанр саступае месца новым напрамкам: публіцыстыцы, палітычнай сатыры, паэзіі, гісторыка-мемуарнай літаратуры. Пад  уплывам рэфармацыі і контррэфармацыі  з’яўляюцца публіцыстычныя творы С. Буднага, В. Цяпінскага, П. Скаргі, І. Пацея, М. Сматрыцкага, Л. Карповіча, братоў Зізаніяў. Адметнымі ўзорамі мемуарнай  літаратуры становяцца дыярыўшы –  свецкія дзённікі. Прыкладам можа служыць "Дзённік" наваградскага  падсудка Федара Еўлашоўскага (1546-1616), "Дыярыўш" А. Філіповіча (1597?-1648), якія ярка апісваюць скандальныя і  трагічныя падзеі гісторыі Бацькаўшчыны. У другой палове XVII-ХVIII стcт. мемуарыстыка становіцца шматмоўнай. Вялікую цікавасць  выклікаюць уласныя ўспаміны аб шматлікіх  падарожжах наваградскай лекаркі Саламеі  Пільштыновай (Русецкай). Да ранняй эпісталярнай спадчыны адносяцца "Допісы" аршанскага старасты Філона Кміты-Чарнабыльскага (1530-1587), у якіх аўтар піша аб пагранічным  жыцці, аб планах Івана ІV у адносінах  да ВКЛ.

Таленавіты вучоны і публіцыст, грамадска-палітычны дзеяч М. Сматрыцкі (1577-1633) больш вядомы сваім сучаснікам як пісьменнік-палеміст, аўтар шматлікіх  твораў, сярод якіх вылучаецца "Фрынас" (1610), дзе пісьменнік выступае супраць  акаталічвання і прыняцця царкоўнай  уніі. За выданне гэтага твора быў  прыгавораны да турэмнага зняволення другі пісьменнік-публіцыст, педагог, царкоўны дзеяч, адметны прадстаўнік  аратарскай прозы Лявонцій Карповіч (1580-1620).

З канца ХVІ ст. у еўрапейскай  літаратуры і мастацтве вылучаецца стыль барока, які бярэ сабе на ўзбраенне  каталіцкая царква ў барацьбе з рэфармацыйнымі плынямі. Ён характарызуецца кантраснасцю, параднасцю, рухавасцю формы, апеляцыяй  да пачуццяў, супярэчлівасцю, метафарычнасцю. У літаратуры гэта праяўляецца ў  з’яўленні "высокай" паэзіі, адметным прадстаўніком якой становіцца паэт і драматург, кнігавыдавец, асветнік і грамадскі дзеяч С. Полацкі (1629-1680). Найбольш значнымі яго творамі сталі  зборнікі паэтычных твораў "Ветроград  многоцветный" і "Рифмологион". Новай для беларускай паэзіі стала  палітычная сатыра ("Прамова Мялешкі", "Ліст да Абуховіча"), якая высвятляе  заганы тагачаснага грамадства.

Значную ролю ў культурным жыцці  грамадства ў гэты час стаў адыгрываць тэатр. Адным з першых на Беларусі стала батлейка – народны лялечны  тэатр, вядомы яшчэ з ХVІ ст. Яе рэпертуар  складаўся з 2 частак – кананічнай і свецкай. Прадстаўленне гэтага своеасаблівага "тэатра аднаго акцёра" складалася з песень, танцаў, дыялогаў і маналогаў. У ХVІІ ст. з развіццём  школьнай адукацыі і драматургіі  асобую ролю набывае школьны тэатр. У ім ставіліся п’есы як рэлігійнага  і гістарычнага зместу, так і інтэрмедыі – кароценькія п’ескі на беларускай ці польскай мове, пантамімы, танцы, што  выконваліся паміж дзеямі спектакля. Вядомы 24 дэкламацыі С. Полацкага, напісаныя  ім для тэатраў брацкіх школ. Галоўным героем інтэрмедый стаў разумны і  дасціпны беларускі селянін. У 1787 г. на змену традыцыйнай школьнай інтэрмедыі прыходзяць першыя драмы, напісаныя  на беларускай народнай мове – "Камедыя" К. Марашэўскага і "Лекар міжволі" М. Цяцерскага.

У ХVІІІ ст. адметнай з’явай культуры становіцца прыгонны тэатр, трупа якога  складалася пераважна з залежных сялян. Рэпертуар першага з іх – Нясвіжскага – складаўся  першапачаткова з 16 п’ес і оперных  лібрэта Ўршулі Францішкі Радзівіл. У другой палове ХVІІІ ст. З’яўляюцца прыватныя тэатры ў Слоніме, Гародні, Шклове, Ружанах і інш. Пры іх утрымліваліся  музычныя капэлы, аркестры. Для падрыхтоўкі  артыстаў оперы і балета ствараліся балетныя школы (у Слоніме, Слуцку). На сто год раней, чым на Захадзе, на Беларусі пачалі скарыстоўваць у  афармленні спектаклей павільёны. У 70-я  гады ХVІІІ ст. працаваў "плавучы  тэатр" на Агінскім канале. Беларускія акторы складалі аснову труп сталічных, у тым ліку Варшаўскага, тэатраў.

У другой палове ХVІ ст. барочны  стыль пачынае ўсталёўвацца ў  беларускай архітэктуры. Першым творам гэтага стылю стаў нясвіжскі касцёл Божага цела – езуітаў (архітэктар – італьянец Я.М. Бернардоні (1554–1593)), прататыпам якога стаў рымскі храм Іль Джэзу. Увогуле, стыль барока ў беларускай архітэктуры меў  некалькі этапаў свайго развіцця.

1-ы этап – ранні (канец  ХVІ – першая палова ХVІІ  ст.) характарызуецца пошукам формаў, стратай абарончых функцый; паступовым  пераходам замкавага дойлідства  ў палаца-замкавае. У культавым  дойлідстве фарміруецца базілікальны  тып храма з бязвежавым, а пазней  з двухвежавым фасадам (касцёлы  езуітаў у Гародні, дамініканцаў  у Стоўбцах).

2-гі этап – сталы (другая  палова ХVІІ ст. –1730-я гады) стабілізацыя 2-вежавай базілікі, павелічэнне  колькасці ярусаў вежаў, пластычная  насычанасць фасадаў (Мікалаеўская  царква ў Магілёве). Распаўсюджваецца  палацава-сядзібнае будаўніцтва  (комплексы ў Нясвіжы, Слоніме,  Гародні, Воўчыне). Для іх характэрна  П-падобная кампазіцыя з анфіладай,  парадным дваром, багатым дэкорам  фасадаў і інтэ’ераў.

3-ці этап – позні – у  культавай архітэктуры – "віленскае  барока" (1730-я –80-я гг.). Важную  ролю ў развіцці гэтага адметнага  для нашых зямель напрамку  адыграла дзейнасць Я.К. Глаўбіца. Стыль вызначаецца пластычнасцю  аб’ёмаў, маляўнічасцю сілуэта,  стромкімі шмат’яруснымі ажурнымі  вежамі, фігурнымі франтонамі, багаццем  архітэктурнага дэкору (уніяцкі  Сафійскі сабор у Полацку, Спаская  царква ў Магілёве, ратуша ў  Віцебску).

У культавым драўляным дойлідстве фарміруюцца адметныя традыцыі на Палессі  і паўночным усходзе. Палессе  прадстаўлена 2 групамі храмаў, –  яруснай кампазіцыі з двух-трох шатровымі  вярхамі і асіметрычнымі падоўжанымі  кампазіцыямі з вежай на галоўным фасадзе. Паўночна-ўсходняя традыцыя характарызуецца  высокімі зрубамі, завершанымі двухсхільнымі  дахамі ці шатрамі.

Пасля падпісання Люблінскай уніі (1569) уплыў Польшчы на беларускую культуру становіцца ўсё больш значны. Беларуская мова паступова выцясняецца, а ў 1696 г. сойм прымае пастанову аб ужыванні ў дзяржаўным справаводстве выключна польскай мовы. У пачатку ХVІІІ  ст. былі зачынены амаль усе брацкія  школы і друкарні. У кнігавыданні пачала пераважаць лацінка. Асноўным носьбітам  беларускай мовы застаўся народ. Пашыралася паланізацыя і акаталічванне  краю.

З апошняй чвэрці ХVІІІ ст. на беларускіх землях пачынаюць распаўсюджвацца  ідэі Асветніцтва – антыфеадальнай буржуазнай ідэалогіі перыяду станаўлення  капіталістычных адносін. Яна сцвярджала прыярытэт асветы, навукі і розуму ў жыцці грамадства, асобы і  дзяржавы. Асаблівымі рысамі беларускага  Асветніцтва можна назваць адсутнасць рашучага рэвалюцыйнага і матэрыялістычнага  характару, арыентацыю на вырашэнне  сялянскага пытання; носьбітамі ідэй асветніцтва  сталі дваранства і духавенства. Беларуская літаратура ў гэты час  развіваецца марудна; для яе характэрны полілінгвістычны характар.

У Еўропе яшчэ з канца ХVІІ ст. пачынаецца працэс секулярызацыі жыцця, што  вылілася, перш за ўсё, у пераходзе  школьнай адукацыі з-пад кантролю царквы пад апеку дзяржавы. У 1773 г. ў Рэчы Паспалітай быў ліквідаваны ордэн  езуітаў. Гэта супала з пачаткам рэформы  ў сферы адукацыі – стварэннем Адукацыйнай камісіі. Яна імкнулася  ўсталяваць поўны кантроль над усёй сістэмай асветы ў краіне. Прадугледжваўся  свецкі характар, шматпрадметнасць і 3-ступенчатасць  сістэмы адукацыі: (парафіяльныя акруговыя  і падакруговыя школы, Галоўная школа  ВКЛ – былая Віленская езуіцкая акадэмія). Але запланаванае адукацыйнай  камісіяй не было праведзнна ў жыццё, гэтаму супрацьстаяла каталіцкае духавенства, феадалы і рэаліі часу – падзелы  Рэчы Паспалітай. Ідэі Асветніцтва  паўплывалі на творчасць філосафа К. Лышчынскага (1634? – 1689), які напісаў  трактат "Аб неіснаванні бога", Г. Каніскага (1717–1795), І. Капіевіча. Да прац, што ўтрымлівалі ідэі свецкага развіцця навук, адносяцца работы філосафаў  К. Нарбута і Б. Дабшэвіча, матэматыка і астранома М. Пачобута-Адляніцкага, гісторыка А. Нарушэвіча. Ідэі французскіх  асветнікаў прапагандавалі прыдворныя тэатры.

Становішча культуры беларускіх зямель у складзе Рэчы Паспалітай было вельмі няпростым. Скончыўся "залаты век", узмацніўся польскі ўплыў. Носьбітамі сапраўды беларускай мовы, культуры, традыцый сталі сяляне і гарадскія нізы.

Жывапіс

З перыяду XVII-XVIII стст. захавалася нешмат помнікаў жывапісу ў параўнанні з  колькасцю створанага ў тыя часы. Але і тое, што захавалася, гаворыць аб усебаковым развіцці гэтай галіны мастацтва.

Манументальны жывапіс – фрэскі. З архіўных матэрыялаў вядома пра  роспіс фрэскамі шматлікіх праваслаўных і ўніяцкіх храмаў мясцовымі майстрамі (касцёлы распісвалі пераважна замежныя майстры). Так, у XVII ст. былі распісаны  Петрапаўлаўская царква ў Мінску, цэрквы ў Оршы, Магілёве, Віцебску. У XVIII ст. распісалі праваслаўныя храмы  ў Слаўгародзе (Прапойску), Чачэрску, уніяцкія – Сафію ў Полацку (адстроена  Я.Глаўбіцам і Б.Касінскім ў 1738-1750-я  гг.) і Крыжаўздвіжанскую царкву Жыровіцкага манастыра (мастак Шаталовіч, 1772 г.) і іншыя.

Каталіцкія касцёлы ў XVII-XVIII стст. афармляліся ў стылі барока, які  з’явіўся на Беларусі на прыканцы XVI ст. Тыповыя рысы барока – дэматэрыялізацыя плоскасці сцяны, любоў да вычварнасці, “разарваных” архітэктурных форм, пышнасці, тэатральнасці, знешняй эфектнасці. Сярод найбольш яскравых прыкладаў  – афармленне касцёлаў францысканцаў  у Гальшанах, езуітаў у Нясвіжы (XVII ст.), касцёла св. Станіслава ў  Маглёве (1765 г., мастак Пятро Паўлоўскі). У роспісах касцёлаў мастакі выкарыстоўвалі кампазіцыі вядомых заходнееўрапейскіх мастакоў. У другой палове XVIII ст. у  архітэктуры і афармленні некаторых  помнікаў выразна назіраюцца рысы класіцызму (размалёўка касцёла Тадэвуша ў Лучаі).  

 

Іконапіс на Беларусі адчуў на сабе ўплыў заходнееўрапейскіх і візантыйскіх тэндэнцый, але ўсё ж характарызавалася  захаваннем нацыянальных традыцый, выпрацоўкай  асабістых прынцыпаў. У выніку сінтэзу  розных напрамкаў фарміруецца асабістая  іканапісная школа (канчаткова –  у ХVІІІ ст.), прадстаўленая адметнымі  магілёўскай, палескай, полацка-віцебскай, гарадзенскай, слуцка-мінскай плынямі. Для беларускага іканапісу характэрна спалучэнне сімвалізму выяўленчай мовы з вострахарактарным тыпажом, дакладнасць  перадачы дэталяў. 

 

Гістарычныя ўмовы (Люблінская і Брэсцкая ўніі) і ўплыў заходнееўрапейскай культуры паспрыялі таму, што ў  іконапіс пранікаюць рэалістычныя пачаткі. Помнікам першай паловы XVII ст. “Маці  Боская Адзігітрыя” з Жыткавіч і  “Ілья” з Крычава ўласцівы адыход ад іканапіснай манеры пісьма, увядзенне  арнаментыкі і дэкаратыўнага  афармлення поля абразоў драўлянымі накладкамі з “каменнямі”. Такім  чынам, абразы пераўтвараліся ў “карціны з рамамі”, што сведчыць пра разбурэнне канону іконапісу на Беларусі. Яшчэ больш перадавыя памкненні прасочваюцца ў творчасці невядомага мастака  з Маларыты (“Праабражэнне” 1648г., “Пакроў” 1650 г., “Успенне” 1652 г.) і Пятра Яўсеевіча  з Галынца, які напісаў ікону-карціну  “Нараджэнне Маці Боскай” (1649 г.). Мастак рэалістычна напісаў магілёўскі пейзаж за кратамі акна, бытавыя  рэчы, уласцівыя сваёй эпохе.

У помніках сярэдзіны – другой паловы XVII ст. мастакі інтэнсіўна ўводзяць у свае творы архітэктурны і ландшафтны пейзаж, персанажы апранаюць у  адзенне сваёй эпохі. Прыклады –  “Маці Боская Адзігітрыя Баркалабаўская”  з Быхава (1659 г.), “Уваскрасенне –  Сашэсце ў пекла” з Чачэрска (1678 г.).

У помніках XVIII ст. іконы яшчэ больш  паходзілі на помнікі свецкага жывапісу, што выявілася ў перадачы прасторы, архітэктурных дэталях, размяшчэнні  фігур “Аўраамій і Меркурый Смаленскія”, “Пакланенне вешчуноў” (1723-1728 гг.), а ў помніках сярэдзіны стагоддзя  з’яўляюцца элементы барока, адчуваецца блізкасць да фальклору, але некаторыя  помнікі гавораць пра зніжэнне ўзроўня  прафісійнага майстэрства мастакоў. Іканапісцы як і раней, у асноўным паўтаралі традыцыйныя іконаграфічныя схемы, захаванне якіх перашкаджала канчатковаму разрыву з сярэдневяковым светапоглядам.

Партрэтнае мастацтва ў XVII-XVIII стст. развівалася пад уплывам шляхецкага светапогляда, згодна якому шляхціц  – былы “сармат” – з’яўляецца гаспадаром дзяржавы і жыцця, ен жа павінен праславіць свой род, сям’ю. Пахаванне члена роду пераўтваралася ва ўрачысты рытуал, у якім асобае месца  займаў трунны пахавальны партрэт. Гэта садзейнічала шырокаму развіццю мастацтва  партрэта. Вялікія партрэтныя калекцыі збіраліся ў магнацкіх рэзідэнцыях  у Нясвіжы і Слуцку, Ружанах, Слоніме, Гродна, Свіслачы і інш., з іх бралі  прыклад і шляхціцы. З партрэтаў  рабіліся шматлікія копіі для  родзічаў.