Қылмыстылық құрылымы және сипаттамасы

Қылмыстылық құрылымы және сипаттамасы.

1. Негізгі бөлім. Қылмыстылық құрылымы және оның сипаттамасына байланысты түсініктерді ашу.
2. Қорытынды бөлім.

 

1.Негізгі бөлім.

 

Қылмыстылық – бұл өзінің бойына белгілі бір қоғамда белгілі  бір кезеңде жасалған, белгілі  бір сандық және сапалық көрсеткіштермен (жай-күйі, деңгейі; қозғалысы, құрылымы, сипаты және басқалары) сиаптталатын барлық қылмыстардың жиынтығын шоғырландырған әлеуметтік-құқықтық құбылыс.

Қылмыстылықтың келесідей  тектік белгілерін бөліп көрсетуге  болады: тарихи өтпелі және құбылмалы  сипаты, антогонистік таптардың болуы, әлеуметтік-құқытық табиғаты.

Қылмыстылық тек қана қоғамда  орын алады және ол тек қана әлеуметтік себептерден туындайды. Қылықтарды рұқсат етілген және тыйым салынған деп бөлудің, белгіленген тыйым  салуды бұзғаны үшін жазалаудың өзі  тіптен әлеуметтік феномен. Осыған байланысты осындай бөлушілік пен оны  бұзушыға деген жауаптылық шарасын  белгілейтін қылмыстық заңда  осы әлеуметтік себептерге орай пайда  болды. Қылмыстық-құқық саласында  қалайда қателіксіз төрелік етудің, соның ішінде қандай қоғамның (билік  етуші таптың ба) мүддесін қорғау жөнінде  белгіленген шек пен өлшем  жоқ. Осыған орай, қылмыстық заң қоғамдық-саяси  жүйеге зиян келтіретін кез келген іс-әрекетті қылмыстық (және жазаланатын) деп санайды.

Қылмыстылық — нақты-тарихи құбылыс. Ол адамзат қоғамы дамуының белгілі бір кезеңінде пайда  болған, оның тууы жеке меншіктің, қоғамды  тапқа бөлудің тууымен және мемлекеттік  биліктің пайда болуымен және қоғамдық қатынастардың жетілдірілуімен  байланысты.

Қылмыстылық анықтамасында  көрсетілген жалғыз-ақ тектік белгі  — ол мемлекетте (аймақта) жасалған барлық қылмыстардың жиынтығы. Қылмыстылықтың мәнді белгісі — оның қылмыстық-құқықтық сипаты. Осы белгі ғана қылмыстылықты  құқық бұзушылықтар мен келеңсіз құбылыстардың жиынтығы екендігін  көрсете алады.

Криминология ғылымы кейбір ғалымдардың құқықтық және моральдық нормаларға қайшы келетін қылмыстылық ұғымына көрінген қылық-әрекеттерді тықпалайтын тұжырымдарын жоққа шығарады.

Көрініп тұрғанындай, «қылмыстылық»  ұғымы мұқият зерттеу мен зерделі  көзқарасты талап етеді. Осыған орай, Қазақстан Республикасы құқықтық реформасының Мемлекеттік бағдарламасында осы  құбылыстың анықтамасын қазіргі  жағдайға лайықтап белгілеу қажеттігі  де айтылған.

Таптық қоғамда пайда  болған қылмыстылық тиісті бір қоғамдық қауымдастықта өзіне тән нысандарға ие болды. Қылмыстылық қоғам үшін объективті түрде ғана қауіпті емес, гуманистік қағидаларға кереғар  әлеуметтік үрдіс болып табылады.

Таяудағы уақытқа дейін  арнаулы әдебиеттерде қылмыстылық  тиісті бір мемлекетте белгілі бір  кезеңде жасалған қылмыстардың жиынтығынан  қалыптасатын жаппай бұқаралық, тарихи, өзгермелі, әлеуметтік қылмыстық-құқықтық сипатқа ие таптық қоғамдағы құбылыс деп түсіндіріліп келді.

Тіпті, «қылмыстылық» өзінің құрамына әралуан күтпеген, кездейсоқ, төтенше құбылыстар жиынтығын топтастыратын  болғандықтан, оның жалпы ұғымына  күдіктер білдірілгені де ақиқат.</h4>

Қылмыстылық жекелеген қылмыстардың жиынтығын құрамайды дейтін болсақ, оның  «дербестігі» өзіне тән белгілі бір жағдай мен мән-жайларға байланысты болар еді.

Бәрінен бұрын айтқанда, қылмыстылық – жалпыәлеуметтік жағдайлардың ерекшеліктеріне бағынышты заңды құбылыс, сонымен қатар жекелеген қылмыстар белгілібір жағдайға байланысты туындап және кездейсоқтық сипатқа ие болады.

Қылмыстылықтың дербестігі оны құрайтын жекелген қылмыстарға  байланыстылығы оның мазмұнынан, сондай-ақ оның қоғамға кауіптілігінен байқалады. Н. Ф. Кузнецованың «қоғамға қауптілік» белгісінің «қылмыстылық» ұғымының анықтамасына енгізілмеген дегеніне келісуге болмайды. Қоғамға қауіптілік – осы құбылыстың әлеуметтік мәнін көрсететін қылмыстылықтың ең негізгі белгілерінің бірі. Мұнымен бірге, ол жекелеген қылмыстың қоғамдық қауіптілік «қосындысына» қосылмайды, дербес мазмұн мен мағынаға ие болады. Айта кету керек; әлеуметтік жағдай ғана қылмыстылыққа әсер етпейді, сол сияқты қылмыстылық та әлеуметтік жағдайға кері әсерін тигізеді.

Сонымен қатар, қылмыстылықтың қоғамдық қауіптілігі мынада, бұл  құбылыс (жекелеген қылмыс емес) қоғамның әлеуметтік дамуын тежейді және оның алдында тұрған міндеттерін шешуге қиындық тудырады.

Кейбір ғалымдар қылмыс пен  қылмыстылыққа  сапасы жағынан әрқилы құбылыс деп қарау жөнінде пікір айтады. Мұндай тұжырыммен келісуге болмайды, өйткені мұндай ойлар қылмыс пен қылмыстылықтың арасындағы байланыстарды үзіп оны жоққа шығарады және осы ұғымдарды абстрактілі теорияға айналдырға итермелейді.

Қылмыстылықтың мәнін  жекелеген қылмыстардың жиынтығы арқылы ғана танып-білуге де болмайды. -кономика, идеология, мәдениет, әлеуметтік психология және сол сияқты салалардың қайшылықтарынан  туындайтын әлеуметтік шындықтың басқа  да құбылыстарын ескеру қажет. Тоқ етерін айтқанда, қылмыссыз қылмыстылық  болады деп ой тұжырымдауға мүлдем болмайды (А. Б. Сахаров, Д. Блувштейн, А. М. Яковлев).

Қазақстандық ғалымдардың  ішінде бұл тақырыптарды ерекше зерттегендер профессорлар Е. Қайыржанов және Е. Алауханов, олардың бірігіп жазған және жеке-жеке жариялаған әртүрлі еңбектерінде қылмыстылық  мәселесі мен онымен күрес жолдары  біздің мемлекет жағдайындағы ахуалдарға сай ашып көрсетілген.

Қылмыстылықтың сандық және сапалық қасиетермен сипатталады. Қылмыстылықтың сандық көрсеткіштері  деңгейі мен қозғалысы (динамикасы) болып табылса, сапалығы – оның құрылымы болып табылады. Бұл көрсеткіштер бір-біріне байланысты әрі бір біріне бағынышты. Осылардың біреуі өзгерсе  жалпы қылмыстылықты тұтастай өзгеріске  ұшыратады.</h4>

Қылмыстылықтың бәріне бірдей сипаттама – олардың жай-күйі.   

Қылмыстылықтың жай-күйі – бұл белгілі бір аумақта, белгілі бір уақыт аралығында жасалған қылмыстардың және оларды жасаған  адамдардың сандық көрсеткіші.

Қылмыстылықтың нақты  жай-күйі көп жағдайда мәлім бола бермейді, өйткені қылмастардың біраз  бөлігі көбінесе тіркелмей қалады. Қылмыстылықтың мұндай көлеңкеде қалып  қоятын жай-күйі шетелдік криминологтар  үшін оны «күңгірт есеп» деп атауына  негіз болды. Қылмыстылықтың есепке, яғни тіркеуге енгізілмей қалған бөліктері  латентті, яғни жасырын қылмыстылық  деп аталатын болды.

Қылмыстық сататистика мәліметтері  бойынша қылмыстылықтың жай-күйіне баға берген кезде осы жоғарыда айталған мәселені естен шығармау керек. 

Деңгей белгілі бір  аумақта белгілі бір кезең  ішінде тұрғындар санына шаққандағы қылмыстың санымен (мәселен, 10 немесе 100 мың адамға шақканда). Деңгейді кейде  қылмыстылық ко-ффициенті деп  атайды. Қылмыстық коэффициенті төмендегі  формула бойынша есептеп шығарылады.                  

П          

К= –––  • 100000,                 

Н

бұл жердегі К – қылмыстылық  ко-ффициенті, П – қылмыстың саны, Н – тұрғын халықтың саны (жаппай немесе 14 жасқа дейінгілер және одан жоғары).

Ко-ффициенттер әкімшілік-аумақтық бірлігі мен халқының саны әртүрлі  жерлердегі, сондай-ақ әртүрлі кезеңдеңдегі қылмыстылық көрінісін және ондағы өгерістерді салыстыруға жағдай туғызады.

Сонымен бірге, қылмыстылықтың деңгейін нақытырақ анықтау үшін барлық халықты санамай-ақ, қолданыстағы заңнамаларға сәйкес жасаған қылмыстары үшін жауапқа тартылады-ау деген  белгілі бір жастағы адамдар  тобын ғана алуға болады ^[1].

Қылмыстылықтың құрылымы оның ішкі мазмұнын ашады, қылмыстық-құқықтық, криминологиялық,  әлеуметтік-демографиялық және басқа түрлі топтық белгілермен көрінетін белгілі бір аумақта белгілі бір кезең ішінде жасалған қылмыстар мен жекелеген қылмыс түрлерінің арасындағы арақатынасты бейнелейді.

Басқаша айтқанда, қылмыстылық  құрылымы – оның құрылысы мен мазмұны. Қылмыстылықтың құрылымына қарап, онымен күрестің «басты соққысының» бағыт-бағдарын белгілеуге болады.

Құрылым көрсеткіштері қылмыстылықтың түрі деп аталатын белгілі бір  қылмыстың (қылмыскердің) үлес салмағын анықтайды.

Қылмыстылықтың құрылымын  анықтаудың негізгі бірнеше жолдары  бар.

Біріншіден, қылмыстылыққа  кеңістік-уақыттық құрылым тән. Қылмыстылықты  құрайтын іс-әрекеттер қалай дегенмен белгілі бір кеңістікте және белігілі бір уақытта (мысалы, тәуліктің мезгілі, аптаның күні және басқа) жасалады.

Екіншіден, қылмыстылықтың құрылымын іс-әрекеттердің қауіптілігінің әрқилы дәрежесін негізге ала  отырып ашуға болады. Осыған байланысты қылмыстылықтың – аса ауыр қылмыс, ауыр қылмыс, орташа ауырлықтағы қылмыс, онша ауыр емес қылмыс сияқты -лементтерін  айырып көрсету негізге алынады.

Үшіншіден, қылмыстылық құрылымында  қылмыстық қол сұғу объектісі  мен кінәлінің жасалған әрекетке психикалық қатысы сияқты маңызды қылмыстық-құқықтық белгілерін қарастыруға болады. Қылмыстылық  құрылымы өзінің көлемі жағынан конститиуциялық  құрылыс негіздеріне және мемлекет қауіпсіздігіне қарсы бағытталған  қылмыс, меншікке қарсы, адамға қарсы  қылмыс түрлері жиынтығымен көрінеді.

Психикалық қатыстылығы  жағынан қылмыстылықтың қасақаналықпен және абайсыздықпен жасалған қылмыс деген екі құрылымдық -лементі (түрі) орын алады.

Төртіншіден, қылмыстылық -лементтерін  кінәлі адамның белгілері бойынша  айыруға болады. Мұндай белгілердің  қатарына қылмыскердің жынысы, жасы, бұрын  сотталғандығы, қылмысты бірінші рет  және бірнеше қайталап жасауы, әлеуметтік жағдайы және басқалар жатады.

Ішкі істер органдарының алдын алу жұмыстары тұрғысынан алғанда қылмыстылықтың құрылымдық -лементтерін әлеуметтік өмірде, тұрмыста, демалыс кезінде, өндірістік қызметте жасалған қылмыстар бойынша айыру  ерекше орын алады.

Қылмыстылықтың сипаты аса  қауіпті деген қылмыстардың санымен  және қылмысты жасаған адамның мінез-құлық  сипатымен анықталады. Осы көрсеткіштер тұрғысынан алғанда криминалдық  кәсіби шеберлік, ұйымдастырушылық, жағдаймен  санасушылық және басқа да сапалық  қасиеттер анықталады.

Қылмыстылықтың жай-күйі, деңгейі, құрылымы қозғалыспен талдануға  тиіс.

Қылмыстылықтың қозғалысы  – бұл белгілі бір уақыт  ішіндегі өзгеріс барысы, оның айырылмас  қасиеті.

Қылмыстылық қозғалысы белгілі  бір уақыт ішіндегі қылмыстылықтың өзгеруімен өлшенеді. Ол төмендегідей үш факторға байланысты:

Бірініші фактор – қылмыстылыққа  себеп болатын белгілі бір  әлеуметтік үрдістердің қозғалысы. 

Екінші фактор – қылмыстық  заңнамалар өзгерістерінің көлемі мен  сипаты (егер жаңа іс-әрекеттер қылмыс деп танылатын болса, қылмыстылық  өседі, ал егер қылмыстық қасиеті  кемісе – төмендейді).

Үшінші фактор – қылмысты әшкерелеудегі құқық қорғау органдарының белсенді құлшынысының артуы.

Кейінгі кездері көбінесе, қылмыстылықпен күрес жолында мемлекет пен қоғамға материалдық немесе басқа да шығын келтіретін (қылмыстың  бағасы деп аталатын) қылмыстың көлемі мен сипатын есепке алу жөніндегі  ой-пікірлер жиі айтылып жүр. Өкінішке орай, қылмыстылықты шын мәнінде  нақты да толығымен өлшеп-пішудің  әдістемесі әзірше жоқ.

Қылмыстылықтың дәлме-дәл  нақты көрсеткіштері, оларды талдау мен жүргізе білу ішкі істер органдарының іс-тәжірибесі үшін, талдау жұмыстары  мен басқару және шұғыл шешім  қабылдау үшін өте қажет-ақ.

Виктимологиялық талдаусыз  қылмыстылықтың сандық-сапалық көрсеткіштерін толық деп айту қиын. Көптеген қылмыстар  белгілі бір дәрежеде жәбірленушінің өзінің тәртіп-әрекетіне байланысты болатындығы белгілі. Виктимологиялық  көзқарас көп ретте қылмыстың  құрбаны кім (полиция, ҰҚК қызметкері) болатындығын зертейді.

Статистика нақты қылмыстылық  туралы толық мәліметтер келтіреді, өйткені оның көлеңкесінде осы әлеуметтік құбылыстың жасырын жағына қатысы бар  кейбір қылмыстар тіркелуге ілікпей  қалып, жасырын қылмыстарды құрайды.

Жасырын қылмыстылық –  бұл нақты бір жерде және уақытта  әшкереленбей немесе қылмыстық статистикаға тіркелмей қалған қылмыстар мен  оларды жасаушы адамдардың жиынтығы.</h4>

Жасырын қылмыс мәселесі шетелдік ғалымдар мен практиктерді баяғыдан-ақ толғандырған. Ресми тіркелген қылмыстар  мен іс жүзінде (нақты) болған қылмыстар  арасындағы арақатынастарды қарастыру  мәселесін ХІХ ғасырдағы криминологтар  А. Кетле, -. Ферри, Р. Мето-Смит, Е. Реснер және басқалардың еңбектерінен кездестіруге болады.

Сол кездің өзінде-ақ, жасалған қылмыстардың барлығы бірдей полицияға  хабарлана бермейтіні, қылмыскерлердің  бәрі бірдей сотқа немесе жазаға тартыла  бермейтіні, ал қылмыстық статистика болса көзге іліккен, қолға түскен қылмыстылықты ғана қанағат тұтатындығы  белгілі болған. 50-60-жылдарда математикалық  статистиканы пайдалану, халыққа: қылмыскерге, қылмыс құрбандарына, полиция мен  өзге де құқық қорғау органдарына  қызметкерлері сұрау салу әдісімен жасырын қылмыстылықтың көлемі мен  құрылымын анықтау жөнінде көлемді  криминологиялық зерттеу жұмыстары  жүргізілген.

Мәселен, Кембридж криминология институтының бұрынғы директоры  Л. Радзиновичтің айтуынша, Англияда ресми қылмыстық статистика мәліметтеріне қалтаға түсу қылмысы туралы деректердің 15 пайызы ғана түседі екен.

Ұлыбританияның 1982 жылғы қылмыстылықтың жай-күйі туралы есебінде мынадай мәліметтер келтірілген: вандализм бойынша жалпы жасалған әрекеттердің 8 пайызы әшкереленген; ұрлық – 8 %; тонау – 11 %; құлып бұзып ұрлау – 33 %. Орташа есеппен әрбір 40 тұрғын-жайдың біреуі жыл сайын құлпын бұзып жасалатын ұрлыққа тап болып отырған.